ەلىمىزدە وسى كۇندەرى «ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ» دەگەن اتپەن جۇرتقا تانىس، مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ ءبىلىمىن سىناۋ جۇيەسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇل جۇيە بويىنشا الىنعان تەست ناتيجەسى، جالپى جانە ورتا ءبىلىم ۇيىمدارى بويىنشا مەملەكەتتىك اتتەستاتسيانىڭ قورىتىندىسى جانە تۇلەكتەردىڭ كوللەدجدەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلدانۋدىڭ ەمتيحانى ەسەپتەلىنەدى. قازاقستان قوعامىندا تەستىڭ قولدانىلۋىنا بايلانىستى پىكىر قايشىلىعى بار. ول تۋرالى ايتىلىپ، جازىلىپ كەلەدى. مەنىڭ ورتاعا سالارىم ول ەمەس،  ايتپاعىم ورىس  تىلىندە  «ەدينوە ناتسيونالنوە تەستيروۆانيە» دەگەن  اتپەن سانامىزعا ەنگەن، قازاقشاسى قىسقاشا ۇبت-دەپ اتالاتىن وسى اتاۋعا بايلانىستى بولىپ وتىر.

ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ – وسى ءبىر ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنداعى اتى شۋلى،  ءمانى مەن ماڭىزى زور، جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاعى مەن تاعدىرىنا ىقپالى مەيىلىنشە ۇلكەن ءىس-شارانىڭ اتاۋىنا كوز سالىپ، سارالاپ  ويلانايىقشى، انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا قانشا ساي كەلىپ تۇر؟ «اتىندا تۇرعان نە بار، زاتى دۇرىس بولسا بولدى ەمەس پە؟» دەيتىن قازاقى نەمكەتتىلىكپەن قارايتىن اعايىندار دا بار، جوق ولاي، ەمەس، ارقانداي يگى باستامانىڭ باسى دۇرىس بولۋى شارت، ول ءۇشىن ونىڭ اتى دا، دۇرىس بولۋى ءتيىس. «ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ» ءبىر سىدىرىپ وقىعاندا قۇلاققا دا، كوڭىلگەدە تومپاق كەلىپ جاتقان جوق. الايدا، زەر سالا قاراساڭىز، مۇلدە باسقا...

ال ەندى، وسى ءۇش اۋىز ءسوزدى تالداپ كورەيىك. «ۇلتتىق» ءسوزى «ۇلت» دەگەن تۇبىردەن شىعىپ وتىر. ال ۇلت دەگەنىمىز – جەر بەتiندەگi بەلگiلi بiر تiرشiلiك ايماعى مەن الەۋمەتتiك ورتانىڭ بiلiگiندە جاتقان سالت-ءداستۇرi, تۇرمىس-تiرشiلiگi, شارۋاشىلىق كاسiبi, مiنەز-قۇلقى، تiلi مەن مادەني مۇراسى بiر – حالىقتار توبى. ولاي بولسا، قازاق، ورىس، قىتاي، وزبەك ۇلتتارىنىڭ جەكە قاسيەتتەرى «ۇلتتىق» دەگەن سوزگە كەلەدى. ال بىزدە ۇلتتىق – ءسوزى مەملەكەتتىك –دەگەن ۇعىم بەرىپ كەلەدى. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، ۇلتتىق كومپانيا دەگەندەر وسى نەگىزدە  پايدا بولعان اتاۋلار. مەملەكەت – بەلگىلى ءبىر اۋماققا يەلىك ەتىپ، سول جەردەگى حالىقتىڭ ەركىن دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن، قوعام تابيعاتىنان تۋىندايتىن ورتاق ىستەردى اتقارۋعا قاجەتتى باسقارۋدىڭ جوعارعى دارەجەدە ۇيىمداسقان جۇيەسى – ساياسي بيلىك ۇيىمى. سوندىقتان مەملەكەت پەن ۇلت اراسىنداعى ۇعىم مەن مىندەت، قۇقىق پەن مۇددە ايىرماشىلىعىن ايقىنداپ العانىمىز ءجون.  ءبىز تۇلەكتەردى ۇلتىنا قاراي تەستىلەۋگە قاتىستىرىپ جاتقانىمىز جوق، ءبارى دە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەڭ قۇقىلى ازاماتتارى رەتىندە ءبىر ۋاقىتتا، ءبىر ورىندا ەمتيحان تاپسىرىپ جاتىر.  دەمەك،  ۇلتتىق ەمەس، مەملەكەتتىك بولۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتتىق دەگەن ءسوزدىڭ مەملەكەتتىك دەگەن ماعانادا قولدانىلۋى – كەڭەس وداعىنىڭ بارشا كەڭەس حالقىن ءبىر عانا ۇلت ەتەمىن دەگەن جىمىسقى ساياساتىنىڭ سارقىنى. قازىرگى نارىقتىق مەملەكەتىمىزدە ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ ارا جىگىن اشىپ العانىمىز ءجون.

