رەداكتسيادان: Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋ وقىرمان قاۋىمنىڭ ەنشىسىندە. 

قازىرگى كۇنى قازاق قوعامى ءوزىنىڭ ءدىني ۇستانىمى، ءدىني تانىمى، رۋحاني-مادەني بولمىسى جاعىنان ءتۇرلى باعىتتارعا جىكتەلىپ وتىرعانىنىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. ءبىرى – ەۆروپالىقتارعا ەلىكتەپ، ەۆروپالىق مادەنيەتكە مويىن بۇرسا، ءبىرى – ارابتىڭ ءدىنى مەن داستۇرىنە مويىنۇسىنۋدا، ەندى ءبىرى – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ جانتالاسۋدا. ونىڭ باستى سەبەبى - تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن دەيدەولوگيزاتسيا ساياساتىنىڭ جەمىسى ەكەندىگىنە كۇمان جوق. ويتكەنى، قوعام باعىت-باعدارسىز، اشىق تەڭىزدە باسقارۋسىز قالعان كەمە سياقتى، جەل قاي جاقتان سوقسا، سولاي قاراي ىعۋعا ءماجبۇر بولدى.  قوعامنىڭ تۇتاستىعىن ساقتايتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ جوقتىعى ەلىمىزگە ءتۇرلى باعىتتاعى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ ەركىن ەنۋىنە، وزدەرىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتتاعى ءبۇلدىرۋ ارەكەتتەرىن ەش قارسىلىقسىز جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك الدى. ناتيجەسىندە قازىرگى كۇنى قازاق قوعامى جىك-جىككە ءبولىنىپ، ءوزارا قىرقىسۋدى باستاپ كەتتى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ونىڭ سوڭعى كەزدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قاتىستى جاريالانعان ماتەريالدارعا قارسى جازىلعان كوممەنتتەردەن وقىپ، ءوزىمىز كۋا بولىپ ءجۇرمىز. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى دەسە، قازاق رۋحانياتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاتىستى ماسەلە كوتەرسەڭ، اتويلاپ شىعا كەلەتىن كوممەنتىشىلەر توبى پايدا بولدى. وعان مىسال رەتىندە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان سوڭعى كەزدەرى جازىلعان بىرنەشە ماقالاعا جازىلعان كوممەنتتەر مەن قارسى جازىلعان ماقالالار دالەل بولا الادى. اسىرەسە، قارسى جازىلعان ماقالالاردىڭ ماقساتى ءبىزدى جوسپارلاعان باعىتتان اۋىتقىتىپ، باسقا ارناعا بۇرۋ بولعاندىعىنا كوزى قاراقتى وقىرمان ءوزى دە كۋا بولدى عوي دەگەن ويدامىن. تەك مەنىڭ ماقالام ەمەس،     «اسىل ارنا» باسشىسى م.تازابەكوۆكە ء«سىز قازاق رۋحانياتىنا قاتىستى ماسەلەلەردەن نەلىكتەن قاشقاقتايسىز؟-دەگەن ت. تۇرعانقۇلوۆتىڭ حاتىنا وراي جازىلعان كوممەنتتەردىڭ باسىم بولىگىندە جازىلعان پىكىرلەرگە قاراپ، كوممەنت اۆتورلارىنىڭ قازاقتىڭ وزىندىك ءدىني تانىمى، رۋحاني-مادەني بولمىسى، داستۇرلىك ەرەكشەلىگى بارلىعىن مويىنداعىسى كەلمەيتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. ولاردىڭ قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن، ءدىني تانىمىن اراب داستۇرشىلدىگى كولەڭكەسىندە كورگىسى كەلەتىنىن، ونسىز قازاق مۇسىلمان بولماي قالادى دەپ تۇسىنەتىنىن بايقايمىز. مىڭداعان جىلدار بويى بۇل حالىقتىڭ اراب داستۇشىلدىگىسىز دە حالىق بولىپ، مەملەكەتتەر قۇرىپ، بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلىپ كۇن كەشكەنىنەن، وسى ارالىقتا ارالارىنان مىڭداعان دانالار شىققانىنان، ولاردىڭ سوڭىندا ولشەۋسىز مول رۋحاني مۇرا قالعاندىعىنان، قازىرگى ولاردىڭ ۇستانعان باعىتى سول رۋحاني-مادەني مۇرانى مانسۇق ەتەتىندىگىن ويلاعىلارى دا كەلمەيدى. ول رۋحاني مۇرالاردىڭ قازاق ساناسىنان ءوشىرىلۋى قازاقتى حالىق رەتىندە تاريحتان كەتىرەتىنىنە باس اۋىرتقىلارى جوق. بۇل ول ادامداردىڭ ءدىني تانىمى تولىعىمەن وزگەرگەنىنەن، ولار ءۇشىن قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسى كيەلى قۇندىلىق رەتىندەگى مازمۇنىنان تولىق ايرىلعاندىعىن كورسەتەدى. ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنان باس تارتىپ، وزگەنىڭ جەتەگىندە كەتۋ قازاق ءۇشىن قاسىرەت ەكەنىن تۇسىنۋدەن قالۋ – وتە قاتەرلى سيندروم. بۇل ۇدەرىستىڭ سوڭى وسىلاي جالعاساتىن بولسا، وندا قازاق حالقى جاقىن ۋاقىتتاردا جەڭىل دەگەندە ەتنيكالىق جىكتەلۋدى، نەمەسە قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىن اپاراتىن قاتەرلى ۇدەرىستى باستان كەشىرمەك. ءبىز ونى سيريا حالقىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىنان كورىپ وتىرمىز. وكىنىشكە وراي، ءبىز بۇل قاتەردىڭ ىقتيمال زاردابىن ازىرگە سەزىنەر ەمەسپىز. ەڭ قاتەرلىسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزدەرىنەن قازىرگى ءدىن سالاسىندا جۇرگەن مامانداردىڭ حابارىنىڭ از بولۋى نەمەسە تىپتەن حابارسىزدىعىندا بولىپ وتىر. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى سوپىلىق جول ارقىلى قالىپتاسقاندىعىنان، ونى قالىپتاستىرعان، يۋنەسكو قايتىس بولعانىنا 850 جىلعا تولۋىنا بايلانىستى بيىلعى جىلدى «قوجا احمەت ياساۋي جىلى» دەپ اتاپ وتىرعان قوجا احمەت ياساۋي ەكەندىگىمەن ءبىزدىڭ ءدىندارلاردىڭ جۇمىسى جوق. ونىڭ اتىن ءبىزدىڭ ۋاعىزشىلار اتاماق تۇگىل، ول كىسىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي تاعدىرىندا قانداي رول اتقارعاندىعىنان دا حابارسىز. جاقىندا ءبىر تانىسىم يۋتۋبتان ا.قۋانىشباەۆتىڭ ءبىر ۋاعىزىن كورگەنىن، ۋاعىزىندا ودان ءبىر تىڭداۋشىنىڭ قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى نە ايتاسىز؟- دەپ سۇراعاندا، ا.قۋانىشباەۆ «ول كىسى ءوز زامانىندا ءبىر تاقۋا بولعان شىعار. ەشنارسە ايتا المايمىن» - دەپ جاۋاپ بەرگەنىن كوردىم. سوندا بۇلار نە بىلەدى؟ – دەگەن ساۋالدى مەنەن سۇرادى. مۇنداي جاۋاپتى ءبىر ا.قۋانىشباەۆ ەمەس، ءبىزدىڭ كوپتەگەن ايتۋلى دەگەن ءدىندارلاردىڭ اۋىزدارىنان ەسىتۋگە بولار ەدى. ەسەسىنە سول ءدىندارلاردىڭ بەلسەندى ۋاعىزدارىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزى بولعان سوپىلىق تۋرالى تەرىس پىكىر قالىپتاسقاندىعىن دا ءبىز سول بىزگە قارسى جازىلعان كوممەنتتەردەن كورىپ ءجۇرمىز. سوپىلىق جولدى مويندامايتىن كەز-كەلگەن ءدىنداردىڭ قازاق رۋحانياتىنا قارسى شىعاتىنىن، ونداي ءدىندارلاردىڭ قازاق رۋحانياتىنىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىنىن، شاۋىپ جاتقانىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى.  وكىنىشكە وراي، مۇنداي ءدىندارلاردىڭ ۋاعىزدارى اراب داستۇرشىلدىگىن ۋاعىزداۋمەن شەكتەلمەي، تاريحقا دا اۋىز سالا باستاعانىن دا كوردىك. ءوزىمىز ارنايى ۋاعىزدارىنداعى قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا قارسى پىكىرلەرىن سىناپ، ماقالا جازعان ارمان قۋانىشباەۆ ەندى شىڭعىس حاندى نىساناعا الىپتى. ال، قازاقتىڭ تاريحي جادىنداعى شىڭعىس حان ەشقاشان جاعىمسىز تۇلعا بولىپ كورىنگەن ەمەس. سەبەبى، قوجا احمەت ياساۋي بابامىز تۇركى حالىقتارىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق تۇرعىدان دامۋ كوكجيەكتەرىن ايقىنداپ، رۋحاني-مادەني بولمىسىنىڭ جاندانۋىنا ىقپال ەتسە، شىڭعىس حان قۇرعان ۇلى يمپەريا تۇركىلەردى الەمگە ىقپالىن جۇرگىزەتىن حالىققا اينالدىرعان بولاتىن. جانە ول قۇرعان يمپەريانىڭ باسىم بولىگىندە ياساۋي جولى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، تۇركىلەردىڭ وزىق ويلى حالىق دەڭگەيىنە كوتەرىپ ەدى. مۇنى حالىق ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان جوق. وسى ەكى تۇلعانىڭ جانكەشتى ەڭبەتەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىز حالىق رەتىندە تاريح ساحناسىندا قالعانىمىز جاسىرىن ەمەس. الايدا، ءالى كۇنگە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحي جادىنىڭ قالىپتاسپاۋى، ءوز تاريحىمىزعا وزگەنىڭ كوزىمەن قاراۋ داعدىسىنان ارىلا الماۋىمىز، ءوزىمىزدى ءوزىمىزدىڭ تانۋىمىزعا كەدەرگى بولىپ كەلەدى. قازىرگى كۇنى ءبىز الەم تانىپ، يۋنەسكو دەڭگەيىندە الەم تويلاپ جاتقان قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلىنى، ونىڭ سالعان جولىن حالىق ساناسىنا جاقىنداتقىمىز جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىك وزگەلەردىڭ ەركىندە. شىڭعىس حان بولسا، تاريحىمىزدا موڭعول دەپ جازىلعان. سوندىقتان «شىڭعىس حان ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز دەپ ايتۋعا اۋىزىمىز بارمايدى، تاريحتى قايتا قاراۋعا ءداتىمىز جەتپەيدى. سوندا دا بولسا ءبىز ەندىگى كەزەكتە ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ شىڭعىس حانعا كوزقاراستارى مەن قاتىسى قانشالىقتى بولعاندىعىنا قىسقاشا توقتالىپ، وتسەك دەيمىز. ويتكەنى، بۇل ەكى تۇلعا تاريحىمىزداعى نەگىزگى ۇستىندار بولاتىن. مۇنى مويىندامايتىن بولساق، وندا ەرتەڭگى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى دا جوق دەپ تۇسىنسەك بولادى.

