نۇرعوجا وراز، قازاقستاننىڭ ەڭبەك  سىڭىرگەن قايراتكەرى.
قازەكەڭ اقكوڭىل، اق پەيىلدى حالىق قوي، “جازىلمايتىن جارا جوق، سەرپىل¬مەي¬تىن ازا جوق” دەيدى. ول راس. تەك اققا قارا جاققانداي ادال ادامعا قيسىنسىز جا¬بىلعان جالا ارىلا قويمايدى. ءويت¬كەنى، ول جالا جاۋىزدىقتىڭ وعىنا اي¬نا¬لىپ، ابزال ادامدى ومىردەن كەنەت اكە¬تىپ جاتادى. سول جالانىڭ قارا كۇيەسىن الگى ابزال ادامداردىڭ ساياساتتان بەي¬حابار تۋىستارىنا، جانىندا جۇرگەن دوس¬تا¬رىنا، ءتىپتى كەزدەيسوق ءبىر كەشتە كەزدەسكەن تانىستارىنا جاعىپ جاتسا، كگب تۋىستارىن وكشەلەپ باقىلاۋعا الىپ، وعان تيەسىلى نەسىبەسىن بىرەۋگە زور¬لاپ الىپ بەرىپ، وسەر جولىن كەس-كەستەپ جاۋىپ، بويىن جازدىرماسا الگى جارا دا، ازا دا جازىلمايدى، سەرپىلمەيدى ەكەن.
مەنىڭ قازىرگى فاميليام – وراز. تۋعاندا، رەپرەسسيا جىلدارىنا دەيىن تاۋكين بولىپتى. ورازدىڭ اكەسى تاۋكە باي بولسا كەرەك. ونىڭ ءتورت بالاسى وراز، وتەگەن، ىبىراي، كارىباي زامان اعىمىن تامىرشىداي ءدال باسىپ، باعىپ وتىرعان سەرگەك جاندار بولعان عوي، بالالارىن قازان توڭكەرىسىنە دەيىن-اق مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشقان سوڭ ورىس مەكتەبىنە بەرگەن. ولار اۋەلى ەكى سىنىپ¬تىق-ءتورت جىلدىق مەكتەپتە (دۆۋح¬كلاس¬سنايا پريحودسكايا شكولا) قازاقشا، تىلەس فەدوروۆكا دەگەن سەلودا ورىسشا وقىپ، ءتورت جىلدان كەيىن پرەسنوگوركوۆكادا جەتى جىلدىق جوعارى-باستاۋىش مەكتەپ¬تە وقىعان (سەميلەتنيايا ۆىسشە-ناچال¬نايا شكولا), ودان ءارى قالاعان مامان¬دىعى بويىنشا ءبىلىم جولىنا كەتكەن.
اكەمنىڭ ىنىلەرى – سول اعالاردىڭ ەكەۋى – ماحمەت، مۇسىنبەك تاۋ¬كين¬دەر جوعارىدا اتالعان وقۋ ورنىندا قازاق ادەبيەتى¬نىڭ كلاسسيگى، ۇلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆپەن بىرگە وقىعان. ول جايلى عابەڭ ءوزىنىڭ “سۋرەتكەر پارىزى” اتتى كىتابىنداعى “مەن جازۋدى قالاي باستادىم” دەگەن ماقالاسىندا انىق ايتقان. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ء“ومىر مەكتەبى” كىتابىندا دا جازىلعان وقيعا جەلىسىندە اتتارى اتالىپ وتىرادى. ولاردان كىشىرەك نۇعىمان ءوز بەتىنشە وقىعان. ول ءوزى ءبىر جۇيە اڭگىمە.
وسى اعالار بايدىڭ ۇرپاعى بولا تۇرا، ارعى اتالارىندا ءۇش ۇرپاق ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان باتىرلار (ماما باتىر، بي – ونىڭ بالاسى جوڭعارلارعا قارسى جاۋگەرشىلىكتە تۇركى ساردار اتانعان بوكەنباي باتىر جانە بي، ونىڭ ۇلى ساعىندىق باتىر – تاۋكە بايدىڭ اكەسى), ياعني تەكتىلەر ۇرپاعى بولا تۇرا قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن اق پەن قىزىل ارالاسقان تۇستا “قاي جاقتا بولۋ كەرەك” دەگەن سۇراق الدارىنا كولدەنەڭ تارتىل¬عان عوي. سوندا “قىزىلدار قىزىل ورتشە قاپتاپ كەلەدى، تۇبىندە ەلگە بيلىك جۇرگى¬زىپ، حالىقتى قولعا الاتىن وسىلار بولا¬دى، سوندىقتان حالىقتىڭ ورتاسىندا بولۋىمىز كەرەك” دەگەن شەشىم قابىلداعان ەكەن.
