«كادر ءبارىن شەشەدى». بۇل كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ءسوز بولسا دا، ماڭىزىن جويعان ەمەس.  بۇل فرازانىڭ اۆتورى ساياساتكەر ستالين ەكەن.  1935 جىلى كەڭەستەر وداعىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە جاساعان بايانداماسىندا ايتىلىپتى.  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا  دامۋعا بەت العان كەڭەستەر وداعىنداعى ەلدەرگە ىلكىمدى سەرپىلىس، قارىمدى قارقىن قاجەت بولدى.   «تەحنيكا ءبارىن شەشەدى» دەگەن ۇراندى ستالين «كادر ءبارىن شەشەدى» دەپ  وڭدەپ، مامانداردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىنىڭ قوعامدى دامىتۋداعى ماڭىزىنا نازار اۋدارتقان ەكەن.  

«تەحنيكا ءبارىن شەشكەنىمەن» سونى مەڭگەرەتىن ءارى ونىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ويلاپ تاباتىن دا  بىلىكتى ماماندار ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان بولار ساياساتكەر «كادر ءبارىن شەشەدى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن.  شىنىمەن دە كەز-كەلگەن مەكەمەنى نەمەسە كاسىپورىندى، ءتىپتى ۇجىمدى  ارتقا تارتاتىن دا، تاسىن ورگە دومالاتاتىن دا – كادر، ياعني ىسكەر-مامان. قازاق «شەگە قاقسا دا  –  مامان قاقسىن» دەپ تەگىن ايتپايدى. قاراپايىم مىسال،  باسىمىز اۋىرىپ، بالتىرىڭىز سىزداي قالسا، دارىگەرگە باراردا مىڭ ويلانىپ ءجۇز تولعانامىز. «دياگنوزىمدى دۇرىس قويا ما، ەمدەي الا ما، بەرگەن دارىلەرىن ساتىپ العانمەن، ناتيجە بولا ما؟» دەگەن كۇماندى ويلار مازالايدى... ءتىپتى تىگىنشى، شاشتاراز، ەتىكشى قىزمەتىنە جۇگىنەتىن كەزدە دە ۋايىمدايمىز..  نەگە؟ سەبەبى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى كوڭىلىمىزدەن شىعا بەرمەيدى. قىزمەت كورسەتەتىن كىمدەر؟ ارينە ماماندار... ياعني ءار سالانىڭ كادرى بار. «كادر ءبارىن شەشەدى»...

2016 جىلعى ساۋىردەگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى تاراتقان  مالىمەتتەر بويىنشا  جۇمىسسىزدار سانى 439,3 مىڭ ادام بولعان. جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىق سانىنىڭ 4,9%-ىن قۇرادى.  

ارينە  ەل اراسىندا جۇمىسسىزدار سانىنىڭ وسۋىنە  ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك فاكتورلار اسەر ەتەتىنى بەلگىلى. الايدا جۇمىسسىز جۇرگەندەر  «ناعىز مامان ەمەس» دەگەن ويدان  اۋلاقپىز. ءتىپتى ناعىز ءوز ءىسىنىڭ مايتالمانى جۇمىسسىز ءجۇرۋى مۇمكىن.  قوعامداعى جۇمىسقا قابىلداۋ كەزىندەگى ىرىكتەۋ نەمەسە بايقاۋ ناتيجەسى بويىنشا جۇمىسقا قابىلداۋ ماسەلەسى تەك فورماليزمنەن اسپاي تۇر. بۇل ماسەلەنى رەتتەيتىن ەڭبەك كودەكسىنىڭ «ەڭبەك قاتىناستارىنىڭ تۋىنداۋ نەگىزدەرى» 21-بابىنىڭ  ءبىرىنشى تارماعىندا: «ەڭبەك قاتىناستارى جۇمىسكەر مەن جۇمىس بەرۋشىنىڭ اراسىندا وسى كودەكسكە سايكەس جاسالاتىن ەڭبەك شارتىنىڭ نەگىزىندە تۋىندايدى» دەپ ەڭبەك  شارتىن نەگىزگە الاتىنىمىز ايتىلسا، ەڭبەك شارتىن
 جاساسۋ الدىندا:

1) لاۋازىمعا سايلانۋ (سايلاۋ);

2) ءتيىستى لاۋازىمعا ورنالاسۋعا ارنالعان كونكۋرس بويىنشا سايلانۋ;
3) لاۋازىمعا تاعايىنداۋ نەمەسە لاۋازىمعا بەكىتۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان.

