باۋىرجان ەردەمبەكوۆ. «قۇدايىم جاراتۋىن قاسقا قىلىپ...»
(مەدەتبايدىڭ قياسبايعا ايتقانىنان.
م.اۋەزوۆ قولجازباسىنان الىندى)
ابايدىڭ ادەبي ورتاسىن ءسوز ەتكەندە اقىننىڭ اينالاسىن قۇرايتىن ەرەكشە ءبىر توپ بار. ولەڭ-سوزبەن بارىمتالاسىپ، اسا ءبىر سىيلاپ جانىنا جاقىن تارتقان ابايدىڭ ادامدارى - ولار شايقى مىنەزدى، ەل ىشىندەگى كۇلدىرگى، ءسوزى قيسىق، قيسىق تا بولسا ءتۇزۋ قياسباي، مۇقاموراز، شاۋكەمباي، قاتپا تاعى سونداي ەل ىشىندەگى جاماندىقتى ولەڭگە سالىپ، اشكەرلەپ، ءىس-قيمىلىمەن مازاق ەتىپ جۇرەتىن كوڭىلى تازا جاندار.
جالپى جۇرت اسا ەلەڭ قىلماي جىندى ەسەبىندە بىلەتىن قياسبايدىڭ باسقانىڭ بويىندا جوق ەرەكشە قاسيەتىن تانىپ (ول قاسيەت قياسبايدىڭ ءوزى ايتپاقشى «ءومىردىڭ ءوزىن مازاق ەتۋشى»): «بالا سەزىمىنەن، ءىس-قيمىل، ويىنىنان پاك، تازا ءىس، سەزىم بولا ما؟ ءوزىم بىلگەندە، ۇيقىدان تۇرعاننان ۇيقىعا كەتكەنشە بالا ءىسىن جالىقپاي، شارشاماي قايتالاۋعا جاراعان ەرەسەك كىسى دە تەك قياسەكەڭ عانا. ويتكەنى، قياسبايدىڭ ءىسى دە، سەزىمى دە سابيدەي تازا، پاك ەمەس پە»،- دەگەن ەكەن كەمەڭگەر اباي (يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. - نوۆوسيبيرسك، 2001. 156-ب.).
(مەدەتبايدىڭ قياسبايعا ايتقانىنان.
م.اۋەزوۆ قولجازباسىنان الىندى)
ابايدىڭ ادەبي ورتاسىن ءسوز ەتكەندە اقىننىڭ اينالاسىن قۇرايتىن ەرەكشە ءبىر توپ بار. ولەڭ-سوزبەن بارىمتالاسىپ، اسا ءبىر سىيلاپ جانىنا جاقىن تارتقان ابايدىڭ ادامدارى - ولار شايقى مىنەزدى، ەل ىشىندەگى كۇلدىرگى، ءسوزى قيسىق، قيسىق تا بولسا ءتۇزۋ قياسباي، مۇقاموراز، شاۋكەمباي، قاتپا تاعى سونداي ەل ىشىندەگى جاماندىقتى ولەڭگە سالىپ، اشكەرلەپ، ءىس-قيمىلىمەن مازاق ەتىپ جۇرەتىن كوڭىلى تازا جاندار.
جالپى جۇرت اسا ەلەڭ قىلماي جىندى ەسەبىندە بىلەتىن قياسبايدىڭ باسقانىڭ بويىندا جوق ەرەكشە قاسيەتىن تانىپ (ول قاسيەت قياسبايدىڭ ءوزى ايتپاقشى «ءومىردىڭ ءوزىن مازاق ەتۋشى»): «بالا سەزىمىنەن، ءىس-قيمىل، ويىنىنان پاك، تازا ءىس، سەزىم بولا ما؟ ءوزىم بىلگەندە، ۇيقىدان تۇرعاننان ۇيقىعا كەتكەنشە بالا ءىسىن جالىقپاي، شارشاماي قايتالاۋعا جاراعان ەرەسەك كىسى دە تەك قياسەكەڭ عانا. ويتكەنى، قياسبايدىڭ ءىسى دە، سەزىمى دە سابيدەي تازا، پاك ەمەس پە»،- دەگەن ەكەن كەمەڭگەر اباي (يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. - نوۆوسيبيرسك، 2001. 156-ب.).