اكەم نارىنباي ايتادى (1887-1980): “1918 جىلى مۇسىنبەك ەلدەن اتتانعان، سودان حابارسىز، قايدا ەكەنى بەلگىسىز بولىپ كەتتى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ ەندى اتاۋسىز قالماسىن، جىلىن بەرەيىك، دەپ مال سويىپ، ەلدى جيناپ اس بەرگەلى جاتقاندا ءوزى كەلدى، ءۇستى-باسى ساپسارى-الا – اپيسەر، قىلىش تاعىنعان، بەلىندە ناگانى بار. جينالعان جۇرت ونداي شەنى بار قازاقتى بۇرىن كورمەگەن عوي، قۋانىشتان شۋىلداسىپ، ءماز بولدىق تا قالدىق. سۇراستىرساق، قىزىلداردىڭ كاماندىرى ەكەن. قوستاناي ماڭىنا جەتكەن سوڭ بىرەر كۇنگە سۇرانىپ اۋىلعا كەلىپتى”. اكەم سول كەزدى جىر قىلىپ ايتاتىن. سونىڭ ءبىر ۇزىك سىرى وسى.
ەندى بىردە ول كىسى ماحمەت جايىن جىر ەتەدى. ماقاڭ ءوزى جۇرگەن ورتادا ەرەكشە يىقتانىپ كورىنەدى ەكەن. ءسوز سويلەسە سامپىلداپ، ماڭايىنداعىلاردى ورىس-قازاعىن تابىندىرىپ قوياتىن كو¬رىنەدى. توڭكەرىستەن كەيىن ۋريتسكي ۋەزد ورتالىعى بولعاندا سونداعى زەمستۆونى باسقارعان. قوستاناي گۋبەرنيا بولعان كەز¬دە 1929 جىلعا دەيىن سول گۋبەرنيا¬نىڭ پروكۋرورى، ال قازاق اۆتونوميا¬لىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى الما¬تىعا كوشكەندە رەسپۋبليكا باس پرو¬كۋرورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالعان ەكەن. ماقاڭنىڭ مەملە¬كەت¬تىك بيلىك ساتىسىندا شارىقتاپ وسۋىنە كەدەرگى كەلتىرگەن ونىڭ ارىز بەرىپ بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ قاتارىنان ءوز ەركىمەن شىعۋى ەكەنىن اكەم سىبىرلاپ ايتاتىن.
وسى كەيىنگى جىلداردا قوستاناي قا¬لاسىندا تۇراتىن تۋىسىم، جاس جاعىنان اعا ومار بايماعانبەتوۆ ءار نارسەنى تۇرتىنەكتەپ ىزدەپ جۇرەتىن ادەتىمەن سول جەردەگى مۇراعاتتان ماقاڭنىڭ پارتيا قاتارىنان شىعۋ تۋرالى بەرگەن ارىزىن جانە ونىڭ ءوتىنىشى ورىندالعانى تۋرالى قۇجاتىن تاۋىپ، سونىڭ كسەروكوشىرمەسىن ماعان سالىپ جىبەرىپتى. ارىزدا بىلاي دەلىنگەن: “مەن اۋەلدە حالىققا ادال قىز¬مەت ەتۋ ءۇشىن بولشەۆيكتەر پارتيا¬سى¬نىڭ قاتارىنا ەنىپ ەدىم. ەندى باي¬قا¬سام، مەن مۇنداي اسا جوعارى ادالدىق تالاپ ەتەتىن پارتيانىڭ قاتارىندا بولۋ¬عا قۇقىعىم جوق ەكەن. ويتكەنى، مەن باي¬دىڭ بالاسىمىن، ارعى اتالارىم با¬تىر بولعان، ەل بيلەگەن ادامدار. وسىن¬داي تۇقىمنان ەكەنىمدى جاسىرۋعا پراۆوم جوق. سوندىقتان پارتيا قاتارىنان ءوز ەركىممەن كەتۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر”.
ارينە، باي دەسە يت كورگەن ەشكىدەي تىكىرەيە قالاتىن بولشەۆيكتەر ونىڭ ءوتىنىشىن ورىندايدى. ال وسى ارىزى ءۇشىن تۇتقىننان امان قالۋى، ءبىرىنشى¬دەن، ءوزى مويىنداپ وتىر، ەكىنشىدەن، ءجۇر¬گەن ورتاسىندا بەدەلدى بولعان ادامدى پارتيا باسشىلارى دا “دوس” رە¬تىن¬دە قاتالدىققا بارماعان عوي. ماقاڭ وسىنداي جايلارمەن مەملەكەت باس¬شى¬لىعىنا كوتەرىلمەدى، بىراق رەپرەسسيا كە¬زىن¬دە ەكى ءىنىسى اتىلىپ كەتكەندە بۇل امان قالدى، الدىن الا كورەگەندىگى ساقتاپ قالعان سياقتى.