ەندى «بىرىڭعاي» سوزىنە توقتالايىق. بىرىڭعاي – كىلەڭ، تەك ءبىر عانا ءتۇر، سورت، ءتۇس، جىنىس، جاستى بىلدىرەتىن شەكتى ۇعىمداعى، ساندىق-مولشەر ءسوز. مىسالى، بىرىڭعاي قىزىل كيىم، بىرىڭعاي ايەلدەر نەمەسە قازاقتار دەگەندەي... ال تەستىلەۋدە جىنىسىنا، جاسىنا، تۇرىنە، ۇلتىنا قاراپ جاتقامىز جوق قوي، تەك، بيىلعى تۇلەكتەر جاپپاي قاتىسىپ جاتىر. سول ءۇشىن «بىرىڭعاي» سوزىنە قاراعاندا ء«بىرتۇتاس» دەگەن ءسوزدى قولدانۋ ىڭعايلى.  ال سوڭعى ءسوز «تەستىلەۋگە» كەلەيىك. بۇل ءسوز قازاقى ءسوز ەمەس، ءتىپتى، ورىس ءتىلى ءۇشىن دە كىرمە ءسوز. تەستتىڭ اۋقىمى كەڭ اتاۋ. ول – سىناق، باقىلاۋ، تالداۋ، تەكسەرۋ دەگەندەي ءتۇرلى ماعانا بەرەدى. ادامدار دەنساۋلىعىنا بايلانىستى، پسيحولوگيالىق جاعدايىنا قاتىستى، ءتىپتى، جۇكتىلىكتى ءبىلۋ ۇشىندە تەست وتكىزەدى. ال قازاقتا ەمتيحان دەگەن تەك، شاكىرتتەردىڭ ءبىلىمىن عانا قاداعالاپ، ەكشەۋ ۇعىمىن بىلدىرەتىن ارناۋلى اتاۋ بار. قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «قازاقستاندا ەمتيحان قابىلداۋ العاش رەت التىنسارين مەكتەپتەرىندە قولدانىلدى» دەگەن انىقتاما دا بار.  كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا دا بۇل ءسوز كەزدەسەدى. ب.سوقپاقباەۆتىڭ  «الىستاعى اۋىلىندا» دەگەن شىعارماسىندا «بولات جەتىنشى كلاستىڭ ەڭ سوڭعى ەمتيحانىن تاپسىرعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ۇيىنە اۋداننان بىر جۇك ماشيناسى كەلدى» دەگەن سويلەم بار. ەمتيحان ءسوزى قازىر دە قولدانىستا بار، سول ءۇشىن ونى تەستىلەۋ دەگەن ءتۇبى جات، ءمانىسى ماڭگۇرت ءسوزدىڭ ورنىن باستىرۋ كەرەك.

قورىتا ايتقاندا، «ەدينوە ناتسيونالنوە تەستيروۆانيە» دەگەن تىركەستىڭ قازاقشا اۋدارماسى، ياعني «ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ» دەگەن تىركەس انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا ساي كەلمەيدى. بۇل بىزدەگى الدىمەن ورىس تىلىندە ويلاپ، اتاۋىن قاراستىرعاننان كەيىن عانا ونىڭ قازاق تىلىندەگى بالاماسىن سامارقاۋ، سالقىن، ساراڭ ىزدەيتىن كۇندەلىكتى ادەتىمىزدىڭ ناتيجەسى. ء«ماتىننىڭ ەكى تىلدەگى ماعاناسى بىردەي بولسىن» دەگەن تالاپ نەگىزىندە ورىس ءتىلىنىڭ جالپى قاي سالا بويىنشا قازاق تىلىنەن ۇستەم بولۋى، ونىڭ نەگىز ءارى ستاندارت بولۋىمەن، ال قازاق ءتىلىنىڭ بالامالى ءتىل بولىپ قالۋىن قالىپتاستىردى. سونىڭ سالدارىنان قازاق تىلىندەگى اۋدارمالار كۇلكىلى، ۇياتتى، ءمانسىز، ماعاناسىز بولىپ جاتىر. اۋدارما ءساتتى شىعۋى ءۇشىن:

- اۋدارماشى ەكى ءتىلدى تەرەڭ، جەتكىلىكتى مەڭگەرىپ قالماستان، ەكى حالىقتىڭ ءداستۇرىن، مادەنيەتىن، دۇنيەتانىمىن جاقسى ءبىلۋى ءتيىس. سوندا باسپا-باس اۋدارۋ، جالاڭ اۋدارۋ بولمايدى.

- اۋدارماشىدا مول، جان-جاقتىلى ءبىلىم بولۋى جانە ۇزدىكسىز ىزدەنىسى بولۋى ءتيىس.

- قانداي دۇنيە بولماسىن الدىمەن قازاقشاسى جاسالىپ، سوڭىنان باسقا تىلگە اۋدارىلۋى كەرەك.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى «ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدى» (ۇبت) مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس ەمتيحان (مبە) دەپ وزگەرتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

قاستەر سارقىتقان، دوتسەنت

Abai.kz