قوجا  احمەت ياساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني دامۋ باعىتتارىن ايقىنداپ بەرگەنىمەن، ونى قولداپ، جۇزەگە اسىراتىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ جوعالعانىن تولىق قالپىنا كەلتىرەتىن مەملەكەتتىك جۇيە بولعان جوق. قاراحاندىق بيلەۋشىلەر ياساۋي جولىن مويىنداپ، ونى قولداعانىمەن ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تولىق ساياسي ەركىندىگىنىڭ بولماۋى، ولارعا ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. شەتجەرلىك باسقىنشىلار ياساۋي جولىنان وزدەرى ءۇشىن قاۋىپ بارىن سەزىپ، ونىڭ جولىن قالايدا كەسۋگە ارەكەت جاسادى. تۇركى حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، ونىڭ ءورشىل رۋحىن وياتۋى قاراقىتايلىقتارعا دا، تۇركى ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن تۇنشىقتىرىپ، پارسى مادەنيەتىن ورنىقتىرعان، تۇركىلىك بيلىك جۇيەسىنە ساي كەلمەيتىن قايشى ارەكەتكە بارىپ، تاققا وتىرعان حورەزمشاققا دا ۇناعان جوق. العاشىندا ءىلىم سايىسىندا يسلام عۇلامالارىنىڭ قولىمەن جەڭبەك بولعان ارەكەتى ىسكە اسپاعان سوڭ، حورەزمشاح تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، قاراحاندىقتار مەملەكەتىن جويىپ جىبەرۋدى ويلااستىرا باستادى. وسىلاي XIII ع. باسىندا تۇركى حالىقتارى ءۇشىن اسا قيىن جاعداي قالىپتاستى. قاراحاندىقتار يەلىگىندەگى جەرلەر تۇگەلىمەن قارقىتايلىقتاردىڭ قولاستىندا بولسا، سولتۇستىك، سولتۇستىك-باتىس ايماقتاعى قىپشاق حاندىعى حورەزمشاحتار تاراپىنان جاسالىنعان اسكەري جانە رۋحاني ەكسپانسيانىڭ قۇربانى بولدى. 1133 جىلى حورەزمشاح اتسىزدان ويسىراي جەڭىلگەن قىپشاقتار مەملەكەتى قۇلدىراۋعا ءتۇستى. ەل ىشىندە حورەزمشاقتارعا ءىش تارتاتىن تايپالار سانى ارتىپ، مەملەكەتتىڭ ىشكى بىرلىگى السىرەدى. حورەزمشاحتار مەملەكەتىنىڭ  ىقپالىنىڭ تەز تارالۋىنا يسلام ءدىنىنىڭ تيگىزگەن اسەرى كۇشتى بولدى [1, س. 35]. يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن حالىق اراسىندا پارسىلانۋ پروتسەسى قاتار ءجۇردى.

وسىلاي جان-جاقتى قىسىمعا ۇشىراعان تۇركىلەر قاراقىتايلىقتارعا قارسى وقتىن-وقتىن بوي كورسەتكەنىمەن، ولاردىڭ ىقپالىنان شىعا المادى. 1209 جىلى شىڭعىس حاننان جەڭىلىپ، شەگىنگەن كۇشلىك حان باستاعان نايماندار قاراقىتايلىقتاردىڭ  قول استىنا كەلىپ كىرۋى تۇركىلەردىڭ جاعدايىن ودان ءارى قيىنداتىپ جىبەردى. ويتكەنى، كۇشلىك حاننىڭ تۇپكى ماقساتى قاراقىتايلىقتاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋ ەمەس، رەتى كەلسە ودان تارتىپ الۋ ەدى. ول كوپ ۇزاماي قارلۇقتار حانى ماحمۋد حانمەن بىرىگىپ، بۇلىك شىعارىپ، گۋرحاننىڭ قازىناسىن تارتىپ الدى [2, س.53-54]. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەر ءۇش جاقتى قىسىمعا ءتۇستى.