دەگەنمەن، ىنىلەرىنىڭ قايعىسى بولار، ەل-جۇرتتىڭ كەزدەسكەن اپاتى دا ازا¬مات¬تىڭ قابىرعاسىنا باتقان بولار، اۋرۋعا شالدىعادى. سوعىس كەزىندە الماتى قالالىق سوتى بولىپتى. توسەك تارتىپ جاتسا دا قىزمەتىن توقتاتپاعان. فاەتون اربا ەسىك الدىنداعى باسقىشقا تاقالىپ توقتايدى ەكەن، سوعان وتىرىپ سوت زا¬لىنا بارادى، سوت پروتسەسىن جۇرگىزگەننەن كەيىن قايتىپ كەلگەندە الگىندەي توقتاعان اربادان ءتۇسىپ، توسەگىنە جاتادى. بۇل جايدى جاسليما اپاي تاپتىشتەپ ايتاتىن. مەنىڭ اكە-شەشەم، ءبىر نۇرىش دەگەن اعايىم ماقاڭنىڭ قولىندا بول¬عان ەكەن. جاسليما ەكەۋى بىرگە ءوسىپ كەلە جاتقاندا نۇرىش 16 جا¬سىندا قايتىس بولعان.
ماقاڭ 1946 جىلى قىستا رەپ¬رەس¬سيا كەزىندە اتىل¬عان ءىنىسى نۇ¬عى¬ماننىڭ ايەلى قازيما شەشەيدى، ياعني كەلىنىن شاقىرىپ الدىرىپتى. شەشەمىز قايناعاسىن ءۇش ايداي كۇتىپ، سول جىلى ماي ايىندا ماقاڭ قايتىس بولعان سوڭ الماتىدا جەرلەپ — ورالدى. جەرلەۋ كەزىندەگى قارالى جيىندى قابىرگە دەيىن جانە اسى ۇستىندە ءسابيت مۇ¬قا¬نوۆتىڭ ءوزى باسقا¬رىپ¬تى.
مۇسىنبەك قىزىل ارميا¬نىڭ قۇ¬رامىن¬دا كوماندير بولىپ، 1933 جىلعا دەيىن، ياعني بولشەۆيكتىك ۇكىمەت “باس¬ماشىلاردى” تۇگەل تال¬قان¬داعانعا دەيىن اسكەر قاتارىندا بولعان ەكەن. ولاردىڭ ارميا ءبولىمى سول كەزدە قىرعىزستان جەرىندە تۇرىپ، سول جەردە تاراتىلىپتى. مەنىڭ قولىمدا 1926 جىلى اسكەري كيىم¬مەن تۇسكەن سۋرەتى بار. اسكەرلىك ءومى¬رىنىڭ سوڭعى كەزىندەگى سۋرەتى ساقتال¬ما¬عان. ايەلى رازيا شەشەمىزدىڭ ايتۋىن¬دا ول ديۆيزيا كومانديرلىگىنە دەيىن كوتە¬رىلسە كەرەك. رازيا شەشەمىز تاتار جۇر¬تىنان (بىشكەكتىڭ جانىنداعى توق¬ماق قالاسىنان ەدى) بولسا دا باۋىرمال ەدى. رەپرەسسياعا دەيىن قىرعىز ەلىندە كومسومول ورتالىق كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتە بولعان.
ارميا ءبولىمى تاراتىلعان سوڭ ءمۇ¬سىن¬بەكتى قىرعىزستاندا ركي (رابو¬چە¬كرەستيانسكايا ينسپەكتسيا) توراعاسى ەتىپ تاعايىندايدى. بۇل باقىلاۋ ۇيىمى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە لەنيننىڭ باستاماسىمەن دۇنيەگە كەلگەن كورىنەدى. ركي جەرگىلىكتى جەردە رەسپۋب¬لي¬كانىڭ ەشبىر پارتيا ورنىنا، باسشى¬لارى¬نا قاتىسسىز، تەك قانا كسرو سوۆ¬نار¬كومى توراعاسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەر¬ەدى ەكەن. سوندا ولار رەسپۋبليكا ءومى¬رىندەگى بارلىق ءىستى ەشبىر جالتاقسىز با¬قى¬لاپ وتىرادى. ارينە، قازىر بىزدە دە سون¬داي ۇيىم بولسا، وتىرىك اقپارات بەرۋشىلەردىڭ جولى كەسىلەر ەدى، كوررۋپتسيالار اشىلىپ، مونوپو¬ليستەر اۋىزدىقتالار ەدى. بۇل ەستەلىكتەن تۋعان جول-جونەكەيگى وي عوي.
1936 جىلى كسرو-دا ۇلكەن وزگەرىس بولعانى بەلگىلى. قازاقستان، قىرعىزستان اۆتونوميادان ءوسىپ، كەڭەستەر وداعىندا وزگەلەرمەن قۇقىعى تەڭ رەسپۋبليكا بولدى. سول كەزدە مۇسىنبەك تاۋكين قىرعىزستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى حاتشىلارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. بىراق كەلەسى جىلى رەپرەسسيا باستالعاندا ءبىرىنشى قۇربان بولعانداردىڭ قاتارىندا كەتكەن.
اكەم ايتادى، مۇسىنبەك جاسىندا جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋان ەدى، دەپ. ال ۇستالعاننان كەيىن كامەرادان تەر¬گەۋگە اكەلگەندە قان قۇسىپ، سويلەي الماي قالادى ەكەن. ادالدىق ءۇشىن كۇ¬رەس¬كەن ارداگەر جالاقورلارعا كوپ قار¬سىلىق كورسەتىپ، قيناۋدىڭ نەشە اتا¬سى¬نا ۇشىراعان عوي. اقىرى ول تەرگەۋ ءۇس¬تىن¬دە ءولىپ كەتەدى. بىراق كەيىننەن اتىل¬عانداردىڭ ءتىزىمى شىققاندا سولاردىڭ قاتارىندا بولادى.