اتالعان تارماقتار بويىنشا ەڭبەك كەلىسىمشارتىن جاساماس بۇرىنعى جۇمىس بەرۋشى قۇزىرىنداعى ماسەلەلەر. كەز-كەلگەن مەكەمە باسشىسى ءوز ءىسىنىڭ العا جۇرگەنىن قالايدى. سوندىقتان  اتالعان ءۇش تارماقتىڭ ىشىنەن ء«تيىستى لاۋازىمعا ورنالاسۋعا ارنالعان كونكۋرس بويىنشا سايلانۋ» دەگەنى ءتيىمدى ءارى ۇتىمدى بولعانىمەن، سول بايقاۋدى ۇيىمداستىرۋ بارىسىنا دا ءجىتى ءمان بەرگەن ءجون.    جۇمىسسىز جۇرگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك جوعارى ءبىلىمدى. جىل سايىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە بايقاۋ جاريالانادى. اتالعان بايقاۋلاردان ءوتىپ، جۇمىسقا ورنالاسقان قىزمەتكەردى كەزدەستىرگەن، ءتىپتى ەستىگەن دە ەمەسپىن. زاڭ بار. ونىڭ ورىندالۋ جاعىن وزدەرىڭىز باعامداي بەرىڭىزدەر. قوش،  قىزمەتكەر «لاۋازىمعا تاعايىندالدى نەمەسە لاۋازىمعا بەكىتىلدى» دەلىك،  قر ەڭبەك كودەكسىنىڭ «جۇمىسقا قابىلداۋ كەزىندەگى سىناق ناتيجەسى» دەگەن تاراۋىنىڭ  37 بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا: «جۇمىسكەردىڭ سىناق مەرزىمى كەزەڭىندەگى جۇمىسى تەرىس ناتيجە بەرگەن كەزدە، جۇمىس بەرۋشى ونى جازباشا نىساندا حاباردار ەتە وتىرىپ، ەڭبەك شارتىن بۇزۋ ءۇشىن نەگىز بولعان سەبەپتەردى كورسەتىپ، ونىمەن ەڭبەك شارتىن بۇزۋعا قۇقىلى» دەلىنگەن. بىزدە جۇمىسقا جاڭا كەلگەن قىزمەتكەر سىناق مەرزىمى ىشىندە «جۇمىسى تەرىس ناتيجە» بەرگەن جاعداي كەزدەسكەن ەمەس. مەكەمە باسشىسى ءوزى قىزمەتكە تاعايىنداعان قىزمەتكەرىن «جۇمىسى تەرىس ناتيجە» بەرگەنى ءۇشىن كەلىسىمشارتىن بۇزبايدى.  ونداي فاكتىنى كەزدەستىرگەن ەمەسپىز. بىراق قوعامدا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنا، ماماندار جۇمىسىنا دەگەن سەنىمسىزدىك، كوڭىل تولماۋشىلىق ۇدەپ بارادى. 

وسى 37 باپتىڭ: «ەگەر سىناق مەرزىمى اياقتالسا جانە تاراپتاردىڭ ەشقايسىسى ەڭبەك شارتىنىڭ بۇزىلۋى تۋرالى حاباردار ەتپەسە، وندا جۇمىسكەر سىناق مەرزىمىنەن وتكەن بولىپ ەسەپتەلەدى»   ەكىنشى تارماعى مۇلتىكسىز ورىندالادى. بىزدىكى قىزمەتكەرلەردىڭ «سىناق مەرزىمىنەن»وتپەي قالسىن دەگەن مىسىق تىلەۋ ەمەس، كىم  قىزمەت ىستەسە دە، قاي جەردە قىزمەت اتقارسىن ءوز ءىسىنىڭ ناعىز مايتالمان مامانى وتىرسا دەگەن ىزگى نيەت.    «شەشەتىن كادر» بولماسا، ءبىزدىڭ قوعامىمىز دامي ما؟ دامىماساق ەل بولامىز با؟

ەڭبەك كودەكسىندە تۋىنداعان بىرقاتار ساۋالدارعا جاۋاپتى «100 ناقتى قادامنىڭ» «كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋ»  دەگەن تاراۋىنان تاپتىم.  1-قادام مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ رەسىمدەرىن جاڭعىرتۋدان باستالىپتى.  مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ «ىسكەرلىك قاسيەتتەر نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس» دەپ ەكىنشى قادامدا شەگەلەنگەن.   ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان  بايقاۋ، ىرىكتەۋ ارقىلى جۇمىسقا قابىلداۋ ماسەلەسىن «ىسكەرلىك قاسيەتتىنە قارايىرىكتەۋ» ەكىنشى قادامدا ايقىندالعان. ء ۇشىنشى قادامدا: «مەملەكەتتىك قىزمەت جانە جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ ارتتىرۋ ەسەبىنەن مەملەكەتتىك قىزمەتكە العاش رەت قابىلدانۋشىلاردى ىرىكتەۋ رەسىمىن ورتالىقتاندىرۋ.ء ۇش ساتىلى ىرىكتەۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ» دەپ ماسەلەنى شەشۋ جولدارى ايتىلادى. «قايتسەك كاسىبي ماماندار ءوز ورنىندا وتىرادى؟»  دەگەن ساۋالىمىزعا جاۋاپ. ءتورتىنشى قادامدا «3+3 فورمۋلاسى بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءبىرىنشى رەت قابىلدانۋشىلار ۇشىن مىندەتتى تۇردە سىناق مەرزىمى(تيىسىنشە ءۇش ايدان كەيىن جانە التى ايدان كەيىن سايكەستىلىكتى مەجەلىك باقىلاۋ)» دەپ كورسەتىلگەن.  الايدا وسى  قادامدا ايتىلعان  سىناق مەرزىمىن ۇزارتۋ نەمەسە  قىسقارتۋمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. سىناق مەرزىمىندە   قىزمەتكەرگە اتقاراتىن جۇمىستارى مەن مىندەتتەمەلەر ايقىندالىپ بەرىلىپ،  ونىڭ ناتيجەسىنە قاراي سىناقتان وتكەن-وتپەگەنى  كوميسسيا شەشىمىمەن ناقتىلانعانى دۇرىس.

قىزمەتكەر شتاتقا تىركەلىپ،  جۇمىسقا كەلىپ-كەتىپ ءجۇرىپ جالاقى الا بەرۋى مۇمكىن. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا «وكىمەت ولتىرمەيدى» دەگەن ماسىل پسيحولوگيا بار بولاتىن. وسى ماسەلەنى شەشۋ جولى بەسىنشى قادامدا «مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىن قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىنە ءبايلانىستى وسىرۋ» دەپ كورسەتىلگەن.  قىزمەتكەردى ىنتالاندىرۋ عانا ەمەس ءادىل، تازا ەڭبەگىنىڭ  وتەمىن تولەۋ قاراستىرىلعان.  جالاقىنى ەڭبەك ناتيجەسىنە قاراي تولەۋ قاي سالاعا بولسا دا ءتيىمدى ءارى ءادىل. الايدا ءار سالا وزىنە ىڭعايلى ينديكاتورلار مەن جۇمىس ناتيجەسىنىڭ ساپاسىن انىقتايتىن پارامەترلەردى  زاڭنامالىق تۇرعىدان راسىمدەپ،  بەكىتىپ قويسا،  ءىس وڭ ناتيجە بەرەرى انىق.

قاي سالادا بولسا دا  ءوز ءىسىنىڭ «جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن» ناعىز  ماماندار  بولعانى ابزال...

ءماريا مايلىقۇتوۆا، جۋرناليست

Abai.kz