وسى كەزدە حورەزمشاح مۇحاممەد مۇسىلمانداردى قاراقىتايلىقتار ەزگىسىنەن قۇتقارامىن دەگەن سىلتاۋمەن اسكەر كىرگىزدى. العاشىندا حورەزمشاح اسكەرلەرىنىڭ كەلگەنىنە قۋانعان مۇسىلماندار، حورەزمشاحتىڭ قاراقىتايلىقتاردان وتكەن وزبىرلىعىن كورىپ، وعان قارسى شىقتى. حورەزمشاحقا العاش قارسى باس كوتەرگەن وتىرار حانى حاسان يبن ابد ال – حالىق ۇلى بىلگە حان بولدى. نەسەۆي جازبالارىندا ول تادج اد-دين بىلگە حان دەپ اتالادى جانە ونىڭ سامارقاند حانى وسماننىڭ نەمەرە تۋىسقانى ەكەندىگى ايتىلادى [3, س. 429]. ال، "ناساب-ناما" نۇسقالارىندا حاسان يبن ابد ال-حالىقتى (بۇل جەردە بىلگە حاندى كوششىرۋشىنىڭ جازباي كەتەكەنىن كورەمىز) ۇرگەنىش سۇلتانى مۇحاممەدتىڭ كەلىپ ولتىرگەنى، سونىمەن قاراحاندىقتار بيلىگىنىڭ كەسىلگەنى، قايىر حاننىڭ بىلگە حان ورنىنا حان بولعانى، ءناسىلى قاڭلى ەكەندىگى جازىلعان [4,  24 ب.].  بۇل وقيعا 1210 جىلى بولعان ەدى.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

1212 جىلى سامارقاند بيلەۋشىسى وسمان دا حورەزمشاحقا قارسى كوتەرىلىسكە شىعىپ، ونىڭ سامارقاندتاعى وكىلدەرىن ولتىرەدى. حورەزمشاح ولاردى دا اياۋسىز جازالايدى. يبن ال-اسير حورەزمشاحتىڭ سامارقاندتا 200 000 ادامدى ولتىرگەنىن جازسا، دجۋۆەيني 10 000 ادام ءولتىردى – دەيدى. ۆ.ۆ.بارتولد يبن ال-اسير مەن ءدجۋزجانيدىڭ شىعارمالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولتىرىلگەن تەك وتىرار مەن سامارقاند بيلەۋشىلەرى ەمەس، باسقا قاراحاندىق بيلەۋشىلەر دە ولتىرىلگەن بولۋى كەرەك دەيدى [3, سس. 430-431]. بۇل تاريحي وقيعالار ياقۋت ال-ءحاماۆيدىڭ "مۋ‘دجام ال-بۋلدان" اتتى ەڭبەگىندەگى مالىمەتتەردە ناقتىلانا تۇسكەن. ول حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ ماۋارانناحردى جاۋلاپ العانىن، قاراحاندىقتار بيلىگىن تولىعىمەن كۇيرەتكەنىن جازادى [5, س. 86]. بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەر ءXىىى عاسىر باسىندا قاراحان مەملەكەتتەرىندەگى تۇركىلەردىڭ ساياسي دا، رۋحاني دا جان-جاقتى قىسىمعا تۇسكەندىگىن، سان عاسىرلىق مەملەكەتتىك ءداستۇرىنىڭ  ۇزىلگەنىن كورسەتەدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءداستۇرىن جويعان حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتى دە ونىڭ وتىرارعا قويعان بيلەۋشىسى قايىر حاندى دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولداۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ول شىندىعىندا سولاي بولدى دا.

حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ تۇركىلەرگە، تۇركىلىك بيلىك جۇيەسىنە، مادەنيەتىنە قارسى شىعۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار بولاتىن.  تۇركىلەردە "بيلىكتىڭ كيەلىلىگى" قاتاڭ ساقتالاتىن. حان تاعىنا تەك الىپ ەر توڭعا ۇرپاقتارى (قىتاي جازبالارىندا اشينا اۋلەتى وكىلدەر) عانا وتىرا الاتىن. بۇعان مىسال رەتىندە تۇرگەش مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى سۋلىق قاعاننىڭ ءوز بيلىگىن زاڭداستىرۋ ءۇشىن اشينا اۋلەتىنەن ارنايى قىز الۋعا ءماجبۇر بولعانىن كەلتىرۋگە بولادى [6, س. 100]. بۇل ءداستۇردىڭ اقساق تەمىر مەن كەشەگى قوقان حاندارىنا دەيىن جالعاسقانىنا تاريح كۋا. ال، حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ شىققان تەگى قۇل بولعاندىقتان، تەگى قۇلدان شىققان ادامدى تۇركىلەردىڭ وزدەرىنە بيلەۋشى رەتىندە تانۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ارعى اتاسى انۋش تەگىن گاردجانى سەلجۇك سۇلتانى بىلگە تەگىننىڭ  گاردجيستان تۇرعىندارىنىڭ بىرىنەن ساتىپ الادى. ونى بىلگە تەگىننەن سەلجۇكتەر بيلەۋشىسى مالىك شاح الادى. مالىك شاحقا قىزمەتىمەن جاققان انۋش تەگىن حورەزم بيلەۋشىسىنە دەيىن كوتەرىلەدى [3, سس. 386-387]. حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ قاراحاندىقتار بيلىگىن تولىق جويۋىنىڭ، تۇركىلىك مادەنيەتكە، داستۇرگە قارسى شىعۋىنىڭ استارىندا وسىنداي سەبەپتەر جاتتى.