نۇعىمان ورازۇلى تاۋكين – اكەم¬نىڭ ەڭ كەنجە ءىنىسى. بالاسىنداي باۋىر باسقان، الاڭسىز وقۋىنا مۇمكىندىك جا¬سا¬عان، جارىق دۇنيەدەن جالالى وق مەز¬گىلسىز جۇلىپ اكەتكەنگە دەيىن ەنشىسى ءبو¬لىنبەگەن سول ءىنىسى اكەمنىڭ ومىردەگى جان تىنىسىنداي ەكەن. سوعان وراي ونىڭ قايعىسى اكەمنىڭ جۇرەگىنە تاس شەمەن بولىپ بايلاندى دا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن “ۋھىلەگەن” ءۇنى ءبىر تىنباي ءوتتى.
نۇعىمان اعانىڭ ءبىلىمى توڭكەرىسكە دەيىن-اق سول كەزدىڭ سۇرانىسىنا ساي بيىكتەن تانىلادى. ول جاڭادان ورناپ جاتقان كەڭەس وكىمەتىن جەرگىلىكتى جەردە قۇرىسىپ تۇراقتاندىرۋعا جوعارىدا اي¬تىلعان اعالارىنداي بەلسەنە اتسالى¬سا¬دى. ۋريتسكي ۋەزىندەگى كەڭەستىك ميليتسيا ءبو¬لىمىن باسقارىپ، وكىمەتتىڭ سۇرانىس¬تارى ەل ىشىندە بۇلجىماي ورىندالۋىنا ەڭبەك ەتكەن.

<!--pagebreak-->

قوستاناي گۋبەرنياسىندا دا سول قىزمەتكە جوعارىلايدى. سول تۇستا وسى گۋبەرنياعا باسشىلىققا كەلگەن قازاق¬تىڭ بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى، كول¬چاك¬تىڭ ومبىداعى تۇتقىن لاگەرىندە ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە بولعان، ءسى¬بىر وكىمەتىن قۇلاتقان قىزىل ارميا قا¬تارىندا ۆلاديۆوستوكقا دەيىن بارىپ، ودان ەلىنە ورالىپ، قازاقستانداعى جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولعان ابدوللا اسىلبەكوۆپەن دوستاسادى. سول اياۋلى دوستىق نۇعىمان اعانىڭ ارسىز اجال وعىنا بايلانار سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كەڭەس وكىمەتىندە ادال قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان نۇعىمان ورازۇلىن ورالعا – باتىس قازاقستانعا وبلىستىق سوت توراعاسى ەتىپ جىبەرەدى. بۇل كەزدە گولو¬ششە¬كيننىڭ جاۋىزدىق ساياساتى بەلەڭ ال¬عان شاعى ەدى. اكەم ءىنىسىنىڭ “مالدى قۇ¬رت، قولىڭداعى مولوتيلكاڭدى ء(بىر جەر¬دە تۇرىپ استىق باستىراتىن كومباين ءتارىزدى ماشينا), لوبوگرەيكانى، ماك¬كورموكتى ء(شوپ شاباتىن) ساتىپ جىبەر، قولىڭدا ءبىر مال عانا قالسىن”، دەگەن اقى¬لىمەن بارىنەن ارىلىپ، قول قۋسى¬رىپ وتىرعان عوي. بىراق كورە المايتىن جىبىرلاق اۋىزدى اعايىندار جاي وتىرا ما؟ اكەمە ءۇش قايتارا سالىق سالىنادى. “اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ بار¬لىق تۇرلەرىنەن سالىنعان ءبىرىنشى سالىق¬تى قولىمداعى بارىممەن تولەدىم. ەكىن¬شى رەت سالىنعان سالىقتى ماڭايداعى ورىستاردان ساتىپ الىپ تولەدىم. ءۇشىنشى رەت سالىق سالعاندا قورعان قالاسى جاعىنا بارىپ، سول جاقتان ساتىپ اكەلىپ تولەدىم. تولەمەسەڭ كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن تەرىس قاراتىپ تىگەدى دە مايكوت (بويكوت) جاريالايدى. ون كۇندە تولەمەسەڭ كۋلاك دەپ جەر اۋدارادى. ءتورتىنشى سالىقتى كۇتپەي نۇعىمانعا جەتىپ جىعىلايىن دەپ ەلدەن قاشتىم. ءبىر سيىر مەن جالعىز كوك اتتى ورتالىققا الدى. جول بويىندا كورمەگەن قورلىعىم جوق، كىشى ءجۇز جەرىنە جەتتىم”، دەيدى اكەم ىشىندەگى شەرىن اقتارعان ءبىر تۇستا.