جالپى قازاق دالاسىندا قياسباي، مۇقاموراز، شاۋكەمبايلار سياقتى ءشالدۋار مىنەزدى شايقى ادامدار از بولماعانى بەلگىلى. بىراق، سولاردىڭ ءبارى تاريحتا قالعان جوق. ولاردىڭ قياسبايدان الگىندەي توسىن ونەرى ارتىق بولۋى دا مۇمكىن، بىراق قياسباي، مۇقامورازداردىڭ باعى - ابايدىڭ قاسىندا بولۋىندا. «اباي - اباي بولعان سوڭ عانا، قياسباي - قياسباي بولىپ تانىلدى. قياسبايدىڭ «قياسبايلىعىنا» ماعىنا ءبىتتى» (شاپاي ت. شىن جۇرەك-ءبىر جۇرەك. - الماتى: جازۋشى، 1999. 51-ب.). قياسباي كوگەدايۇلى تۋرالى ارنايى ماقالا جازعانداردىڭ ىشىندە ت.امىرەنوۆ، كەيىننەن ت.شاپايدىڭ زەرتتەۋلەرىن ەرەكشە اتاپ كەتكەن ورىندى بولماق. ت.امىرەنوۆ ماقالاسى العاش رەت قياسباي تۋرالى دەرەكتەردى بەرۋىمەن قۇندى بولسا، ت.شاپايدىڭ زەرتتەۋى ابايدىڭ قياسبايىن تانۋدا ادام جانىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن پاراقتاپ بەرە الاتىن سونى تالداۋلارىمەن قىمبات. جالپى ت.شاپايدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى زەرتتەۋشى مەتودولوگياسىنىڭ وزگەشەلىگىمەن، پايىم قۋاتىمەن وقىرمانىن وزىنە تارتادى. عالىم قياسبايدىڭ گەنەولوگيالىق ءتۇپ-توركىنى تۋرالى: «ورتاعاسىرلىق فيلوسوف قوجاناسىر اپەندە، ەرتەگىلىك ۋسويقى الداركوسە، تاپقىر جىگىت، تالانتتى وتىرىكشى تازشا... - ارقايسىسىنان دارىعان ءبىر-ءبىر جۇلىق قاسيەت ابايدىڭ قۇنارلى قونىسىندا قوردالانىپ، بەكىپ، «قياسباي» دەگەن اتپەن تۇلعالانىپ مازمۇن اشقان»،- دەگەندە ارينە رۋحاني تەگى حاقىندا ءسوز بولىپ وتىر (سوندا، 52-ب.). كەي دەرەكتەردە قياسباي قۇنانباي جازاعا تارتقان قوداردىڭ ۇلى كوگەدايدان تاراتىلىپ ءجۇر. ۇلىنان ايرىلعان قودار قۇداي سۇيمەس ءىس قىلىپ، كەلىنى قامقانى قاتىندىققا العان عوي. «قوداردىڭ ءولىمى» شىعارماسىندا شاكارىم:
جاسىرماي ايتا بەرسەم، ءسوزدىڭ شىنى -
قۇدايعا ەرەگىسىپ قىلدى مۇنى.
بالامدى الساڭ، مەن دە الدىم كەلىنىمدى،
قانە، اتا عوي دەپ قىلدىم،- دەيدى،- وسىنى
دەپ اۋىر كۇناعا بارعان قوداردىڭ قاسىرەتتى قادامىنان سىر اشادى (قۇدايبەرديەۆ ش. شىعارمالارى. - الماتى: جازۋشى، 1988. 133-ب.). ال، قياسبايدىڭ اكەسى كوگەداي تۋرالى دەرەك جوق. ەرتە ولگەندىگى ايتىلادى. كوگەداي - ر.توقتاروۆتىڭ «ابايدىڭ جۇمباعى» رومانىندا دا قوداردىڭ ۇلى. جازۋشى كوركەم تۋىندىسىندا ەلدەن جىراقتانىپ، وزىمەن ءوزى كوبەلەك قىزىقتاعان كوكساۋ بالانىڭ اقىندىقتان دا قۇر الاقان ەمەستىگىن تىلگە تيەك ەتەدى. كوگەداي بەينەسى قانشالىقتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلدى، ول بىزگە جۇمباق، ايتەۋىر قياسبايدىڭ اكەسىندە ءبىر تىلسىمنىڭ بولۋى مۇمكىن. دەمەك، قياسبايدىڭ اتاسى قودار بولعاندا، قوداردىڭ كەلىنى قامقا قياسبايدىڭ شەشەسى بولىپ شىققانى ما؟ ولەر الدىندا «تىم بولماسا قوداردى ءبىر سۇيگىز» دەيتىن قارابەت قامقانى جۇرەگى تازا قياسبايدىڭ شەشەسى دەۋگە قيمايسىڭ. توبىقتىنىڭ شەجىرەسىن سۇزسەڭىز مۇلدە بولەك دەرەكتەردى ۇشىراتامىز. توبىقتىنىڭ بورساق دەگەن اتاسىنان جازىباي، قازىباي دەگەن تاراسا، جازىبايدان - قيال، قازىبايدان اعايىندى - قودار مەن كوگەداي تارايدى. قوداردان - قۇتجان، كوگەدايدان - قياسباي. شاكارىمنىڭ «قوداردىڭ ءولىمى» شىعارماسىنداعى قوداردىڭ اعايىنى - قيال وسى. دەمەك، قودار مەن كوگەداي - اكەلى-بالالى ەمەس، اعايىندى ادامدار. قامقا كوگەدايدىڭ ەمەس، قۇتجاننىڭ ايەلى بولىپ شىعادى. قياسبايدىڭ اتا-اناسىن تاپتىشتەپ، تام-تۇم دەرەكتەرگە نازار اۋدارىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى، ار سۇيمەيتىن ىسكە بارعان ۇلكەن اعايىنى مەن «شاشتى سايتان» اتانىپ، سۇيەكتەرى وتقا جاعىلعان جەڭگەسىنىڭ قاسىرەتكە تولى ارەكەتتەرى قياسبايدىڭ وقشاۋ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋى دا عاجاپ ەمەس. كەشەگى ەل قارعىسىنا ۇشىراپ، وتقا جانعان قارابەت جانداردىڭ ۇرپاعى بولىپ جايبىراقات جەر باسىپ ءجۇرۋ - سانالى ادامعا ازاپپەن تەڭ. نە ەل بەتىنە قاراي الماي، كۇيىنىپ، قورىنىپ ءوتۋ كەرەك تە، نە بولماسا كەرىسىنشە جاسىنان «ءدىنسىزدىڭ ۇرپاعى» دەگىزگەن تاسباۋىر تاعدىرعا لاعنەت ايتىپ، ءومىردىڭ ءوزىن مازاق ەتىپ، اينالاسىن قىران-توپان كۇلكىگە باتىرىپ ءومىر كەشۋ كەرەك-ءتىن. قياسبايدىڭ سىباعاسىنا سوڭعىسى بۇيىردى. بۇيىرعان جوق، ۋايىمسىز عۇمىردى ءوزى تاڭدادى. «ۋايىم جوق، قايعى جوق، اتادان تۋساڭ مەندەي تۋ» دەگەندە بالا جاستان تالكەككە سالعان جازمىشقا كورسەتكەن قيقارلىق سەزىلەدى. قياسباي ۋايىمنان قاشىپ كۇلكىنى تاپتى. ماڭگىلىك بالا قالپىندا قالۋىنىڭ سىرى دا ۋايىم مەن قايعىدان بويىن اۋلاق سالعاندىق شىعار. تۇلىبىنا وراپ وسىرگەن قودار اتاسىن ەش شىمىرىكپەي وتقا ورتەگەن كوپ تۋىسقان ەندى بۇعان ەمىرەنە قالعانىنا قياسبايدىڭ كوڭىلى جىبىمەسى انىق. كەشە عانا اتاسىنا تاس اتقانداردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ءبىر ءسات قايعى-مۇڭعا بەرىلمەي، ۇنەمى ەزۋىن جيماي كۇلىپ ءجۇرۋ ءىسى مەن ءسوزى قيىس قياسبايعا عانا ءتان بولار. قياسبايدىڭ كۇلكىسى باسىنا تونگەن مۇڭ-نالانى قاشىراتىن تىلسىم دەپ تاپساق قانا، ابايدىڭ «بالا قياسبايىنىڭ» دۇنيەتانىمىن بىلە تۇسكەندەي بولامىز.
دەمەك، قياسباي تۋمىسىنان اقىل-ەسى كەم، نە بولماسا كوتەرىپ اكەتەر اۋرۋى بار ادامعا ۇقسامايدى. ول - ءوز رولىنە سونشا بەرىلگەن شەبەر ءارتىس بولىپ، ءاۋ باستا كوڭىلى قۇلاي تاڭداعان بەينەسىن سومداۋمەن ومىردەن ءوتتى. ەش جاڭىلماي، جالىقپاي، ءتىپتى اۋىس-كۇيىس ءۇزىلىس جاساپ، انتراكتىگە دە بارماي ءومىر ساحناسىندا اقىرعى دەمى بىتكەنشە ويىن قويدى. سەگىز قىرلى ەدى. سىبىزعىدا سيقىرلى كۇي تارتتى، قۇدىققا تۇسكەن اتان وگىزدى سۋىرىپ الار قارا كۇشتىڭ يەسى كوڭىلى تۇسكەندە كۇرەسكە شىعىپ، بالۋان بىتكەندى باۋداي ءتۇسىردى. اتقا قۇلىن ايىرباستاپ ەلدىڭ كۇلكىسىنە ۇشىراپ، ارتىنان الگى تاڭداعان قۇلىنى بايگەدەن كەلدى. كەلەكە قىلعان كوپتىڭ كۇلكىسى ساپ تيىلىپ، تاڭداندى. «لاقپايى ولەڭىمەن» (ت.