       حورەزمشاحتىڭ سىر بويى مەن جەتىسۋ جەرىنە جاساعان جورىعى تەك قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى ولتىرۋمەن اياقتالعان جوق. بۇل جەرلەردىڭ بارلىعى تولىعىمەن قاڭىراپ، بوس قالدى. ياقۋت حاماۆي حورەزمشاح جورىعىنان كەيىنگى تۇركىستان جەرىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ول ماۋارانناحردى الدى، ول جەردەگى حانيدتاردى (قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى) جويدى. ول جەرلەردى قورعايتىن ەشكىم قالماعان كەزدە، ونىڭ دا ول جەرلەردى قورعاۋعا مۇمكىندىگى بولمادى. ول شەتكى ايماقتارداعى قورعانداردى ءوز اسكەرلەرىنىڭ توناۋىنا بەردى. حالقى كوشۋگە ءماجبۇر بولدى... ول جەرلەردە قاراۋسىز قالعان باقتار، قيراعان سارايلار مەن ۇيلەر كورگەندەردى ەرىكسىز جىلاۋعا ءماجبۇر ەتتى. سۋ جۇرەتىن ومان ارىقتار بۇزىلىپ، سۋلار ىسىراپ بولىپ، اعىپ جاتتى» [5, سس. 86-87].   

وسى جاعدايدى يبن ال-اسير شامالى باسقاشا باياندايدى. گۋرحاننان مەملەكەت بيلىگىن تولىق تارتىپ العان كۇشلىكتىڭ تەگەۋرىنىنەن شوشىنعان حورەزمشاح مۇحاممەد سىرداريانىڭ شىعىسىنداعى قالالاردىڭ حالقىن تۇگەلىمەن باتىسقا ايداپ كەتەدى. يبن ال-اسير حورەزمشاح بۇيرىعىمەن كوشىرىلگەن قالالار ەسەبىنە شاش، يسپيدجاب، فەرعانا، قاسان قالالارىن كىرگىزەدى [3. س. 433].

قازىرگى سىر بويىنداعى قالالاردا جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبالار، ولاردىڭ كوپشىلىگىندە سوعىس ءىزى جوقتىعىن، حالىقتىڭ ول قالالاردى ءحىى - ءحىىى عع. جاي تاستاپ كەتكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. مىسالى، تۇركىستان اۋماعىنداعى شويتوبە، قاراشىق، تۇلكىباستاعى شاراپكەنت قالاشىقتارىنداعى قازبا جۇمىستارى ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. بۇل ايتىلعاندار يبن ال-اسير دەرەكتەرىنىڭ تاريحي شىندىق ەكەندىگىن، ول ايتقان قالالاردان وزگە ونداعان قالالاردىڭ وسىلاي بوساپ قالعاندىعىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل قالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان شىڭعىس حان ەمەس، حورەزمشاح مۇحاممەد بولىپ شىعادى.

وسى كەزەڭدە كۇشلىك حان دا مۇسىلمان دىنىندەگى تۇرىك حالىقتارىنا قىرعيداي ءتيدى. راشيد اد-دين ءوزىنىڭ "جىلناماسىندا" كۇشلىكتىڭ حوتان قالاسىندا مۇسىلماندارعا قانداي زۇلىمدىق جاساعانىن جازادى. ول حوتانداعى بارلىق وقىمىستىلاردى جيىپ، پىكىرسايىس وتكىزەدى. پىكىرسايىستا جەڭىلگەن كۇشىلىك وقىمىستىلار باسشىسى يمام الا اد-ءديندى قيناپ ولتىرەدى دە، مەدرەسەنىڭ قاقپاسى الدىنا ءىلىپ قويادى. مۇسىلمانداردى كۇشلىك حاننىڭ ونداي زۇلىمدىعىنان شىڭعىس حان عانا قۇتقارادى [7, س. 183].

ءحىىى عاسىر باسىندا تۇركىستان جەرىندە قالىپتاسقان ساياسي احۋال تۇركىلەرگە بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. تۇركىلەر قۇلجا ولكەسىندە قاراقىتايلىقتاردىڭ دا، كۇشلىكتىڭ دە بيلىگىن مويىندامايتىن بۇزار دەگەن بيلەۋشىسى بار مۇسىلمان يەلىگىن قۇردى. العاشىندا بيلىككە نارازى حالىقتان توپ قۇرىپ، بارىمتامەن اينالىسقان ولار كۇشەيە كەلە المالىق قالاسىن باسىپ الىپ، جەكە مەملەكەت قۇردى. بۇزار ءوزىن توعرۇل حان دەپ جاريالادى. وسىدان كەيىن ۇلى سۇعناق تەگىن مەن ايەلى ۇلۇع قاتىندى شىڭعىس حانعا ەلشىلىككە جىبەرىپ، ونىڭ قولاستىنا كىرۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى [2, س. 54]. دەمەك، بۇل قازاق شەجىرەلەرىندە شىڭعىس حاندى حان كوتەرگەن بيلەر تۋرالى ايتىلاتىن اڭىز جەلىسىندە قيالدان شىعارىلعان جالعان تاريح ەمەس، تاريحي شىندىق جاتقانىن كورسەتەدى. بەلگىلى ءتىلشى عالىم قۇلمات ومىراليەۆ  «احۋال چىنعىز حان ۋا اقساق تيمەر» اتتى كىتاپتاعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، شىڭعىس حاندى حان كوتەرۋ ءۇشىن بارعان بيلەر وسى توعىرۇل حان مەملەكەتىنەن بارعان دەپ ەسەپتەيدى جانە ولاردىڭ اتتارىن اتايدى. «ولار اۋەلى ءۇيسىن مايقى بي، قالدار بي، ورداچ بي، قىبچاق بي، تامان بي، كەرەيت بي، بورتاق بي، تەمۋر قۇتلۇق بي، مۋتبان (نە مۇيتەن) بي، تانعۋت بي» [8, 20 ب.]. بۇل تۇركىلەردىڭ  شىڭعىس حاندى جاۋلاۋشى رەتىندە ەمەس، ءوز حانى رەتىندە تانىعاندىعىن كورسەتەدى. ەڭ باستىسى بۇل توعىرۇل حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ مۇسىلمان مەملەكەتى جانە ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولىن ۇستانعان مەملەكەت ەسەبىندە دۇنيەگە كەلگەندىگىن كورەمىز. راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىندا» دەرەك ياساۋي جولىنىڭ سول توعىرۇل حان مەملەكەتىندە قولدانىستا بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ول دەرەكتى ايتپاس بۇرىن سول كەزدەگى مىنا ءبىر وقيعاعا نازار اۋدارىپ كورەلىك.

