وزبەك اسحاناسى نەمەسە 12 ءتۇرلى پالاۋدىڭ وتانى

وزبەكستان دەگەندە ويعا ورالاتىن ەرەكشە اس – ول پالاۋ بولسا كەرەك.  جالپى، بۇل ءدامدى استىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، ول تۇركيا، بولگاريا، ازىربايجانعا ورتاق «دونەر» سەكىلدى ءبىر ەلدىڭ نەمەسە ءبىر ۇلتتىڭ باسىبايلى تاعامى ەمەس ەكەنىن كوز جەتكىزەمىز. الايدا، پوستكەڭەستىك ەلدەردە جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق ساياسات كەزىندە ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىزدىڭ جانە ءبىزدىڭ ساناعا پالاۋ – وزبەكتىڭ ۇلتتىق اسى ىسپەتتى ەنىپ كەتكەنىن مويىنداۋ كەرەكپىز.

نەگىزىندە، كۇرىش داقىلى – جەر بەتىنىڭ جارتىسىنان استام بولىگىن مەكەندەيتىن ەل-جۇرتتىڭ نەگىزگى اسىنا جاتادى. تۇرىكتەر بىلاي دەيدى:«قانشا مۇسىلمان ەلى مەن قالاسى بولسا، سونشا پالاۋدىڭ ءتۇرى بار». بۇل راس ءسوز. ءار ەلدە، ءتىپتى ءبىر ەلدىڭ ىشىندەگى ءار قالادا پالاۋدى دايىنداۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ءازىربايجاندا – پلوۆ، بولگارشا – پيلاف، قىرعىزشا – پالوو،  تاجىكشە – وشي پالوۆ، قىرىم تاتارلارى – پيلاۆ، ۇيعىرشا – پولۋ، تۇركىمەنشە – پالوۋ، تاتارشا – پيلاۋ دەپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. الايدا، اسپازدىقتىڭ تاريحىن جازۋشىلار پالاۋدى شارتتى تۇردە «وزبەكشە» (كۇرىش پەن ەت بىرگە پىسىرىلەدى) جانە ء«ازىربايجانشا» ( كۇرىش پەن ەت بولەك پىسىرىلەدى) دەپ بولەدى.

دەرەك پەن دايەك

حالىق مەديتسيناسىندا پالاۋ پايدالى جانە ەمدىك قاسيەتى زور اس رەتىندە ۇسىنىلعان. ادام اعزاسى السىرەگەندە، ۇزاق ۋاقىت اشىعۋدان سوڭ، اۋىر سىرقاتتان كەيىن مىندەتتى تۇردە پالاۋ جەگىزەتىن بولعان. ءدال وسى ماقساتتا ءوز سىرقاتتارىن ەمدەۋ كەزىندە ءابۋ ءالي يبن سينا (اۆيتسەننا) پالاۋدىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن دەسەدى. ح-ءحى عاسىرداعى جازبا دەرەكتەردە پالاۋدىڭ سيپاتتاماسىنا ساي كەلەتىن اس ءمازىرى سۋرەتتەلگەن دەرەكتەر بار. ءامىر-تەمىر جورىققا اتتانار الدىندا اكەسى وعان بىلاي دەپ كەڭەس بەرگەن دەسەدى: «ۇلكەن تايقازاندى الىپ، ىشىنە ماي قۇيىپ قىزدىرت. وعان تىم جاس تا، تىم ساقا دا ەمەس قويدىڭ ەتىن سالعىز. «قۋانىشتان قىزارىپ سالا بەرەتىن» ءسابىز قوسقىز. وعان اششىلىعى وتكىر قىلىشتان بەتەر پيازدى ارالاستىر. سوسىن ەڭ مىقتى باتىرلارىڭنىڭ بويىنا كۇش-قۋات قۇيعىزارلىق ەڭ ساپالى كۇرىشتى سالسىن. سول كەزدە كەرەمەت ءيىسى كوككە جەتەتىندەي اس سەنىڭ جولىڭدى بولدىرارى ءسوزسىز...» 

«وزبەكستان – 12 ءتۇرلى پالاۋدىڭ وتانى»، دەدى بىزگە. ول جاقتا ۇلكەن قازاندارداعى كوپ پالاۋدى ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويلارىندا، ۇلكەن مەرەكەلەردە، كىسى قايتقاندا پىسىرەدى. حV عاسىردىڭ وزىندە پالاۋدىڭ ەتتەن، دەۆزير سورتتى كۇرىشتەن جانە بۇرشاقتان جاسالاتىن رەتسەپتى كەڭ قولدانىستا بولعان. ءاربىر وزبەكتىڭ ءار بەيسەنبى كۇنى پالاۋ ءپىسىرۋى – جازىلماعان زاڭ ەكەن.

بىزگە پالاۋدىڭ تاشكەنتشە ءتۇرى مەن سامارقاندشا تۇرىنەن ءدام تاتۋ بۇيىردى. تاشكەنتتە باسقاشا پىسىرەدى، ال سامارقاندا ءتىپتى باسقاشا، كۇرىش، ءسابىز، ەتىن قاتپارلاپ سالادى. جالپى، سامارقاند، بۇرارالىقتار تاشكەنتتىڭ پالاۋ اسپازشىلارىن «مەنسىنە» بەرمەيدى ەكەن. پالاۋ ءپىسىرۋدىڭ ەڭ كەرەمەت ۇلگىلەرى وزبەكستاننىڭ تەرەڭ قويناۋىنداعى وسى ءبىر سانعاسىرلىق تاريحى بار اڭىز-قالالالاردا ساقتالعان دەپ سەنەدى. پالاۋ پىسىرەتىن اسحانالار ء«ۇي اسحاناسى» ستيلىندە سالىنادى ەكەن، ادەتتە باسقا ىستىق تاماق تۇرلەرى بولمايدى. تەك پالاۋمەن بىرگە بەرىلەتىن تابا نان،  كوك شاي، ءبىر-ەكى ءتۇرلى قاراپايىم كوكونىس سالاتى، كەپكەن جەمىستەردەن دايىندالعان كامپوت پەن تۇزدالعان سۇزبە ۇسىنىلادى. ەڭ قىزىعى، ساعات تۇسكى 14.00-دەن كەش بارساڭىز، بۇلار دا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشۋى مۇمكىن.

بىزدە سونداي جاعداي بولدى. تاشكەنتتە ماۆزولەيلەردىڭ ارالاۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن ءبىز، تۇسكى ءۇزىلىس 13.00-دە عوي دەپ، ەش الاڭسىز جۇرە بەرىپپىز. جولسەرىككە پالاۋ جەگىمىز كەلەتىنىن ايتقاندا، كەش بولدى. پالاۋدىڭ وتانىندا ءجۇرىپ، پالاۋ تاۋسىلىپ قالۋى مۇمكىن دەگەن وي باسىمىزعا دا كەلمەگەن عوي. بىرنەشە پالاۋ ءدامحانالارىنا باردىق، پالاۋ جوق، ءدامحانا جابىلىپ جاتىر  دەپ شىعارىپ سالدى. ءدال ءتۇس كەزىندە پالاۋ جوق بولسا... سوندا بۇل حالىق پالاۋدى تاڭەرتەڭنەن باستاپ جەي مە، ول جاعىن تۇسىنە المادىق.))

سامارقاندتا بۇل قاتەلىكتىڭ الدىن الا بىلدىك. جولباسشىمىزعا تۇسكى اسقا پالاۋ جەگىمىز كەلەتىنىن تاڭەرتەڭ ەرتە ايتىپ قويدىق. ول جەرگىلىكتى دامحانالارداعى تانىستارىنا حابارلاسىپ، بىزگە  ءبىر تاباعىن الدىرتىپ قويدى. كەلدىك. داياشىدان اس ءمازىرىن سۇرادىق «مەنيۋ – مەن!» دەدى جولسەرىگىمىز جۇمباق ۇنمەن كۇلىمسىرەپ. تۇسىنە الماي كۇلىپ جىبەردىك. «بۇل جاقتا مەنيۋ بولمايدى. ءبىر تاماق، ەكى سالات، ەكى سۋسىن عوي، بارى-جوعى. قازىر بارىنەن دە اۋىز تيەمىز!..»

ءيا، مۇنداي پالاۋدى جەگەن دە ارماندا، جەمەگەن دە ارماندا دەرسىز. ءار قاسىقتى اۋزىڭىزعا سالعان سايىن، ەرەكشە ءدامى اعزاڭىزعا بىردەن ءسىڭىپ كەتە بەرەتىندەي، تويىنۋ سەزىمىن ۇمىتىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. ءبىر كەزدە بولدىق دەپ قاسىعىمىزدى قويا بەرگەن ەدىك، «جوق. بولمايدى! تاباقتىڭ تۇبىنە دەيىن  تاۋىسىپ جەۋگە تيىسسىزدەر. ايتپەسە، اسپازشى پالاۋىم ءدامسىز بولدى ما دەپ رەنجيدى. بايقادىڭىزدار ما، انە، ءبىزدى باقىلاپ قاراپ تۇر»، دەپ كوزىمەن وشاق جاقتى نۇسقادى. شىنىندا دا، الا تاقيا كيگەن قارا كىسى كۇلىمسىرەپ ءبىز جاققا قاراپ تۇر ەكەن. پالاۋ ءپىسىرۋ – ونەر عانا ەمەس، ومىرلىك ماقسات، كۇندەلىكتى كوڭىل كۇي دە ەكەنىن سوندا ۇقتىق.

حوش، تاعامىمىزدى تاۋىسىپ، اسپازعا ريزاشىلىعىمىزدى ايتىپ، ورنىمىزدان كوتەرىلدىك. الگى پالاۋدىڭ كەرەمەت ءدامى ءالى اۋزىمىزدا.  «سىزدەر ەڭ ۇزدىك اسپازدىڭ قولىنان ءدام اۋىز تيدىڭىزدەر»، دەدى گيدىمىز. – بۇل اسپاز سامارقاندىڭ اتىنان رەسپۋبليكالىق پالاۋشىلار بايقاۋىنا قاتىسىپ، باس جۇلدەنى جەڭىپ العان ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز!» «ال ەرەكشە ءدامنىڭ قۇپياسى نەدە؟» «كۇنباعىس مايى، ماقتا مايى، كۇنجىت مايى سەكىلدى بىرنەشە مايدىڭ ءتۇرىن قوسىپ، اراقاتىناسىن ءدال ساقتاپ جاساۋىندا،» دەدى، ول.

پالاۋدان بولەك «تاندىر»، «سامسا» سىندى ەرەكشە ۇلتتىق تاماقتارىنا دا ءبىر-ءبىر كۇن ارنادىق. الدىڭعى سوزىمىزدە ايتقانىمىزداي، ءاربىر ءۇي اسحاناسى سەكىلدى ءدامحاناسىندا ىستىق تاماقتىڭ تەك ءبىر ءتۇرىن عانا جاسايدى. سول تاۋسىلا سالىسىمەن، (كوبىنەسە تۇسكى 2-گە قاراي) اسحانا جۇمىسى دا بىتەدى. ءبىر ءوزى ءبىر ورتاشا تاباقتى الاتىن  سامسانى دا كوردىك، تاندىردىڭ ىشىندە ەرەكشە دەممەن پىسكەن قوي ەتىنەن جاسالعان «تاندىر» اسىنان دا اۋىز تيدىك. ءبارى ءدامدى، ءبارى جاقسى. تەك سامارقاندتىڭ ءتىل ۇيىرەر پالاۋىنىڭ ءدامى كوپكە دەيىن تاڭدايىمىزدان كەتپەسى انىق...

سىرعا تۇنعان سامارقاند نەمەسە ءبىز نەگە تاريحپەن اقشا جاساي المايمىز؟

جۋىردا عانا قازاقستاننىڭ ەكس ۆيتسە-ءمينيسترى تۇركىستاندا بولىپ، ونداعى ءتۋريزمدى دامىتۋ تۋرالى ءسوز قوزعادى. كورشى وزبەكستان بۇل سالانى وسىدان جيىرما جىل بۇرىن دامىتۋعا قارقىندى كىرىسىپ، قازىر سونىڭ راحاتىنا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرعاندا، «ەشتەن كەش جاقسى» دەپ، ەڭ بولماسا قازىر نازارىمىزدى اۋدارىپ جاتقانىمىزعا دا شۇكىرشىلىك. ۇزاق ارالاعان وزبەكستانداعى ءدال سول ياسساۋي كەسەنەسىمەن قاتار سالىنعان بارشا ماۆزولەيلەردەگى انىقتامالىق اقپارات تەك ەكى تىلدە جازىلعان: وزبەكشە جانە اعىلشىنشا. الەمدىك تاجىريبەلەردە دە سولاي. فرانتسيا، مالايزيا، تايلاند، تۇركيانىڭ قاي جەرىندە بولمايىق، اتاۋلاردىڭ ءبارى سول ەلدىڭ تيتۋلدى ۇلتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى مەن حالىقارالىق اعىلشىن تىلىندە جازىلعانىن كوردىك. ال تۇركىستانداعى انىقتاما تاقتايشالارىنا قاراپ، قازاق جانە اعىلشىن تىلىندە جازىلعان اقپاراتتان نە ءمىن تاپقانىن ءوز باسىم تۇسىنە المادىم...

ساپارىمىزعا قايتا ورالار بولساق، تاشكەنتتى ارالاپ بولعان بىزدەر ەندى سامارقاند قايداسىڭ دەپ جولعا شىقتىق. ساعاتىنا 220 شاقىرىمعا دەيىن جولدى ەڭسەرە الاتىن وتە جۇيرىك «افروسياب» پوەزىنا تاشكەنتتىڭ ۆوكزالىنان وتىردىق.ۆوكزالداعى بىرنەشە دەڭگەيلى تەكسەرىس –  بولەك اڭگىمە. بۇل بىتپەيتىن تەكسەرۋ جۇيكەمىزدى ازداپ جۇقارتا باستاسا دا، وزگە ەلدىڭ زاڭىنا  تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا تىرىسىپ-اق كەلەمىز. ءبىزدىڭ ۆوكزالدارداعى ەرسىلى-قارسىلى ءنوپىر ول ەلدىڭ استاناسىندا جوق ەكەن. نە ولاردىڭ بارلىق قالادا تۋىستارى تۇرمايدى، نەمەسە پوەزدى پايدالانباي، ارقايسىسى جەكە كولىكپەن ساپارلايدى. ناقتىسىن بىلمەدىك.

پوەزد دەگەن اتى بولماسا، جوعارى كلاستى اۋە كەمەسىنە وتىرعانداي اسەر الدىق. جاراسىمدى ۋنيفورما كيگەن جولسەرىكتەر بيلەت قۇنىنا كىرەتىن ءشاي مەن تىسكەباساردى ءار جولاۋشىعا جەكە-جەكە تاراتىپ، كونديتسيونەردى قوسىپ، قۇلاققاپتى قولىمىزعا ۇستاتتى. الدىمىزدا ۇلكەن ەكراندى مونيتور. وسىلايشا 500 شاقىرىمدى كوزدى اشىپ جۇمعانشا ارتقا تاستاپ، «ارمىسىڭ، سامارقاند!» دەپ كەلىپ قالدىق.

دەرەك پەن دايەك

سامارقاند («سيمەسكينت» - باي حالىقتىڭ ەلى دەگەن ماعىنا)  — ۇلكەندىگى بويىنشا وزبەكستاننىڭ ەكىنشى قالاسى (505 مىڭ ادام), بۇرىنعى جىبەك جولىنىڭ ەڭ ءىرى ساياسي جانە مادەني  ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى.  ب.ە.د. VIII ع. نەگىزى قالانعان دەپ سانالادى. 567- 658 جىلدارى تۇرىك قاعاناتىنىڭ يەلىگىندە، ال 712 جىلدان باستاپ  اراب باسقىنشىلارىنىڭ يەلىگىنە وتەدى. X عاسىرعا دەيىن سامانيدتەر مەملەكەتىنىڭ، ال XIV عاسىردا ءامىر-تەمىر يمپەرياسىنىڭ (1370-1499)  استاناسى بولعان.  1925-1930 جىلدار ارالىعىندا وزبەك سسر-ءنىڭ استاناسى بولعان. (تاشكەنت وزبەكستانعا بەرىلگەن سوڭ، استانا سول جاققا اۋىسادى). قالانىڭ تاريحيورتالىعى  - رەگيستان كەشەنى. 2001 جىلى ول قالاداعى بارلىق تاريحي جادىگەرلەر «سامارقاند – مادەنيەتتەر توعىسى» دەگەن اتپەن  يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگەن.    

تۋراگەنتتىكتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، بۇل جاقتا دا ءبىزدى كۇتىپ الدى: ماحمۋد ەسىمدى جولسەرىك پەن حاسان اتتى كولىك جۇرگىزۋشىسى ۆوكزالدىڭ شىعا بەرىسىندە تۇر ەكەن. كولىككە وتىرا سالىسىمەن، جولباسشىمىز اتاقتى سامارقاندتىڭ  تاريحىن تارقاتۋدى باستاپ كەتتى. ءوزى وسى جەردىڭ تۋماسى ەكەن. ۇلتى – تاجىك. بىراق سامارقاندىق تاجىكتەر تاجىكستانداعى  تاجىكتەردەن وزدەرىن بولەكتەۋمىز دەپ سانايدى ەكەن. وزبەك تىلىمەن اسسيميلياتسياعا تۇسكەندىكتەن بولار، اراسىن تاۋ ءبولىپ تۇرعان ءوز قانداستارىنىڭ تىلىنەن ايىرماشىلىق بار.ء«بىز وسى ەلدىڭ، وسى جەردىڭ، وسى مەكەننىڭ بايىرعى تۇرعىندارىمىز. مۇنداعى 80 پايىز حالىق تاجىك. ال بۇقارانىڭ 70 پايىزى تاجىكتەر. ەۆرەيلەر دە بار. ولاردىڭ كوبى ءبىراز جىل بۇرىن يزرايلگە كوشىپ كەتسە دە، ۇيلەرىن ساتپاي، قاراۋىلعا اقشا جىبەرىپ، قاراتىپ وتىر. وسىندا ءسىڭىپ كەتكەندەرى دە بار. دەگەنمەن، ساياساتقا ساي ءبارىمىز تولقۇجاتتا «وزبەك» بولىپ جازىلامىز. ويتكەنى، ولاي جازىلماسا، وزىڭدە دە، بالاڭدا دا بولاشاق ءماز بولمايدى. مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە تاجىكشە بولىمدەر بۇرىن كوپ ەدى، سوڭعى كەزدەرى جىل سايىن قىسقارىپ، تىنىسى تارىلىپ كەلەدى. بولاشاقتا تەك وزبەك ءتىلى مارتەبە قۇراتىنىنا بار بولمىسىمىزبەن كونگەن ەلمىز»، دەدى ول. (رەسمي مالىمەتتەردە وزبەكستانداعى تاجىك ۇلتىنىڭ ۇلەسىن وتە از كورسەتۋىندە وسىنداي ءبىر «گاپ» بار ەكەن عوي...)ماحمۋد ءوزىنىڭ سامارقاندتىق ەكەنىن ماقتان تۇتادى. ول تۋريستەرگە قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن 30 جاسىندا بىرنەشە ءتىل ۇيرەنىپ، ماماندىعى بويىنشا جاساعان بۇرىنعىجۇمىسىن تاستاپ، ەڭبەكاقىسى مول، جۇمىسى اسا اۋىر ەمەس وسى قىزمەتكە اۋىسىپتى.

قالادا حالىق كوپ ەكەن. ەرسىلى- قارسىلى لەك-لەگىمەن كەتىپ بارادى. حالقىنىڭ ءجۇزى تاشكەنتتىكتەرگە قاراعاننان دابيداي وڭدىرەك.جولدارى ازداپ توزىپتى. ونى دا كولىك كوپ سەلكىلدەپ كەتكەن سوڭ بايقادىم. ارينە، كەزىندە دۇرىلدەگەن سامارقاند، قازىردە وزبەكستاننىڭ قاراپايىم عانا ايماقتىق قالاسى عوي. بۇرىنعىداي كوڭىل قايدان ءبولىنسىن؟!.

سامارقانداعى ساياحاتىمىز ءحىV-حV عاسىرعا تيەسىلى گۋر-ەمير كەشەنىنەن باستالدى. بۇل زاڭدى دا. اتاقتى ءامىر-تەمىردىڭ يمپەرياسىنىڭ استاناسى بولعان سامارقاندتىڭ ەڭ كوپ ارحيتەكتۋرالىق نىساندارى ءدال سول زاماندا بوي تۇزەگەن. بيلەتتىڭ كاسساسىنا جاقىنداعاندا تاقتايشاداعى اقپاراتتى وقىپ، تاڭ قالدىم. جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا كىرۋ اقىسى ءبىر بولەك تە، شەتەلدىك ازاماتتارعا، ساياحاتشىلارعا ودان ون ەسە كوپ سومما كورسەتىلىپتى... بۇل مەملەكەت قازىناسى ءۇشىن جاقسى شىعار، ال وزىمە ادامداردى الالاۋ سياقتى بولىپ كورىندى.

يسلام ءدىنى كەلگەنشە بۋدديزم دە، زورواستريزم دە قانات جايعان بۇل ولكە تيمۋريدتەر بيلىككە كەلگەن سوڭ، يسلامنىڭ التىن بەسىگىنە اينالعان دەسەدى. امىر–تەمىر ءوزىنىڭ سۇيىكتى قالاسىن الەمنىڭ استاناسى ەتۋگە ۇمتىلىپ، ءوزى شاپقان ەلدەردىڭ ەڭ ۇزدىك قولونەر شەبەرلەرى مەن قۇرىلىسشىلارىن  ءماجبۇرلى تۇردە اكەلىپ، سامارقاندى گۇلدەندىرۋگە ەڭبەك ەتكىزەدى. جەرگىلىكتى قالا سالۋ مادەنيەتىندەنەگىزىنەن يران شەبەرلەرىنەن جەتكەن ورنەك پەن ەپيگرافيكا ءادىسى قالىپتاسىپ، پورتال-كۇمبەزدى كومپوزيتسيا پايدا بولادى. سونىمەن قاتار،  الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك دەگەن اقىندارى مەن مۋزىكانتتارىن، عالىمدارىن الدىرتىپ، باسىن قوسۋعا تىرىسقان.  ول يدەياسى ناتيجە بەرىپ، نەمەرەسى ۇلىقبەك اسپان الەمىن زەرتتەپ، اتاقتى وبسەرۆاتورياسىن اشىپ، كەرەمەت عالىم رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىعادى. وسى كەشەندە ورنالاسقان نەگىزى قارا ءتۇستى، وتە باعالى تاستان جاسالعان كوكتاستى كورسەتىپ تۇرىپ: «سامارقاننىڭ كوك تاسى دەگەن وسى» دەدى، جولباسشىمىز.

وسىنشا اقپاراتقا قانىعىپ، كەشەنىڭ سىرتىنا شىققاندا، كوزىمە ىستىق كورىنگەن ءبىر لەك تۋريستەرگە كوزىم ءتۇستى. سىرت كەلبەتى مەن ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراپ قازاقتار-اۋ دەپ بولجادىم. ارينە، ادەتتەگىدەي ولار ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ كەتىپ بارا جاتتى... ءبىر كەزدە «الما!» دەگەن داۋىسقا جالت قارادىم. «بۇل ەلدە، بۇل قالادا مەنى كىم تانۋى مۇمكىن؟!.» دەپ ويلادىم. «الما، تانىمادىڭ با؟ مەن – ايگۇلمىن عوي». تانىس داۋىس. كۇلىمدەپ جاقىندادىم. بىراق ۇلكەن قاراكوزاينەكتىڭ ار جاعىنان ءبارىبىر ەشكىمدى تاني الماي تۇرعانىم... مۇنى سەزگەن تانىسىم كۇننەن قورعايتىن كوزىلدىرىگىن شەشتى. «ايگۇل! ايگۇل مۇكەي حانىمەكەن عوي!» قاۋقىلداسىپ قال-جاعداي سۇراسىپ جاتىرمىز. ولار ۇلكەن توپ بولىپ كەلىپتى. ينتەرنەت ارقىلى ساياحاتقا شىعاتىننيەتتىلەر جينالىپ، ءتيىمدى تۋريستىك جولدامامەن كەلگەنىن  ايتتى.وتانداسىمدى، ءارى ارىپتەسىمدى كورىپ، كوڭىل-كۇي كوتەرىلدى. جالپى، بايقاعانىم شەت ەلدە قازاعىڭدى كورۋ ءبىر عانيبەت، ال ول ادام ءارى تانىسىڭ بولسا،  ءتىپتى ەرەكشە قۋانىپ كەتەدى ەكەنسىڭ...

بۇل جەردىڭ ماقتانىشى دا، باستى تۇلعاسى دا – ءامىر-تەمىر ەكەن. بارلىق كەشەن، بارلىق ماۆزولەي سونىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. پورترەتتەرىنىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار: كەلۋشىلەرگە ساتتىلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە وتە قىمبات باعاعا ساتادى.  ونىڭ جان جارى بولعان ءبيبى حانىمعا دا وزبەك ەلىنىڭ ىقىلاسى ەرەكشە. تەك ءبىر ۇناماعانى، قاي ماۆزولەيگە كىرسەڭ دە، ءامىر-تەمىر باس كەيىپكەر بولاتىن قيسىنسىزداۋ اڭىزدار ايتۋ باستالىپ كەتەدى ەكەن. «قۇس پىر ەتكەندە...ونىڭ جۇرەگى ءدىر ەتكەندە... قۇرىلىسشى سۇلۋلىققا تامسانعاندا...  پاتشا ءامىر ەتىپ جار سالعاندا...» ءتۇرى كوپ، ەندى. كەلگەن ساياحاتشىلارعا «ەرتەگى» ايتىپ بەرگەن وزدەرىنە ۇنايتىن سياقتى...ايتپەسە، وسىنشاما تىم كوپ اڭىزدىڭ دالەلى قايسى؟ تامسانعان وسى ەكەن دەپ قيسىنسىز پافوسقا دا ەرىك بەرە بەرۋگە بولمايدى عوي؟..

كيەلى مازارلار كەشەنىن دە وسى جاقتان كوردىك.  (پانتەون سالۋ دەگەن تاقىرىپ ءبىزدىڭ وتاندىق باق-تا قىزۋ تالقىعا تۇسكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەنى ەسىمىزدە). ءبىزدىڭ ياسساۋي كەسەنەسىندە اتاقتى حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ دەنەسى جاتسا، بۇل جاقتا دا ءوز تۇلعالارىنا سولاي قۇرمەت كورسەتەدى ەكەن. شاحي-زيند كەشەنىنە بارىپ، ۇلى مارتەبەلى ازاماتتارىنا ارناپ، پانتەون سالۋ وسىدان 10 عاسىر بۇرىن قولعا الىنعانىنا كوز جەتكىزدىك. جەرگىلىكتى حالىق «مازارلار كوشەسى» دەپ اتايتىن بۇل شاحي-زيندتان جۋىردا وزبەك ەلىنىڭ مارقۇم پرەزيدەنتى دە ماڭگىلىك جاي تاپتى.

رەگيستان كەشەنىن دە سامارقاندتىڭ باستى سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى دەر ەدىم. بارلىق كادەسىيلاردا ءامىر-تەمىردىڭ پورترەتىنەن سوڭ، وسى رەگيستان كەشەنىنىڭ سۋرەتى  بەينەلەنگەن. «رەگيستان كەشەنىنىڭ ءبىرىنشى مەدرەسەسىن 1417 جىلى ۇلىقبەك سالدىرتسا، ارادا ەكى عاسىر وتكەن سوڭ، 1612 جىلى حاكيم بولعان ءجالاڭتوس ءباحادۇر شەر-دور جانە تيلليا-كاري اتتى تاعى ەكى مەدرەسە سالدىرتىپ، كومپوزيتسيانى اياقتاپ، «قۇمدى جەر» دەگەن ماعىنا بەرەتىن بۇل كەشەندى قالانىڭ ورتالىق الاڭىنا اينالدىرعان. ايتپاقشىداي، ءجالاڭتوس ءباحادۇر سىزدەر جاقتىڭ تۋماسى، جەرلەستەرىڭىز»، دەدى گيدىمىز.شىنىندا دا سىر ەلىنىڭ تۋماسى، داڭقتى قولباسشى، باتىر، ساياساتكەر، ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى، الشىن رۋىنان شىققان ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇلۇلى  تۋرالى ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز بىلە بەرمەيمىز. ونىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى، ۇزاق جىلدار سامارقاندى بيلەگەن كەزدەگى اقىل، ناقىل، بيلىك سوزدەرى قازاق اراسىندا كوپ تارالا قويماعان. ال، وزبەكستان تاريحى مەن ادەبيەتىندە، ەنتسيكلوپەديالارىندا ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. اتا-بابا ءىزى قالعان بۇل ماۆزولەيدىڭ بيىك مينارەتىنە كوتەرىلۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ، قۇس قاناتى تالاتىن بيىكتىكتەن قالانى ءبىر شولىپ شىقتىق...

(جالعاسى بار)

الما سايلاۋقىزى، جۋرناليست

Abai.kz