بىراق كەڭەس وكىمەتى جانتالاستىڭ ۇستىندەگى ەل عوي، ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ قىزمەتىن ءجيى اۋىستارىپ، قاي جەردە ولقىلىق بار سول جەرگە اپارىپ تىرەك ەتەدى. نۇعىمان اعانى سول وبلىستىڭ ارتتا قالىڭ¬قىرا¬عان ءبىر اۋدانىنا پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ جىبەرەدى، ودان ءبىراز ۋاقىت وتىسىمەن الماتىعا كازتسيك-كە جاۋاپتى قىزمەت¬كە شاقىرادى.
اكەم سول وبلىستا جىمپيتى اۋدا¬نىن¬داعى بۇلدىرتى وزەنىنىڭ بويىندا ءبىر سوۆحوزدا قالعان ەكەن. 1935 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا نۇعىمان اعا كيسلوۆو¬دسك كۋرورتىنان كەلە جاتىپ اعاسىنا ادەيى بۇرىلىپ كەلەدى دە وزىمەن بىرگە كو¬شىرىپ الىپ كەتپەكشى بولادى. بىراق اكەم “جول-جونەكەي كوشۋدىڭ رەتى بول¬ماس، بارعان سوڭ بىرەۋدى جىبەرىپ كوشىرىپ الارسىڭ”، دەپ ىنىسىنەن اقىرعى رەت ايى¬رىلىپ تۇرعانىن سەزبەي اتتاندىرادى.
سونىڭ الدىندا اعامىزدىڭ قىزمەت بابىندا ءبىراز وزگەرىستەر بولعان.
قاراعاندى وبلىس بولىپ بولىنگەن تۇستا ابدوللا اسىلبەكوۆ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالادى دا ول ءوزىنىڭ دوسى نۇعىماندى “بىرگە قىزمەت ىستەيىك” دەپ شاقىرىپ العان ەكەن. دوستىقتى قادىر تۇتقان اعامىز الماتىداعى قىزمەتىن قيىپ، قاراعاندى وبلىسىنىڭ جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان جاڭاارقا اۋدانىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە توراعا بولىپ تا¬عايىن¬دالادى. سول اۋداننىڭ ول كەزدەگى اۋماعىن الىپ قاراساڭىز، قازىردە جا¬بىلىپ قالعان جەزقازعان وبلىسىنىڭ كولەمىنە تەڭ ەدى. سونشاما جەردى ارالاپ، ەلدى، شارۋاشىلىقتى باسقارۋ وڭاي بولماعان. اۋدان ورتالىعىنا تەمىر جول كەلگەندە ميتينگ ۇيىمداستىرىپ، ءسوز سويلەگەنىن كوزى كورگەن قارتتار راحاتتانا ايتادى.
نۇعىمان اعامىز جايلى اقمولا قالاسىنىڭ قۇرمەتتى اقساقالدارىنىڭ ءبىرى – توكەن اعا سۇلەيمەنوۆ كوپ اڭگىمەلەيتىن. سو¬ناۋ جاس كەزىندە جاڭاارقا راي¬كو¬مىندا قىز¬مەت اتقارا ءجۇرىپ اعامەن دوس بولعان ەكەن، ءۇي ىشىمەن ارالاسىپ كوڭىلدى شاق¬تا¬رىن وتكىزىپتى. “العىر، ساۋاتتى ازامات ەدى عوي، رايكومنىڭ ءبىرىنشى حات¬شىسى ءما¬¬جيت وقىماعان، جۇمىسشىدان كوتە¬رىل¬¬گەن جىگىت ەدى، ءماجىلىس كەزىندە ونىڭ ءجونى كەلمەيتىن تەرميندەردى ورىن¬سىز قول¬دانعانىن ءاجۋا ەتىپ، زالدا كۇلكى تۋ¬عى¬زاتىن، – دەيدى توكەڭ. – نۇ¬عى¬مان-اۋ مۇنىڭ نە، ءوزى شالا ساۋاتتى، كە¬شەگى جۇ¬مىسشى بايعۇستى تالكەك قى¬لاسىڭ، دەسەك، – ولاي بولسا ءوز ورنىن ءبىلسىن، حا¬ل¬ىقتىڭ باسىن قاتىرماسىن، – دەيتىن. ساكەن، قانىشتار قوناق بولعان كەزدە دە بىرگە بولدىم. ءسوز جۇيەسى جاراسىپ، ءما¬جى¬¬لىستەرى اسقاقتاپ تۇرۋشى ەدى، ءار ءاڭ¬گى¬مە¬¬لەرى تىڭداۋشىلارىنا ات ءمىن¬گىزگەندەي اسەر ەتەتىن”، – دەيتىن ءتو¬كەڭ. ول كىسى مەن كورگەن تۇستا سەكسەنگە ەركىن كەلگەن ادام ەدى، قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە بوي¬تا¬سالاپ ءجۇرىپ كەيىننەن مۇعالىم، مەكتەپ ديرەكتورلىعىنان زەي¬نەتكە شىعىپتى. دوسى جايلى ەستەلىك جاز¬دى. توكەڭنىڭ ايتۋىنشا سول جاڭا¬ارقا اۋدانى ەرەكشە قاسىرەت كورگەن ەكەن. اۋداندىق گپۋ-ءدىڭ باستىعى تون¬دىقۇلوۆ دەگەن جەكسۇرىن ازاماتتاردى باۋداي ورىپ جاتسا كەرەك.

<!--pagebreak-->
ەستەلىك جازعان اعالاردىڭ ءبىرى باي¬مۇقان التىنبەكوۆ ەدى. ول كىسى كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ نۇعىمان اعانىڭ وزىنە (جەتىم وسكەن بالاعا) جاساعان جاقسىلىعىن ايتاتىن. قاشان سۇراپىل قىرعىن سۇرىندىرگەنشە اقمولادا وقىپ جۇرگەن بايمۇقاندى جاڭاارقاعا الىپ بارىپ، اۋەلى كومسومول ۇيىمىندا جۇ¬مىس ىستەتىپ تاربيەلەپ، كەيىننەن اتقارۋ كو¬ميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلى¬عىنا دەيىن كوتەرگەن ەكەن. سوعىستا ەر¬لىك¬تەر كورسەتكەن باكەڭنىڭ ومىراۋى ءتۇ¬گەل تولعان وردەندەر مەن مەدالدار، ءوزى دەنەلى، تۇلعالى اعانىڭ ايبىنىن اسى¬¬رىپ تۇراتىن ەدى. سوعىستان كەلگەن¬نەن كەيىن اقمولا قالاسىندا، وبلى¬سىن¬دا باسشى قىزمەتتەردە بولعان. نۇ¬عى¬مان اعا جايلى ەستەلىگى جۇرەك تولقىتادى.
اكەم كوشىرىپ اكەتەتىن ادام جىبەرەدى دەپ جۇرگەندە توبەسىنەن نايزاعاي وعى ۇر¬عانداي “نۇعىمان ورازۇلى تاۋكين حالىق جاۋى” دەگەن حاباردى ەستيدى. جۇرت وسىناۋ سۇمدىق ءسوزدى ەستىگەن كەزدە ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورقاتىن حالگە كەلگەن عوي. اكەم “قازاقستاننىڭ ون بەس جىلدىعى” سوۆحوزىنىڭ قوسكول دەگەن ءبولىم¬شەسىندە تۇرادى ەكەن، سۋىق ءسوز سول جەردەگى جۇرتقا جايىلماي تۇرعاندا جىلجىپ، قوبدا وزەنىنىڭ شىعىس جاعىنداعى اقتوبە وبلىسىنا قارايتىن “جيرەكقورا” ەت سوۆحوزى دەگەن جەرگە كوشەدى. ەلىنە – قوستانايعا كوشۋگە تاعى جول جوق، اعايىندارى مىنا سۇم¬دىق ءسوزدى ەستىگەن. اقىرى دۇربەلەڭ با¬سىل¬عان سوڭ كەلەسى جىلى ەلىنە – قوس¬تاناي وبلىسىنىڭ ۋريتسكي (سارىكول) اۋدانىنداعى تۋعان اۋىلى – وتىن¬شوق¬قا (كەيىننەن “ماياك” سوۆحوزى بولعان) كوشىپ كەلەدى. اۋىلىندا ەس جيعان سوڭ نۇعىماننىڭ ءۇي ءىشىن – قازيما كەلىنى مەن ءىنىسىنىڭ جالعىز ۇلى ناريماندى قو¬لىنا كوشىرىپ الادى. تاعدىردىڭ عالا¬ماتىن قاراڭىز، اعاسىن قولىنا كوشىرىپ الماق بولعان ءىنىسىنىڭ ءۇي ءىشىن ەندى كەرىسىنشە مەنىڭ اكەم كوشىرىپ الدى.
اكە-شەشەمنىڭ شەرمەندە كۇيىن كو¬رىپ ءوستىم. ىشىندەگى قايعىسىن تۋىستارى¬نا كورىسىپ، اقتارىپ تاستاي الماي بۋلى¬عىپ جىلايتىن، تۇندە كورپەنىڭ استىندا تۇنشىعىپ جىلايتىن. سول ەلدەن الا بوتەن الا قايعى مەنىڭ ىشىمە دە ءتۇسىپ، بالا كۇنىمنەن جان-جاعىما جالتاقتاپ قاراۋمەن جالتاق بولىپ ءوستىم. وزگە ەمەس، اعايىندار “حالىق جاۋىنىڭ تۇقىمى!” دەپ كوزگە شۇقيتىن.
بالا كەزىمدە اكەمنىڭ ۇيقىسىراعانى ما ەكەن، كۇبىرلەگەنىنەن ويانىپ كەتىپ ءجۇردىم. بىردە: “شىعادى قويعا ءمۇيىز سۇيەك جارىپ، ساعىندىم مەن باۋى¬رىم¬دى ەتىم ارىپ”، دەگەن سوزدەرىن ەسىمە ساق¬تاپ قالدىم. ەندى بىردە: “شومشەڭدەپ قاراتورعاي تويمايدى ەكەن، ايرىلعان باۋىرىنان وڭبايدى ەكەن”، دەگەنى قۇلاعىمدا قالدى. قايتالاپ سۇراۋعا ءداتىم شىدامايدى، اكەممەن بىرگە ىشتەي تەبىرەنەمىن، اكە-شەشەمنىڭ سول شەر¬مەن¬دە كۇيى تۇگەل ماعان كوشكەندەي – ءالى كۇنگە اعانى ەسكە السام تولقىپ كە¬تىپ، كوز جاسىما يە بولا الماي قالامىن. ءسىرا، سول قايعى مەنىمەن بىرگە قارا جەرگە كىرەتىن بولار. اعالاردىڭ سوناۋ ءبىر سۇراپىل جىلدارىنداعى جازىقسىز جازا تارتقانىن سول كۇيىندە سەزىنىپ، سول كۇيىندە تەبىرەنەتىن ادام ءبىزدىڭ تۇقىمدا جالعىز مەن عانا، وزگەسىنىڭ ءبارى دە دۇنيەدەن ءوتتى.
1958 جىلى جوعارعى سوتقا سۇرانىپ ءجۇرىپ “ولگەن سوڭ اقتالدى” دەگەن حابار الىپ، جىلاپ-ەڭىرەپ ءجۇرىپ اسىن بەردىك، قۇران وقىتتىق. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا “اتىلعاندار” تىزىمىنەن اعانى كورىپ جانە قايعىنىڭ شوعىنا قاق¬تال¬دىق. بۇرىن “جيىرما جىلعا نەمەسە جيىر¬ما بەس جىلعا كەتكەن بولار، ءسىبىر¬دىڭ ءبىر جەرىندە ءتىرى جۇرگەن شىعار” دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز اۋالايتىنبىز. العاشقى حاباردان مىنا سوڭعى حاباردىڭ “اتىلدى!” دەگەن سۇستى ءسوزدىڭ ءتۇسى سۋىق ەكەن. ادام بالاسىنىڭ باسىنا بەرمەسىن!
كەيىننەن، ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ اقمولا وبلىسىنىڭ ۇقك باستىعى – گەنەرال تاستانبەكوۆ ابىلايعا ءوتىنىش ەتىپ، نۇعىمان اعامنىڭ ىسقاعازىن بۇ¬رىنعى كگب-نىڭ مۇراعاتىنان الدىر¬دىم. قالىڭدىعى قارىسقا جاقىن پاپكا ەكەن، سول مەكەمەنىڭ ءبىر بولمەسىندە وتىرىپ قارادىم. بىراق ەشتەمە كوشىرىپ الا المادىم، قارايمىن دا جىلايمىن، قارايمىن دا جىلايمىن. جۇبايىم ايمان¬دى الىپ بارىپ وقىتىپ كوردىم، مەندەگى قايعى وعان دا اۋعانداي، ول دا كوز جاسىمەن ەگىلدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر اي ءوتىپ كەتىپتى – قۇجات كەرى قايتا¬رىلىپتى. ابىلاي ىنىمە ايتىپ تاعى دا اعانىڭ ىسقاعازىن قايتارىپ الدىردىم. بۇل جولى قىزىم سالتاناتتى الىپ بارىپ، نەگىزگى جەرلەرىن وقىتىپ ديك¬توفونعا جازدىرىپ الدىم.
بىراق ماقالا جازا المادىم، قولىما السام بولدى – تولقىپ كەتەم. پاپكادان اعامىزدى الدىنا تۋرا قاراتىپ، قىرى¬نان تۇسكەن سۋرەتتەرىن، پاسپورتىن ال¬عان¬مىن. سول قينالىپ جۇرگەنىمدى باي¬قاعان عوي، رەداكتسيامىزعا (“سارىارقا” جۋرنالى) ءجيى كەلەتىن كلارا امىرقىزى دەيتىن اپاي:
– نۇرعوجا، قالقام، سەن قينالىپ ءجۇر¬سىڭ عوي، وسى تاقىرىپتى ماعان بەر¬شى، مەن جازايىن، – دەدى. قۋانىپ كەت¬تىم، موينىمنان ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى. جازدى. سول قۇجاتتان بايقاپ تاڭقالعانىم – اعامىز ءوزىنىڭ دوسى ابدوللا جايلى اۋزىنا دا المايدى، “مانسۇر گاتاۋللين ايتتى، گاتاۋللين تاپسىرما بەردى”، دەيدى. سول كەزدە ۇستالعانداردىڭ سىرىن بۇرىنىراقتا – الپىسىنشى جىلداردا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ وبلىسارالىق بولىمشەسىن (تىڭ كوتەرگەن بەس وبلىس) باسقارىپ جۇرگەنىمدە ورىس ادەبيەتى بويىنشا كەڭەسشى بولعان الەكساندر ابراموۆيچ دۋبوۆيتسكي دەيتىن اقسا¬قال¬دان ەستىپ بىلگەنمىن. ول كىسى وتىزىنشى جىلداردا الماتىدا شىعاتىن “ادەبيەت مايدانى” جۋرنالىنىڭ ورىس تىلىندە شىعاتىن قوسىمشاسى بويىنشا باس رەداك¬تور ساكەن سەيفۋلليننىڭ ورىن¬با¬سارى بولعان ادام. 1937 جىلداردا قاراعاندىدا ستاتيستيكا باسقارماسى¬نىڭ باستىعى بولعان ەكەن. بۇل دا رەۆوليۋتسياعا قاتىسقانىنا قاراماستان ءۇي تۇتقىنى بولىپتى. سول كىسى قالاي ساقتاعانىن كىم ءبىلسىن، “يندۋستريالنايا كاراگاندا” گازەتىنىڭ 5-6 ءنومىرىن ساقتاپ قالىپتى. ءبىر سىرلاسىپ وتىرعاندا ۇيىنەن اكەلىپ كورسەتتى.
گازەتتە وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى م.گاتاۋللين مەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ا.اسىلبەكوۆتىڭ تەر¬گەۋشىگە بەرگەن جاۋاپتارى جاريالا¬نىپ¬تى. گاتاۋللين: “يە، ۇلتتىق فاشيس¬تىك پارتيانىڭ بولعانى راس (ناتسيو¬نال¬نايا فاشيستسكايا پارتيا), وعان مىنا ادام¬دار مۇشە بولدى”، دەپ جيىرما شاق¬تى ادامنىڭ ءتىزىمىن بەرەدى. ەندى اسىلبەكوۆ ونىڭ پارتيا جونىندەگى كورسەتكەنىن قايتالايدى دا “گاتاۋللين تولىق ايتپاي وتىر، ءبىزدىڭ پارتيادا مىنا ادامدار دا مۇشە بولدى”، دەپ تاعى دا جيىرما شاقتى ادامنىڭ ءتىزىمىن بەرەدى. مەن قاتتى رەنجىپ، “مىنالار جى¬ندانعان با، ومىردە بولماعان پارتيا¬نى زورلىق كورگەن سوڭ “بار” دەسىن، جارايدى. ال سونشاما ادامدى ەسەلەپ-ەسەلەپ نەگە ۇستاپ بەرەدى!” دەسەم، الەك¬ساندر ابراموۆيچ: “سەن ولاي رەنجىمە. ول ءتىزىم بۇرىن دايىندالىپ قويىلعان، تىزىمگە ەنگەن سول ادامداردى بۇلار بىلمەيدى دە. قيناۋدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قولدا¬نىپ، ەستەرىنەن اۋعان تۇستا “قولىڭدى قوي” دەپ الدىنا توسادى. بىرەۋلەرى ەسەڭگىرەپ وتىرىپ قالاي قول قويعانىن دا اڭعارمايدى، ەكىنشىلەرى قيناۋدان تيتىقتاعان كەزدە ء“اي، ءبارىبىر ولەمىن عوي، تىم بولماسا ءبىر ساتكە جانىم تى¬نىش¬تالسىن”، دەپ قويا سالادى. گپۋ-ءدىڭ قيناۋى ورتاعاسىرلىق ينكۆيزيتور¬لار¬دان دا، فاشيستەردەن دە ءارى وتكەن. “قۇ¬داي ونى ەندى قايتالاتپاسىن!” دەيتىن جابىرقاپ.
الگى اعانى قارالاعان قۇجات پاپكا¬سىنىڭ سوڭعى بەتىندە 1938 جىلى 11 مارتتا الماتىنىڭ جانىندا (س. سەيفۋلليندەر اتىلعان جەر بولسا كەرەك) اتىلعانى، وق قاي جەردەن قالاي كىرىپ، قالاي شىققانى، تەسىكتىڭ ورنى قانشا ميلليمەتر ەكەنى كورسەتىلىپ، جانى شىققان ۋاقىتىنا دەيىن جازىلىپ جاسالعان اكت ءجۇر. كادۋىلگى كولحوز كەزىندە ولگەن مالعا اكت جاسايتىن ەدى عوي، تۋرا سول سياقتى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن جازا الماي جۇرگەن قايعى سىرىنىڭ ءبىر ۇشى وسىنداي ەدى، تولىق جازا دا الماسپىن، تەك وسىناۋ قارالى كۇندەردە سول ابزال اعالارىمنىڭ اتى ءبىر اتالىپ، وقىرمانداردى ءسال ۋاقىتقا بولسا دا ويلاندىرسىن دەگەن ويمەن تەبىرەنىپ وتىرىپ قالام تارتتىم، اۋىر وي ۇستىندە كوزىم بۇلدىراپ، ءسوزىم ىركىستەنىپ كەتسە، حالقىمنان كەشىرىم سۇرايمىن! اكەم مەنى ىنىسىنە جابىلعان قارا پالەدەن اۋلاق قىلامىن دەگەن بولار – ءىنىسى نۇعىمان ورازۇلى تاۋكين بولسا، ماعان “ورازوۆ” دەگەن فاميليانى جازىپتى.

نۇرعوجا وراز، قازاقستاننىڭ ەڭبەك  سىڭىرگەن قايراتكەرى.

استانا.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى  30 مامىر 2009 جىل