     1217 جىلى كۇشلىك حان بۇزار-توعرىل حاندى اڭدا جۇرگەن جەرىنەن ۇستاپ الىپ ولتىرەدى دە، المالىقتى قورشاۋعا الادى. بىراق شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. سەبەبى وعان قارسى جەبە نويان باستاعان 20000 اسكەر كەلىپ، سۇعناق تەگىندى اكەسىنىڭ ورنىنا تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى كۇشلىكتىڭ سوڭىنا تۇسەدى. كۇشلىك يەلىگىنىڭ شەتىنە كىرگەننەن جەبە نويان، ء«اربىر ادام ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ دىنىندە بولۋعا ەرىكتى» دەپ جار سالادى. وسىنىڭ ءوزى بۇكىل حالىقتىڭ كۇشلىككە قارسى شىعۋىنا جەتكىلىكتى بولدى. ولار كۇشلىككە قارسى كوتەرىلىپ، جەبە نويان جاعىنا شىعادى. كۇشلىكتىڭ جەتىسۋدا موڭعول اسكەرىمەن بولعان سوعىستا جەڭىلۋى، ونىڭ جەبە نويان اسكەرىن توقتاتامىن دەگەن ءۇمىتىن ءبىرجولا ءۇزدى. كۇشلىكتى جەبە نويان سارىكول جەردە قولعا ءتۇسىرىپ، ولتىرەدى [2, سس. 55-56]. راشيد اد-دين وسى وقيعانى بايانداپ بولعاننان كەيىن مىناداي قورىتىندى جاسايدى: «[وتسيۋدا] نەسومنەننو ي وچەۆيدنو [سلەدۋەت]، چتو ۆسياكوە سۋششەستۆو، كوتوروە پروتيۆودەيستۆوۆالو [راسپروسترونەنيۋ] ۆەرى مۋحاممەدا، بىسترو سۆەرگالوس ي ۋنيچتوجالوس، توگدا كاك ۋ توگو، كتو ۆزراششيۆالي ۋكرەپليال بوجەستۆەننىي زاكون احمەدا، داجە ەسلي ون نە بىل پوسلەدوۆاتەلەم، بلاگودەنستۆيە توگو ي ۆىسوكوە پولوجەنيە پريۋمنوجاەتسيا ي ۆوزراستاەت سو دنيا نا دەن، ا دني ەگو [جيزني] ستانوۆياتسيا دولگيمي ي پرودولجيتەلنىمي» [7, س. 184]. وسى ءۇزىندىنى ادەيى ورىس تىلىندە بەرىپ وتىرمىز. ويتكەنى، بۇل كىشكەنە ۇزىندىدە «مۇحاممەدتىڭ ءدىنى»، «احمەدتىڭ زاڭى» دەگەن ەكى ءسوز بار. وسى سوزدەردىڭ ماعىناسىنا تالداۋ جاسار بولساق، اۆتوردىڭ ەكى كىسىنىڭ، مۇحاممەد پايعامبار مەن سوپىلىق جولدىڭ تۇركىلىك باعىتىنىڭ نەگىزىن سالعان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اتىن ءبولىپ ايتىپ وتىرعانىن كورەمىز. اۆتوردىڭ بۇل ءسوزى ەكى كىسىگە باعىتتالماعان بولسا، وندا ول «مۇحاممەدتىڭ ءدىنى مەن زاڭى» دەپ ايتۋىنا دا بولار ەدى. سوندىقتان، بۇل جەردە اۆتور ياساۋي جولىن ارنايى اتاپ كورسەتىپ تۇر دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ارينە مۇحاممەد پايعامباردى «مۇحاممەد» دەپ تە، «احمەد» دەپ تە اتاي بەرەتىنى بەلگىلى. بىراق وسى كونتەكستە اۆتوردىڭ ەكى تۇلعانىڭ اتتارىن ارنايى ءبولىپ ايتىپ وتىر دەپ ايتا الامىز. ونى سول كەزەڭدە ياساۋيا شايحتارىنىڭ، جالپى تۇركىلەردىڭ شىڭعىس حان جاعىنا وتۋىنەن دە كورۋگە بولادى. شىڭعىس حاننان حورەزمشاحقا كەلگەن 450 ەلشىنىڭ تۇگەل مۇسىلمان بولۋى، جانە ولاردىڭ شىققان جەرى ورتا ازيانىڭ بارلىق تۇكپىرىن قامتيتىندىعىنان دالەل بولا الادى [3, س. 465].