شاپاي) جۇرتتى قىران-توپان كۇلكىگە باتىرسا، تاپقىر سوزىمەن، بالا قىلىعىمەن دانىشپان ابايدىڭ كوڭىلىنە جاقتى. قالاي دەسەڭىز دە، قياسبايدىڭ جانى - قاراپايىم ادامدارعا شەشۋى قيىن جۇمباق. ول جۇمباقتىڭ جاۋابى ابايعا عانا تانىس. ايتپەسە، قىزىلدى-جاسىلدى بۇل ورانىپ، تال شىبىقتى ات قىپ مىنگەن ەلىرمەنى، شاپقىلاپ بالالارمەن ويناپ جۇرگەن ناعىز اۋمەسەردى اباي ەرەكشە قادىرلەپ، جىك-جاپار بولاتىنى نەسى؟ اباي قياسبايعا ۇيلەن دەپ قولقا سالعاننان كەيىن، داۋىلدى كۇنى اۋىل-ءۇيدىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ جاتقان شاقتا قيا-اعاڭ ابايدى ۇيىنەن الىپ شىعىپ، بۇزاۋى جامىراپ كەتكەن سيىرىنا ۇمتىلىپ جۇرگەن ءبىر ءشوپ جەلكەنى نۇسقاپ، مەنىڭ تاڭداعانىم وسى دەگەندە اباي الگى ەكەۋىنىڭ بىرىگىپ شاڭىراق قۇرىپ كەتەتىنىنە كۇمانىن ءبىلدىرىپتى. سوندا اناۋ:
- ءسىز ءوز كوزىڭىزدىڭ ورنىنا مەنىڭ كوزىمدى قويىپ ءبىر قاراساڭىز، ول قىز حور قىزىنداي كورىنبەسە، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز بولسىن دەگەن ەكەن. مىنە، ءبىز دە دۇنيەگە قياسبايدىڭ كوزىمەن قاراعاندا عانا ونىڭ فيلوسوفياسىنا بارلاۋ جاساي الامىز. قياسبايدىڭ سايقىمازاق تىرلىگىنىڭ ءمانىن وزىنەن تىڭدايىق. اباي ورتا جاستان اسقانشا قياسبايدىڭ بالامەن بالا بولىپ ويناۋىن توقتاتپاق بولعاندا قياسباي وعان شىن رەنجىپ: «سەنى ويدا ورىس، قىردا قازاق دانىشپان اقىن اباي دەپ الدارىڭنان شىقپاي ارداقتاپ ءجۇر عوي، بىراق، سەن دۇنيەنىڭ تۇراقسىز، الدامشى سىرىنان تۇك تۇسىنە بىلمەيدى ەكەنسىڭ. بىلسەڭ مەن وزىڭنەن ءبىر سۇراق سۇرايىن، سونى ايتىپ بەرشى. وسى ادام بالاسى اناسىنان تۋعاندا جىلاپ تۋا ما، كۇلىپ تۋا ما؟- دەدى. بۇعان اباي:
- كۇلىپ تۋ جاراتىلىستىڭ زاڭىندا جوق قوي،- دەپ جاۋاپ قايتارادى.
- ولاي بولسا،- دەدى قياسباي - دۇنيەگە جىلاپ كەلگەن ادام بالاسى، كۇلىپ ولمەيدى. سوندىقتان بۇل فانيگە كەيىسپەن كەلگەن پەندەنىڭ الدامشى دۇنيەگە اياعىن شالدىرماي ءومىرىن وكىنىشسىز وتكىزىپ ولگەن بىردە-ءبىرى جوق. ال مەن دۇنيەنىڭ ءوزىن مازاق ەتىپ جۇرگەن جوقپىن با؟- دەپتى (امىرەنوۆ ت. قياسبايعا قاتىستى حيكايالار // جۇلدىز. - 1982. - №4. 204-ب.). بۇل - ابايدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن قاتپا قورامجانۇلىنىڭ اڭگىمەسى. سوندا الدامشى، جالعان دۇنيەنىڭ ءوزىن مازاق ەتىپ:
وسى جاسقا كەلگەنشە بالامىن دەپ
ياپىر-اي، نەتكەن قۋمىن مەنىڭ ءوزىم،-
دەپ سەكەكتەي بەرەتىن ونىڭ جان تۇكپىرىندە بەلگىلى ءبىر ماقسات مىقتاپ ورنىققان ەكەن عوي.
قياسبايدىڭ اقىندىعى دا ءوزىنىڭ تىرلىگى سياقتى تۇنعان سايقىمازاق، ليريكالىق قاھارماننىڭ بەت-بەينەسىن ءدال بەرىپ تۇرعان ويقى-شويقى پوەزيا. ەستەلىككە باقساق قياسبايدىڭ ەل الدىنا شىعىپ ايتىس اقىندارىن مەزى قىلاتىن:
ايدالادا اق قاسقىر، وپاق-سوپاق،
اق سيىردان تۋادى جيرەن ايعىر،
اسپاندا يتەلگى قۇس پىشەن جەيدى،
ارىق توقتى شۇلعيدى توڭ قاتقاندا،-
دەپ شۇباتىلا جونەلەتىن ماعىناسىز ولەڭدەردىڭ شوعىرىن اباي باستاپ اسىلبەك، ادىلشەلەر شىعارىپ بەرگەن (قاراڭىز: ت.امىرەنوۆ. قياسبايعا قاتىستى حيكايالار. // جۇلدىز. 1982. №4). ت.امىرەنوۆتىڭ ايتقان دەرەگى بويىنشا قياسباي ولەڭىنىڭ اباي شىعارعان بولىگى بىلايشا كەلەدى:
سىرتىم اڭقاۋ، ءىشىم قۋ،
جۇرگەن جەرىم ءبارى دۋ.
ۇستىمە كيگەن كيىمىم،
كيىم ەمەس، قىزىل شۋ،
ۋايىم جوق، قايعى جوق،
اتادان تۋساڭ مەندەي تۋ (سوندا، 201-ب.).
وسى ولەڭنىڭ كەيىنگى ءتورت جولى اقىننىڭ 1940 جىلى باسىلعان ولەڭدەر جيناعىنا (2-توم) ەندى. 1961 جىلعى ءا.جيرەنشين قۇراستىرعان ءبىر تومدىقتا بۇل تۋىندى اقىننىڭ جاڭادان تابىلعان ولەڭدەر توپتاماسىندا ءجۇر. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا «ۇستىڭدەگى كيىمىڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭگە اباي شىعارماسى دەپ انىقتاما بەرىلگەن. ارينە، بۇل قالاي، قانداي جاعدايدا ايتىلسا دا اباي ءسوزىن كەيىنگى ۇرپاق ءبىلسىن دەپ، تاسقا باسۋدىڭ جولىمەن جيناقتارعا ەنگەن سياقتى. دەسەك تە، ابايدىڭ ويناپ ايتقان ءسوزىن ونىڭ ويلى پوەزياسىنىڭ اراسىنا توعىتىپ جىبەرىپ، اباي ولەڭى ەتە بەرۋگە بولماس دەپ ويلايمىن. ەل اراسىندا «اباي ايتتى» دەگەن كەستەلى ويلار مەن قاناتتى ءسوز بارشىلىق. سونىڭ ءبارىن اقىننىڭ ولەڭدەر جيناعىنا ەنگىزىپ، اباي پوەزياسىنىڭ ءنارىن جوعالتىپ المايمىز با؟
كىم شىعارسا دا الگى ولەڭ تەك قياسباي ايتسا عانا جاراساتىن، سونىڭ تابيعاتىنا عانا ساي بولعان سوڭ، ءسوزسىز قيا-اعاڭنىڭ قورجىنىنا سالىنادى. ەل ىشىندە «قياسبايدىڭ قوزى كوشى» دەگەن ءان بار. انىعى - شاكارىمنىڭ ءانى دە، قيا-اعاڭ ءبىر بەستىگە سات دەپ وتىنگەن سوڭ، قاجى تەگىن بەرگەن ەكەن. بىرەۋدەن ءمانسىز ولەڭ مەن ءان قولقالاپ الىپ جۇرگەن قياسباي كۇشتى اقىن بولماعانىمەن، ەكى اۋىز ءسوزدى قيىستىرار قاۋقارى بولعان. اقىندىق ونەرىن سىناماق بولعان اباي كەيدە ولەڭ شىعارىپ، سوڭىن قياسبايعا ايتقىزسا، كەيدە تابان استىندا سۋىرىپ سالىپ ولەڭ ايتۋدى تالاپ ەتكەن. سونداي ەل اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىنە قۇلاق تۇرسەك، بىردە قياسباي سەمەيدەن جاياۋ شىعىپ كەلە جاتادى. مەزگىل كۇزدىڭ كەزى ەكەن. كۇشىكباي كەزەڭىنە جاقىنداعان شاقتا ول قاتتى جاۋراپتى. قارا سۋىق جەل شىداتپاي توڭىپ كەلە جاتقان قياسبايدى اۋىلعا جەتكەندە اباي سىرتتا تۇرىپ كەزدەستىرىپتى.
- ەي، قياسباي، سيقىڭ ادام كورگىسىز عوي، اقىن ەكەنىڭدى بىلەيىن. كانە، وسىنىڭا ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارشى. ويلانباستان ايتشى،- دەيدى. سوندا قياسباي:
- ە، نەسىنە ويلانام. سەن عوي دەيسىڭ بە؟ اينالاسىنا جاستىق قويىپ، استىنا كورپە جايعىزىپ، الدىنا قاعاز-قارىنداشىن قويعىزىپ ويلانىپ-باپتانىپ جاتاتىن.
وي، ەلتىرىنىڭ ءىشى سەڭسەڭ، سىرتى تەرى،
ارقانى كەزىپ جۇرگەن مەن ءبىر سەرى.
شىداتپاي وڭمەنىمنەن ءوتىپ كەتتى-اۋ
وكىرگەن كۇشىكبايدىڭ قارا جەلى.
اگوي، اگوگوي،-
دەپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ماقامىنا سالىپ سەكىرە بەرىپتى (اباي ازىلدەرى. - الماتى: عىلىم، 1995. ب. 42-43). اباي قياسبايدىڭ جاۋابىنا ريزا بولىپ، ۇيىنە ەنگىزىپتى. اقىندىعى الگىندەي بولسا، ەل اۋزىنان جەتكەن ءسوز تاپقىشتىعى تاعى بار. باسقانى قويىپ، ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان ابايدى تالاي جەردە سوزدەن ۇتىپ كەتكەن عوي.
تاعى بىردە ابايدىڭ ۇيىندە جينالعان يگى-جاقسىلار قياسبايدىڭ كەلگەنىن ەلەمەپتى دە، سوعان كەكتەنگەن قياسباي ابايعا وڭاشا ايتاتىن شارۋام بار دەپ بۇكىل جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ دالاعا شىعارتىپتى. وسى تاپقىرلىعى ءۇشىن اباي ريزا بوپ قوي بەرسە، «اباي اعام وڭگەرتەدى دەيمىسىڭ، ايداتادى دا جىبەرەدى»، - دەپ ون شاقتى قويدى ايداپ اكەتكەن ەكەن. قىس ىشىندە ەت ال دەپ شوشالاعا كىرگىزسە جىلقىنىڭ باسى، ءتورت سيراعى، قۇيرىعىن الىپ شىعىپ، كورگەن ەلگە «اباي جىلقى جەتەكتەتتى»،- دەمەيمىن بە دەپ ابايدى تاعى ۇتىپتى. ءابدىراحمان قايتىس بولىپ، ەلدىڭ ايتقان كوڭىلىنە جۇبانباي تومىرىلىپ وتىرعان ابايعا، قياسباي كەلىپ: اباي اعا، ەلدىڭ ءابىش دەگەن جاقسى بالاسى ءولدى، كوڭىل ايتپايسىڭ با؟- دەگەندە اباي باسىن كوتەرىپ: اينالايىن قياسجان،- دەپ تۇرەگەلىپ قياسبايدى قولتىقتاپ ۇيگە بەتتەگەن ەكەن. وسىلاردان كەيىن قياسبايدى جىندى دەمەك تۇگىل قاراپايىمداردىڭ قاتارىنا دا قوسپاي، توردەن ورىن بەرەتىنىڭىز كامىل.
قياسباي - ابايدىڭ قاسىنداعى سايقىمازاعى ەمەس، اقىننىڭ جۇرەگىن تورلاعان قالىڭ قايعى مەن مۇڭ-زاردىڭ بۇلتىن سەرپىلتەر قۇدىرەتتى كۇلكى سىيلاعان ابزال جان. دەسەك تە، شايقى قياسباي مەن دانا ابايدى جاقىنداستىرىپ تۇرعان ءزىل باتپان اۋىر قايعى مەن تۇلا بويدى كەرنەگەن كۇلكىدەن دە تەرەڭ دۇنيە جاتقانداي. ءبىرى الدامشى دۇنيەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءناپسىنىڭ قۇلى بولعان حالقىنىڭ قاسىرەتىنە تومىرىلا قايعى جۇتسا، ەكىنشىسى ءدال سولاردى مازاق ەتتى. ولاردىڭ ماعىناسىز تىرلىگىن ءىس-ارەكەتىمەن دە، سوزىمەن دە بەينەلەپ كورسەتتى. دۇنيەنىڭ تىلسىمىن اقىل كوزىمەن پاراقتاي بىلەتىن پاراساتتى-شايقى قياسبايدىڭ بالا قىلىعىن ابايدىڭ ەرەكشە باعالاۋى سودان. وسى ارادا ايتا كەتكەن ءجون ابايدىڭ قياسبايى، شاكارىمنىڭ قاسىنداعى مىلقاۋ ءاۋپىشى، كەيىننەن م.اۋەزوۆ قاتتى قادىرلەگەن، كوكىرەگى ساراي شاۋكەندەر - تابيعاتى ۇقساس جاندار عانا ەمەس، دانالار دۇنيەتانىمىن توعىستىرىپ جاتقان ەرەكشە قاستەرلى ەسىمدەر.
قياسباي سياقتى اباي ماڭىندا بولعان مۇقاموراز دا كۇلدىرگى ادام بولعان. توبىقتىعا كورشىلەس كەرەي ەلىنەن شىققان مۇقاموراز ابايعا ءجيى كەلىپ قوناق بولادى ەكەن. مۇقامورازدى قاشاندا سويلەتۋگە قۇمار اباي، تاعى ءبىر سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەندە ەسىك اۋزىندا تۇرىپ ءبىر اۋىز ولەڭ ايت دەگەندە مۇقاموراز ىركىلمەستەن:
اۋرۋ استان بولعاندا، داۋ قارىنداستان،
مۇقاموراز اتاندىم بالا جاستان.
مۇقاموراز دەگەن ات شايتان اتى
قانداي مولدا قويدى ەكەن اياماستان ،-
دەگەن ەكەن (سوندا، 45-ب) . وسى ءبىر اۋىز ولەڭدى مۇقامورازدىڭ اتىنان اباي ايتقان دەگەن دەرەكتەر دە بار. ءتىپتى اقىننىڭ 1940 جانە 1961 جىلعى جيناقتارىنا دا ەنگەن. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا ت. باراقۇلى: «...ابايدىڭ كەيىن تابىلعان ولەڭى. ەل اۋزىنان جازىپ الىنعان»،- دەگەن پىكىر ايتادى (اباي ەنتسيكلوپەدياسى. -الماتى: قازاق ەتسيكلوپەدياسى، 1995. 101-ب). انىعىندا، ولەڭ ابايدىكى ەمەس، ابايدىڭ ءوزى قولقالاپ ايتقىزعان مۇقامورازدىڭ شىعارعان ولەڭى. وسىنداي ولقىلىقتى دەر كەزىندە بايقاعان اباي شىعارمالارىن قۇراستىرۋشىلار كەيىنگى جيناقتارعا بۇل ولەڭدى قوسپاعان. 1977 جىلعى اقىن شىعارمالارىنىڭ قوس تومدىعىنا العىسوز جازۋشى ى.دۇيسەنباەۆ بىلاي دەيدى: «قايىم مۇقامەدحانوۆ، ءابىش جيرەنشين، ارسەن يباتوۆ، سادىق قاسيمانوۆ، مۇزدىباي بەيسەنباەۆ جانە باسقالار ءار جىلداردا، دۇركىن-دۇركىن «ابايدىڭ جاڭا تابىلعان ولەڭدەرى» دەگەن اتپەن ازدى-كوپتى ماتەريالدار جاريالاپ كەلدى. سولاردىڭ ىشىنەن تەك قايىم مۇحامەدحانوۆ ۇسىنعان ءبىر توپ ولەڭدەر بولماسا، باسقالارى اياق استى قالا بەردى. سەبەبى، كەزدەيسوق، جەڭىل-جەلپى ۇسىنىلا سالىنعان شىعارمالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءبىر جاعى، كوركەمدىگى وتە ناشار بولسا، سونداي-اق، «انادان جازىلىپ الىندى، مىنادان ەستىپ ەدىك»،- دەگەن جالپىلاما سوزدەر عانا ارقاۋ ەتىلگەندىكتەن، كۇدىكسىز دەرەك رەتىندە پايدالانۋعا جاراماي وتىر» (اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. - الماتى: عىلىم، 1977. - ت.1. ب. 12-13). ورىندى ايتىلعان پىكىر جوعارىداعى ولەڭنىڭ تابيعاتىنا دا قاتىستى. «اباي ازىلدەرى» جيناعىندا بايكوكشەنىڭ ابايعا ايتاتىن ءبىر اۋىز ولەڭى دە ءسال وزگەرىسپەن مۇقامورازعا تەلىنىپ ءجۇر. ءتىپتى ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحى دا ءبىر. ەل اۋزىنان جينالعان مۇرالاردا، وسىنداي ءبىر ىزگىلىكتىڭ بولماۋى زاڭدى دا. قولجازباسى قالماعان اقىننىڭ ءسوزىن ءار رۋدىڭ ادامى ءوز اقىنىنا تەلىپ تاراتا بەرۋى ابدەن ىقتيمال. سونداي-اق، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋشى ەستەلىك ايتۋشى قاۋىمنان دا ءبىر اقىننىڭ ورنىنا ەكىنشىسىن قوسىپ سويلەۋ ادەتى كەزدەسەدى. سوندىقتان دا، ەسكىدەن اۋىزشا جەتكەن ولەڭ-ءسوزدىڭ ەڭ الدىمەن شىعۋ تاريحىنا، سودان كەيىن ولەڭ ستيلىنە، اقىننىڭ ءسوز قولدانىسىنا ت.ب. ەرەكشەلىكتەرگە نازار اۋدارعان ءجون. وسىنداي ەل ىشىندەگى اۋسار مىنەزدى، ءسوزى تۇيەدەن تۇسكەندەي بوپ كەلەتىن، ەرەكشە جاراتىلعان جانداردىڭ سول ايتقان سوزدەرىنەن اباي ەرەكشە ءنار تاۋىپ، قاتتى قادىرلەپ وتىرعان. اباي ءۇيىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرەتىن شاۋكەمبايدىڭ «اباي بالتانى دا قايراي المايدى»،- دەگەنى اقىندى ۇلكەن ويعا قالدىرسا، جاياۋ جارىستان وزىپ كەلگەن قاتىنىن «اباي مەن وسپان ەستىسە الىپ قويادى»، - دەپ تىعىپ قويعان اۋىلداسىنىڭ سوزىنەن قاتتى ۇيالتىپ، وسپانعا دا ايتىپ، ءوزى دە ەندىگارى ەلدەگى جاقسى ات، قۇماي تازىعا، قىران قۇسقا قىزىعۋدى توقتاتامىن دەپتى. اقىلى ەلدەن اسىپ تۇرعانىمەن وسىنداي قاراپايىم جانداردىڭ تاۋىپ ايتقان سوزدەرىنە توقتاپ، كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتۋى - اباي دانالىعىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن اشا تۇسەدى.
جاسىندا ۇرى اتانىپ، ابايدىڭ ارقاسىندا جامان كاسىپتى تاستاپ، اتقوسشىسى بولعان قاراساقاۋ سوزگە شەشەن، وجەت كىسى ەكەن. ءتىلى ءسال شالدىرىك بولعاندىقتان ەل قاراساقاۋ اتاعان، ال شىن اتى قۇسايىن. اباي شاكىرتى كوكبايعا ابىلاي حان تۋرالى پوەما جازعىزىپ، سوندا شاكىرتىنىڭ ناۋرىزبايدىڭ اقاۋىز اتىن سۋرەتتەگەنىنە كوڭىلى تولماي «اتتىڭ سىنى» دەگەن ولەڭدى جازعانى ايان. ايتسە دە، سول ولەڭىن «بۇل شىركىننىڭ ءوزى دە مەس بولىپ كەتتى عوي»،- دەپ كوكباي داستانىنا كىرگىزدىرمەگەن. قاراساقاۋ ابايدىڭ وسى ولەڭىنە سىن ايتقان.
«- اباي اعا، ءسىزدىڭ اتىڭىز كەكىلدى عوي؟
- ءيا.
- كەكىلدى بولۋ ءۇشىن اتتىڭ ماڭدايى دوڭەس بولۋى كەرەك قوي؟
- ءيا.
- ماڭدايى دوڭەس جىلقىدا مي كوپ بولۋى كەرەك قوي؟
- ءيا.
- ەندەشە، ميى كوپ جىلقى شابا المايدى، ءسىزدىڭ اتىڭىز جۇيرىك ات ەمەس. سوندا اباي زەكىپ جىبەرىپ:
- وتتاما، قاراساقاۋ! شوقپارداي كەكىلى بار ءسوزى ولەڭ ءۋازىن ءۇشىن كەرەك»،- دەگەن ەكەن» (يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. - نوۆوسيبيرسك، 2001. 408-ب.). اباي جىگىتتىك شاعىندا كەرەي ساعىندىق دەگەننىڭ ءبيبى دەگەن قىزىنا عاشىق بولىپ، سول ماحابباتى كەيىنگە دەيىن سۋىماعان كورىنەدى. ءادىلحان تورەنىڭ ايەلى بولىپ، كەيىننەن كۇيەۋى ولگەندە ابايعا عاشىقتىق حات تا جولداعان. اراب-پارسى، شاعاتاي سوزدەرى كوپ ولەڭ-حاتتىڭ تولىق نۇسقاسى ەلۋ التى جول ەل اۋزىنان جەتكەن. ابايدىڭ ەركەجان قولىندا بولعان كەزى. ءبيبىنى توقالدىققا الىپ، ءتىپتى ءادىلحاننىڭ قوراسىن قىستاۋ قىلامىن،- دەگەن نيەتى دە بولعان دەسەدى. الگى حاتتىڭ وسىعان نەگىزگى سەبەپ ەكەنىن بىلگەن ەركەجان قاراساقاۋعا ءمان-جايدى ايتىپتى. ابايدىڭ قولىنداعى حاتتى كورگەن قاراساقاۋ ولەڭدەگى «بىلەزىك اۋىپ كەتەر شار سالعاندا» دەگەن جولىنا جاتا كەپ جابىسىپ، بۇل ايەلگە تالاسۋشى كوپ، جالعىز ءسىز ەمەس. الپىسقا تاقاعان شاعىڭىزدا ايەل ءۇشىن شارعا تۇسكەنىڭىز ابىروي اپەرمەيتىن ءىس،- دەپ اقىندى رايىنان قايتارىپتى. مىنە، اۋەلدە ۇرى بوپ جۇرگەن قاراساقاۋدىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتىن تانىپ، قاسىنا ۇستاعان اباي، ونىڭ بالاسى قاسەننىڭ وقىپ ءبىلىم الۋىنا كوپ جاردەم جاساعان. قۇساينوۆ قاسەن كەيىننەن اباي تۋرالى قۇندى ەستەلىك-دەرەكتەر بەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولدى.
قورىتا ايتقاندا ەل ءىشىن كۇلكىمەن كومكەرىپ، نەبىر كەلەڭسىزىكتى اششى مىسقىلمەن كەلەمەج ەتكەن جاندار ابايدىڭ قاسىنان تابىلىپ، ونىڭ قايعىلى كوڭىلىن جادىراتتى. ەل ءىشىن جايلاعان مىڭ سان ىندەتكە قارسى قالامىن قارۋ ەتكەن كەمەڭگەر اقىن جان-جاعىنا قارمانعان شاقتا جانىنا دەمەۋ بولار دا وسى جانى جايدارى ەرەكشە ادامدار ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
باۋىرجان ەردەمبەكوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكورى
«اباي-اقپارات»