بۇل ەلشىلەردىڭ بارلىعى وتىرار بيلەۋشىسى قايىرحان تاراپىنان ولتىرىلگەنى بەلگىلى. بىراق، ول ەلشىلەر نەگە ءولتىرىلدى دەگەن سۇراققا ءالى ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ەلشىلەردىڭ قاي جەردەن شىققاندىعىن بىلدىرەتىن وتىراري، بۋحاري، مەراگي، حەرەۆي سياقتى جەر اتاۋلار كورسەتەتىن سياقتى. بۇل جەرلەردىڭ بارلىعى كونەدەن تۇرىك اۋلەتتەرى، اتاپ ايتقاندا، الىپ ەر توڭعا ۇرپاقتارى بيلەگەن جەرلەر بولاتىن. ولاردىڭ بارلىعى حورەزمشاح مۇحاممەد تابانىنا ءتۇستى. قايىر حان ەلشىلەردىڭ تۇپكى ماقساتىن تۇسىنگەن سوڭ ولاردى ولتىرۋگە بۇيرىق بەرگەن بولۋى كەرەك. ودان باسقا ەلشىلەردى ولتىرۋگە ەشقانداي سەبەپ جوق بولاتىن.

ءوز ماقساتىنا بەيبىت جولمەن جەتپەك بولعان شىڭعىس حان جوسپارى ىسكە اسپادى. ەكىنشى ەلشىلىك جىبەرىلدى. بۇل ەلشىلىكتىڭ العاشقىدان سانى از بولعانىمەن، سالماعى اۋىر بولاتىن. ەلشى ەسەبىندە يبن كەفرەدج بۇعرا كەلەدى [3, سس. 466-467]. ەلشىنىڭ اتى-اق ونىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتىنەن ەكەنىن بىلدىرەتىن ەدى. ونىمەن شىڭعىس حان بۇل جەرگە جاۋلاۋشى ەسەبىندە كەلمەيتىنىن سەزدىرسە كەرەك. بىراق، ول دا ءولتىرىلدى. ماسەلەنىڭ بەيبىت جولمەن شەشىلمەيتىنىن تۇسىنگەن شىڭعىس حان سوعىسقا دايىندالۋعا ءماجبۇر بولادى.

1219 جىلى شىڭعىس حان جورىعى باستالۋى ادامزات تاريحىنداعى اسا ءىرى جويقىن سوعىستىڭ باستالۋى ەدى جانە بۇل ءجاي سوعىس ەمەس، مادەنيەتتەر قاقتىعىسى، باسقاشا ايتقاندا، كونە يران - تۇران اراسىنداعى ءداستۇرلى قاقتىعىستىڭ جالعاسى بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋيدەن سوڭ بويىن قايتا تىكتەگەن تۇركى مادەنيەتى، حورەزمشاحتىڭ قاراحاندىقتار بيلىگىن كۇيرەتۋى ول ءۇمىتتى قايتادان سوندىرگەن ەدى. ويتكەنى، حورەزمشاح مۇحاممەد ءوزى تۇرىك اۋلەتىنەن بولا تۇرا، ءوزى دە، حالقى دا پارسى مادەنيەتىنە تولىق مويىنسۇنىپ ۇلگەرگەن ەدى. سول سەبەپتى، سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭى، تۇرىك حالىقتارىن ازات ەتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ شىڭعىس حاندى شىن نيەتىمەن قارسى العانىن مىنا دەرەكتەردەن-اق كورۋگە بولادى. قاياالىق بيلەۋشىسى ارسلان حان، بەسبالىقتاعى ۇيعىر بيلەۋشىسى يديعۇتتاردىڭ شىڭعىس حان جاعىنا شىعۋى ولاردىڭ بارلىعىنىڭ شىڭعىس حاندى تولىق قولداعانىن كورسەتەدى [205, س. 198]. ال، وتىرار قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى، قالانىڭ ءورت شالعان بولىگى تەك قالانىڭ ىشكى قورعانىندا عانا بار ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. مۇنىڭ ءوزى وتىرار حالقىنىڭ دا شىڭعىس حان اسكەرىنە جاپپاي قارسىلىق كورسەتپەگەنىن بايقاتادى [9, 32 ب.].

وسى ءبىر اۋىر كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي شاكىرتتەرىنىڭ شىڭعىس حان جاعىندا بولۋى بۇل سوعىستىڭ باستى سەبەبى شىڭعىس حاننىڭ سوعىس قۇمارلىعىندا، قان قۇمارلىعىندا ەمەس، ودان تەرەڭىرەكتە ەكەندىگىن كورسەتەدى. مىسالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بەلدى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيدىڭ شىڭعىس حانعا قىزمەت ەتۋى، شىڭعىس اسكەرى مەن زارنۇق قالاسى اراسىندا ەلشى بولىپ، قالا حالقىن قارسىلاسپاي بەرىلۋگە كوندىرۋدى، شىڭعىس حاننىڭ ول قالاعا "قۇتىلىع بالىع" دەپ ات بەرۋى، سونىڭ ايقىن دالەلى [7, س. 204].

ال، سىعاناق قالاسىنا جىبەرىلگەن ەلشىلىكتى شىڭعىس حان قاراماعىندا ساۋداگەر بولىپ قىزمەت اتقارعان حۋسەين قوجا باستاپ بارادى. ول سىعاناق حالقىن شىڭعىس حان اسكەرىنە قارسىلاسپاي بەرىلۋگە ۇگىتتەيدى. بىراق حالىق ونى تىڭداماي ولتىرەدى. وسى ءۇشىن موڭعولدار قالا حالقىن تۇگەلىمەن قىرادى. سول ءوڭىردىڭ بيلىگىن حۋسەين قوجا ۇلىنا تاپسىرادى [7, س. 199].

تاريحي جازبالارداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە قيراعان سىر بويىنداعى ءۇش قالانىڭ اتى اتالادى. ولار: وتىرار، سىعاناق، اشناس. وزگە قالالاردىڭ تاعدىرى قالاي بولعاندىعىن ءبىز جوعارىدا اتاپ وتتىك. كەيبىر اۆتورلار ايتىپ جۇرگەندەي 29 قالا ەمەس. ءارى جوعارىدا اتتارى اتالعان قالالاردا اسكەري قوسىندار شوعىرلاندىرىلعان، شىڭعىس حانعا قارسى تۇرۋعا ءتيىس نەگىزگى ورتالىقتار ەدى. ول قالالار ءوز مىندەتتەرىن اتقاردى. سوعىس بولعان جەردە اياۋشىلىق بولمايتىنى تاعى بەلگىلى. ول ءۇشىن شىڭعىس حاندى جازعىرۋ ابەستىك. ال، جەند قالاسى دا موڭعولدارعا ءوز ەركىمەن بەرىلدى. ول جەرگە بيلەۋشى بولىپ الي قوجا بۋحاري تاعايىندالدى [7, س. 200].

ودان ءارى سوعىس قيمىلدارىنىڭ قالاي وربىگەنى الەمگە قانداي وزگەرىستەر اكەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. راس، ول سوعىستا سان مىڭداعان ادام ءولىپ، ميلليونداعان حالىق جاپا شەكتى. ول قىرىلعان حالىق ىشىندە تۇرىكتەر دە بولدى. بىراق بارلىق جەردە حالىق وعان قارسى تۇرعان جوق. ونى قوشەمەتپەن قارسى العان جەرلەر دە، "اللانىڭ قاھارىن ورىنداۋشى" دەپ قاراعاندار دا بولدى. قازىر تاريحتا شىڭعىس حاننىڭ زۇلىمدىعى، قاتىگەزدىگى تۋرالى كوپ ايتىلادى. بىراق تاريحتان اتى ءوشىپ بارا جاتقان تۇركى مەملەكەتتىلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەنى تۋرالى ەشكىم اۋىز اشقىسى كەلمەيدى. شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ كوپشىلىك جەرىنە تۇركىلەر يەلىك ەتتى. تۇركى مەملەكەتتىگى قايتا بوي تۇزەدى. جوشى ۇلىسى ءوز داۋىرىندە الەمدىك دەرجاۆاعا اينالدى. سوندىقتان ءالى كۇنگە دەيىن تۇركى حالىقتارى شىڭعىس حاندى ءوز بيلەۋشىمىز دەپ ەسەپتەيدى. ول تۋرالى تۇركى تىلىندە جازىلعان شىعارمالاردىڭ بارلىعى ونى تەك جاقسى قىرىنان سۋرەتتەيدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ول شىعارمالاردىڭ ەشبىرى شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردە ەسكەرىلگەن ەمەس.

قورىتا ايتقاندا، شىڭعىس حان تۇركى مەملەكەتتىگىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. سول تۇلعانىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا تۇركى دۇنيەسى جەكە حالىق رەتىندە جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن الدى. بۇل ونىڭ ادامزات تاريحىنداعى باستى ميسسياسى بولدى. تۇركى دۇنيەسى ءوز دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىنا اياق باستى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.  كومەكوۆ ب. ە. . گوسۋدارستۆو كيماكوۆ، IX-XI ۆۆ. پو ارابسكيم يستوچنيكام
2.  بارتولد ۆ.ۆ وبششيە رابوتى پو يستوري سرەدنەي ازي. رابوتى پو يستوري كاۆكازا ي ۆوستوچنوي ەۆروپى. سوچينەنيا. ت.2, چ.1. موسكۆا:  يزداتەلستۆو ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى، 1963. -1020 س.
3. بارتولد ۆ.ۆ. تۋركەستان ۆ ەپوحۋ مونگولسكوگو ناسشەستۆيا. سوچينەنيا. ت.1. –موسكۆا: يزداتەلستۆو ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى، 1963. -760 س.
4. مۋمينوۆ ءا.، جانداربەك ز. ماۋلانا سافي اد-دين ورۇڭ قويلاقى. ناساب-ناما. –تۇركىستان: «مۇرا»، 1992. -42 ب.
5. ۆولين س. سۆەدەنيا ارابسكيح يستوچنيكوۆ IX- XVI ۆۆ. و دولينە رەكي تالاس ي سمەجنىح رايوناح // تيايە. توم VIII. –الما-اتا: يزد. ان كاز. سسر، 1960. –س72-92.
6. كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆت.ي. لەتوپيس ترەحتىسياچالەتي. –الماتى: «راۋان»، 1992. -375 س.
7. راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءى. كن.2. –م.وسكۆا-لەنينگراد: يزداتەلستۆو ان سسسر، 1952. -315 س.
8. ومىراليەۆ ق. اتا تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك // قازاق ورداسى، № 3, 2003. –س 17-26.
9. قوجاەۆ م. وتىراردىڭ قىسقاشا تاريحى. –تۇركىستان: «ميراس»، 1998. -68 ب.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz