عۇمىرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جات جۇرتتا وتكiزگەن مۇستافا شوقايۇلىنىڭ ۇلتقا ەتكەن ەڭبەگi ۇشان-تەڭiز. وكiنiشكە قاراي، ونى تانىپ-بiلۋدە بiزدەر شاباندىق تانىتىپ وتىرمىز. ءوزiنiڭ سانالى عۇمىرىن بۇكiل تۇركiلەردiڭ بiرلiگiنە ارناعان مۇستافانىڭ ۇلتشىلدىعىنا قايران قالاسىڭ. بiردە گەرمانيادا بiلiم الىپ جۇرگەن ايتجان دوسانوۆ دەگەن ستۋدەنت مۇستافانى iزدەپ بارادى. ءماريا اپامىز قاراپايىم ستۋدەنت جiگiتكە ەت اسىپ، قۇرمەتتەپ كۇتەدi. ايتجان اعا كەتەرiندە مۇستافا وعان گەرمانياداعى وقۋشىلارعا بiراز ۋاقىتقا جەتەر دەپ بiر سومكە اقشا بەرەدi. الاش ارىسىنىڭ وسى بiر ارەكەتiنەن بۇگiنگi قازاق زيالىلارى ۇلگi السا ءجون بولار ەدi-اۋ. سوندايدا مۇستافا شوقايدىڭ ارۋاعىمەن مۇڭداسىپ، جۇرەگiڭە ەڭبەكتەرiنەن داۋا تاپقىڭ كەلەتiنi بار...

عۇمىرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جات جۇرتتا وتكiزگەن مۇستافا شوقايۇلىنىڭ ۇلتقا ەتكەن ەڭبەگi ۇشان-تەڭiز. وكiنiشكە قاراي، ونى تانىپ-بiلۋدە بiزدەر شاباندىق تانىتىپ وتىرمىز. ءوزiنiڭ سانالى عۇمىرىن بۇكiل تۇركiلەردiڭ بiرلiگiنە ارناعان مۇستافانىڭ ۇلتشىلدىعىنا قايران قالاسىڭ. بiردە گەرمانيادا بiلiم الىپ جۇرگەن ايتجان دوسانوۆ دەگەن ستۋدەنت مۇستافانى iزدەپ بارادى. ءماريا اپامىز قاراپايىم ستۋدەنت جiگiتكە ەت اسىپ، قۇرمەتتەپ كۇتەدi. ايتجان اعا كەتەرiندە مۇستافا وعان گەرمانياداعى وقۋشىلارعا بiراز ۋاقىتقا جەتەر دەپ بiر سومكە اقشا بەرەدi. الاش ارىسىنىڭ وسى بiر ارەكەتiنەن بۇگiنگi قازاق زيالىلارى ۇلگi السا ءجون بولار ەدi-اۋ. سوندايدا مۇستافا شوقايدىڭ ارۋاعىمەن مۇڭداسىپ، جۇرەگiڭە ەڭبەكتەرiنەن داۋا تاپقىڭ كەلەتiنi بار...

- مۇستافا شوقايۇلى، سiزدiڭ ورىس وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسكەن باتىل ارەكەتتەرiڭiزدi بiزدەر ماقتانىشپەن ەسكە الامىز. وكiنiشكە قاراي، قازiرگi كەزدە كوپتەگەن زيالىلار سiز سياقتى كۇرەسكەرلiك تانىتپاي وتىر. سiزدiڭ ويىڭىزشا "زيالى" دەپ كiمدەردi ايتۋعا بولادى؟
- ۇلتتىق زيالى دەپ كiمدەردi ايتامىز؟ بiر قاراعاندا جەڭiل كورiنگەنiمەن، شىن مانiڭدە بۇل سۇراۋعا دۇرىس جاۋاپ قايىرۋ وڭاي ەمەس. وقىعان، تاربيە كورگەن ادامنىڭ ءبارiن زيالى دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزi ءتان بولعان ۇلتتىڭ "ۇلتتىق زيالىسى" قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسiز قاتەلەسەمiز. بiزدiڭشە، بەلگiلi بiر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە سول بەلگiلi مۇرات-ماقساتتار توڭiرەگiنە جينالعان وقىمىستىلاردى عانا زيالى دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالقىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتiك دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا كiرە الادى.
زيالىلاردىڭ مiندەتi ۇلى دا قاسيەتتi بولۋى سەبەپتi وتە اۋىر. حالىقتى ۇلت دەڭگەيiنە كوتەرۋ، ياعني جەرi, سۋى، قازىناسى، تiلi مەن دiنi بiر بولعان حالىق بۇقاراسىن بiرلەستiرiپ، ولاردىڭ ساناسىن بiرتۇتاس ساياسي، الەۋمەتتiك، ۇلتتىق ساناعا جەتكiزۋدە ۇلى تاريحي مiندەتتiڭ ماڭىزدى بiر بولiگi زيالىلاردىڭ ۇستiنە جۇكتەلەدi.
- ءوز سوزiڭiزدە "حالىقتى ۇلت دەڭگەيiنە كوتەرۋ" دەپ قالدىڭىز. بازبiرەۋلەر ۇلتتان حالىقتىڭ دەڭگەيi جوعارى دەپ ويلايدى...
- اتاقتى المان فيلوسوفتارى كانت پەن فيحتەلەر: حالىق بiرiن-بiرi جانە ءوزiن-ءوزi باسقارا المايتىن، باسقالاردىڭ باسقارۋىندا عانا بولاتىن توبىرلار. ۇلت - باسقالارعا تاۋەلدi بولماعان، ءوزiنiڭ مەكەمەلەرiنە يە جانە ءوزiنiڭ بiرىڭعاي مۇددەسi بار حالىقتار جيىنتىعى دەگەن. فيلوسوفيانىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، حالىق - وبەكت، ۇلت - سۋبەكت.
دۇنيەجۇزiندە زيالىلارسىز ۇلتقا اينالعان ساياسي، الەۋمەتتiك حالىق بۇقاراسى بiرلiگi ەشقاشان بولعان ەمەس. سونداي-اق، حالىق بۇقاراسىنان قولداۋ كورمەگەن جاعدايدا زيالى قاۋىم ەشتەڭە iستەي المايدى. حالىقتى ۇلت دەڭگەيiنە كوتەرۋ، ياعني ونى جات ۇستەمدiكتiڭ تەپكiسiنەن قۇتقارىپ، ءوز مەكەمەلەرiنە يە، تاۋەلسiز بiر جەكە تۇلعاعا اينالدىرۋ سىندى نەگiزگi ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن، ۇلتتىق زيالى قاۋىم مەن ول ءوزi ءتان بولىپ وتىرعان حالىق بۇقاراسى اراسىندا بiر ورتاق سانا بولۋى تيiس. مiنە، وسى سانانى ايقىنداۋ، ياعني حالىق تiلەگiن دۇرىس جانە انىق بiر فورماعا كەلتiرۋ، اتالعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن iس پەن ارەكەت باعدارلاماسىن جاساۋ زيالىلاردىڭ مiندەتi.
زيالىلار قاۋىمى وزدەرiنiڭ تاريحي مiندەتiنiڭ مۇددەسiنەن شىعۋى ءۇشiن نە iستەۋلەرi كەرەك؟ البەتتە، تەك جۇكتەلگەن مiندەتتەردi اتقارۋمەن عانا شۇعىلدانۋ جەتكiلiكسiز. زيالىلار ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋدiڭ، حالىقپەن ورتاق تiل تابىسا بiلۋدiڭ نەعۇرلىم تيiمدi جولدارىن تابا بiلۋلەرi تيiس.
- شىعىس ءھام باتىس ءتالiم-تاربيەسiن العان زيالىلاردا قانداي ايىرماشىلىق بار؟
- باتىس تاربيەسiن العان زيالىلارىمىزدىڭ ايانىشتى جەرi - رۋحاني جاقتان ءوز حالقىنا وگەي بولىپ قالۋى ەدi. باتىس تاربيەسi كوپتەگەن تۋىستارىمىزدى حالقىمىزدىڭ جان-دۇنيەسiنە سiڭگەن، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءون بويىندا جاتقان "شىعىس زەردەسiنەن" ايىردى. ولار، ياعني باتىس تاربيەسiن العان تۋىستارىمىز باسقا جاقتان جيناعان بiلiمدەرiن ءوز حالقىنىڭ ومiرiمەن (شىعىس زەردەسiمەن) بiرلەستiرە المادى.
بiز، ارينە، بۇل ارادا "شىعىس رۋحى" دەگەننiڭ عىلىمي، فيلوسوفيالىق ماعىناسىنا توقتالىپ جاتپايمىز. بiزدiڭ كۇرەسiمiز ءۇشiن وسى "شىعىس رۋحى" "ۇلتتىق رۋحىمىز" بولۋىن جانە بiز قىزمەتiن اتقارىپ، تiلەۋiن تiلەپ - حالقىمىزدىڭ تۇلا بويىن وسى شىعىس رۋحى كەرنەپ تۇرعانىن بiلۋiمiز جەتكiلiكتi.
وسى ورايدا ءوز تاريحىمىزدىڭ ورىس تەپكiسiندە وتكەن ەرەكشە مىناداي بiر مىسال ەسiمە ءتۇسiپ وتىر.
شوقان ۋاليحاننىڭ تراگەدياسىن ەسكە الىپ وتكiم كەلەدi. شوقان وتكەن عاسىردىڭ ورتالارىندا، تۇركiستان ورىستار تاراپىنان جاۋلاپ الىنعاندا ءومiر سۇرگەن. اسا دارىندى، مول بiلiمدi كوسەم بولارلىق دەڭگەيگە كوتەرiلگەن قىر بالاسى، ورىس (باتىس) ىقپالىندا ءوستi. ول ءوز داۋiرiندەگi ورىستىڭ اتاقتىلارىمەن، ماسەلەن، دوستوەۆسكيمەن جاقىن قاتىناستا بولدى.
شوقان ورىس وكiمەتiنiڭ قۇپيا اگەنتi رەتiندە شىعىس تۇركiستانعا ساپار شەكتi. تۇركiستان سiبiرiنە جورىق جاساپ جاتقان قانiشەر ورىس گەنەرالى چەرنياەۆتiڭ قول استىندا بiراز ۋاقىت قىزمەت اتقاردى. مۇنىسى ۇزاققا بارمادى. "باتىسشىلدىعى" ونى وتە پۇشايمان جاعدايعا دۋشار ەتتi. چەرنياەۆپەن قوشتاستى. پەتەربۋرگقا بارۋدان باس تارتىپ، قىرعا اۋىلعا كەتتi.
بiزدiڭ عاسىرىمىز شوقان داۋiرiنە قاراعاندا مۇلدە باسقا. شوقان ول كەزدە جالعىز ەدi. جانە ونىڭ الدىندا حالقىن ۇلت دەڭگەيiنە كوتەرۋ مiندەتi دە تۇرعان جوق بولاتىن. بۇل ماسەلەنi ويدان شىعارىپ العان جوقپىز. تاريح پەن ءومiر قاجەتi, ويانعان حالىقتىڭ ماعىنالى تۇيسiنۋلەرi وسى بiر ماڭىزدى مiندەتتi بiزدiڭ الدىمىزدان شىعارىپ وتىر.
- بۇگiندە كوپتەگەن ازاماتتار، تiپتi زيالى قاۋىم وكiلدەرiنiڭ ءوزi ۇلتشىل بولۋدان ولەردەي قورقادى. سiز ۇلتشىلدىقتى قالاي تۇسiنەسiز؟
- ۇلتشىلدىق يدەياسى - حالقىمىزدىڭ جانى مەن جۇرەگi. ۇلتىمىز ءومiر سۇرسە، ول دا ءومiر سۇرەدi. بۇل كۇندە بiزدiڭ بiر عانا جولىمىز بار. ول - ۇلتتى قۇتقارۋ جولى. بiزدiڭ مۇراتىمىز - ۇلتتىق تاۋەلسiز تۇركiستان. ۇلتشىلدىق بiزدiڭ، سونىڭ iشiندە مەنiڭ دە، ساياسي يدەيالارىمىزدىڭ سوڭى ەمەس، باسى. ولاي بولسا، بiزدiڭ بارلىق iس-قيمىلىمىز ءوز بيلiگiمiزدiڭ ءوز قولىمىزعا ءوتۋiن قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان جاسالۋى كەرەك.
- سiز ايتىپ وتىرعان ۇلتشىلدىقتى كەيبiرەۋلەر شوۆينيزممەن شاتاستىرۋدا...
- بولشەۆيكتەردiڭ اتامەكەنiمiزدەگi ۇلتتىق قوزعالىسقا قارسى قولدانىپ وتىرعان ەڭ زالالدى قۇرالدارىنىڭ بiرi - بiزدi "ۇلتتىق شوۆينيزممەن" ايىپتاۋى بولىپ تابىلادى.
ءوزiنiڭ ۇلتتىق قۇقىعىن از دا بولسا قورعاعىسى كەلەتiن كەز كەلگەن تۇركiستاندىقتى بولشەۆيك ۋزۋرپاتورلارى "شوۆينيست", "توڭكەرiس پەن پرولەتارياتتىڭ ساتقىنى" قاتارىنا جاتقىزا سالادى. وسىنداي تۇركiستاندىقتار پارتيا مۇشەسi بولسا، پارتيادان الاستالىسىمەن ۇكiم شىعارىلادى دا، كەرi توڭكەرiسشiلدەرگە قارسى بولشەۆيكتiك تاسiلمەن وق اتۋعا جانى قۇمار اۋەسقويلاردىڭ نىساناسىنا اينالادى.
- جالپى شوۆينيزم دەگەننiڭ نە نارسە ەكەنiن وقىرماندارىمىزعا تۇسiنiكتi تiلمەن ايتىپ بەرiڭiزشi...
- "شوۆينيزم" دەپ باسقا ۇلتتاردىڭ مۇددەلەرi ەسەبiنەن ۇلتشىلدىققا بوي ۇرۋدى، باسقا ۇلتتاردىڭ ومiرلiك مۇددەلەرiن تەك ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسi ءۇشiن قۇربان ەتۋدi ايتادى. شوۆينيزمنiڭ بوي كورسەتۋi ءۇشiن شوۆينيزممەن ايىپتالىپ وتىرعان ۇلت ءوزi ءومiر سۇرگەن ەلدە ۇستەم ورىندى يەمدەنۋi, مەملەكەتتiك بيلiكتi قولىندا ۇستاۋى شارت.
ولاي بولسا تۇركiستاندىقتاردى شوۆينيزممەن ايىپتاۋ ءۇشiن، ەڭ الدىمەن، ولاردا وسى ايتىلعانداي العىشارتتاردىڭ بار-جوعىنا نازار اۋدارعان ءجون بولار ەدi. تۇركiستاندىقتاردى شوۆينيزم دەرتiنە شالدىقتىراتىن العىشارتتار مۇلدە جوق ەكەنiن بiردەن كەسiپ ايتۋعا تۋرا كەلەدi.
تۇركiستاندا بيلەۋشi ۇلت - ورىستار. سوندىقتان اكiمشiلiك تە سولاردىڭ قولىندا. بۇرىندارى بۇل اكiمدەر ءجاي عانا ورىس، ۇلى ورىس دەپ اتالاتىن ەدi. قازiر ولار ورىس پرولەتارياتى، ورىس توڭكەرiسشiل جۇمىسشى-شارۋالارى دەپ اتالادى.
بۇرىن تۇركiستان جانە تۇركiستان تۇرiكتەرiنiڭ ۇلتتىق مۇددەسi رەسەي مەن ورىس حالقىنا تاۋەلدi ەدi. ەندi بۇگiن اتامەكەنiمiزدiڭ مۇددەسi كەڭەستiك رەسەيدiڭ توڭكەرiستiك ورتالىعىنا تاۋەلدi.
- ورىس شوۆينيزمi بiزدەرگە قانشالىقتى قاۋiپتi?
- بۇرىن ورىس شوۆينيزمi جىرتقىش سيپاتتاعى ۇلتشىلدىق بولاتىن. قازiر ول "توڭكەرiسشiل شوۆينيزم" تۇرiندە كورiنۋدە.
ورىستاردىڭ ۇستەمدiگiنە قارسى كۇرەسiپ، ءوز حالقىن، اتامەكەنiن ورىستارمەن بiردەي دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشiن ۇمتىلىپ وتىرعان تۇركiستاندىقتاردى شوۆينيزممەن ايىپتاۋدىڭ قيسىنى بولا قويار ما ەكەن؟ ارينە، بولمايدى.
اتامەكەنiمiزدiڭ ۇلتتىق قۇقىعى جولىندا جۇرگiزiپ جاتقان كۇرەسiمiز تiپتi, كەيدە "دەموكراتيانىڭ شەكاراسىن" اتتاپ كەتكەن كۇننiڭ وزiندە ەشكiم بiزدi شوۆينيزممەن ايىپتاۋعا قاقىسى جوق.
بiز ۇزاق جىلدار بويى زىنداندا وتىرۋعا ۇكiم ەتiلگەن كۇناسiز ادام سياقتىمىز. مۇنداي حالگە دۋشار بولعان تۇتقىن قايتكەن كۇندە دە زىنداننان قۇتىلۋدىڭ امالىن قاراستىرادى. تەرەزەدەگi تەمiر توردى كەسiپ تاستاۋعا، زىندان كۇزەتشiسiن ۇرىپ-جىعۋعا دايىندالادى. وسىنداي باتىل قيمىلدارىنا بولا ونداي ادامدى "تام تەسەر ۇرى" نەمەسە "باسكەسەر قاراقشى" دەپ تاڭبالاۋ دۇرىس بولماس ەدi.
ەنگەلس كەزiندە رەسەيدi "حالىقتار تۇرمەسi" دەپ اتاعان ەدi. رەسەي قازiر دە حالىقتار تۇرمەسi كۇيiندە قالىپ وتىر.
- بيلiكتi قولىنا ۇستاپ وتىرعان ۇلت قانا شوۆينيزمدi جۇرگiزە الادى دەيسiز عوي...
- مiنە، سول ءۇشiن دە بiز ورىس بيلiگiنiڭ بارلىق تۇرiنە كەكتەنە قارايمىز. ونىڭ تiزگiنiن قولدارىنا ۇستاپ وتىرعاندارعا قارسى كۇرەسiپ جاتىرمىز جانە بۇدان سوڭ دا كۇرەسە بەرەتiن بولامىز. مۇندا تۇرعان قانداي شوۆينيزم بولۋى مۇمكiن؟ ەگەر بiز ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق ۇكiمەتiمiزدi ورناتىپ بەكەمدەگەن شاعىمىزدا ورىستاردى جانە باسقا شاعىن ۇلتتاردى ماسكەۋدiڭ قازiر بiزدi "پرولەتاريات ديكتاتۋراسى" دەگەن جەلەۋمەن ەزiپ وتىرعانى ءتارiزدi ەزەتiن بولساق، مiنە سول ۋاقىتتا عانا بiزدi شوۆينيزممەن ايىپتاۋ شىندىققا سايكەس كەلەر ەدi.
مەملەكەتتiك بيلiكتi قولىندا ۇستاپ وتىرعان ۇلت قانا شوۆينيزمدi جۇرگiزە الادى. وكiنiشكە وراي، بiز زىندانعا تاستالعان كiناسiز ادامنىڭ حالiندەمiز. بiز زىندان قوجايىندارىنا شابۋىل جاساۋىمىز، جولىمىزدى تازارتۋىمىز لازىم. بۇل - شوۆينيزم ەمەس. بۇل - حالقىمىزدىڭ، ۇلتتىق مۇراتتارى جولىنداعى كۇرەستiڭ تابيعي بiر كورiنiسi عانا.
- بiلiكتi ساياساتكەر رەتiندە ايتىڭىزشى، بiزدiڭ وزگە وتار ەلدەردەن نەندەي ايىرماشىلىعىمىز بار؟
- دۇنيەجۇزiندە تۇركiستاننان باسقا دا كوپتەگەن وتار ەلدەر بار. ول جەرلەردە دە ۇستەم ۇلتتىڭ وزبىرلىعىنان ءجابiر شەگiپ جاتقاندار از ەمەس. الايدا ءدال ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنداي سۇمدىقتاردى تاريح ءالi كورگەن جوق. باسقالارىن ايتپاي-اق، تەك بولشەۆيكتەردiڭ ەڭ كوپ دارiپتەگەن ۇلتتىق اعارتۋ جانە ايەلدەر ازاتتىعى دەگەن ماسەلەلەر توڭiرەگiندە ولاردىڭ اتامەكەنiمiزدە سوڭعى جىلداردا iستەگەن سوراقىلىقتارىنىڭ جۇزدەن بiرiن عانا كورسەتiپ وتەيiك. بولشەۆيكتەردi مۇنداي سوراقىلىقتارعا اپارعان فاكتiلەر بار. ماسەلەگە بارۋدان بۇرىن سول فاكتورلارعا توقتالىپ ەتۋگە تۋرا كەلەدi.
حالقىمىز بەن اتامەكەنiمiزدiڭ وركەنيەتiندە كورنەكتi ءرول اتقارعان تۇركiستاننىڭ العا باسار جاديتشiلەرi ءوز رەتiندە ايەلدەر ماسەلەسiن دە ۇمىت قالدىرماعان ەدi. ولار ءوز باسىلىمى - تۇركiستانداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايەلدەر ماسەلەسiنەن تۋىندايتىن مiندەتتەرiن دە كورە بiلدi. جاديتشiلەر زامانعا باعىپ، دiني جانە رۋحاني نەگiزدەرگە سۇيەنiپ جازعان ماقالا، ولەڭدەرiندە حالىق اعارتۋ مەن ايەلدەر تەڭدiگi ماسەلەلەرiن ىلعي دا كوتەرiپ وتىردى. ۇلگiلi قىزدار مەكتەبiن اشۋ، ءوز iشiمiزدەن مۇعالiمدەردi جانە باسقا دا قىزمەتشiلەردi دايىنداۋ تۋرالى ساليقالى پiكiر ايتتى.
- مۇستافا شوقايۇلى، سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىندا جاس تۇركiستاندىقتارعا ايتار اماناتىڭىز بار ما؟
- ءارتاراپتا بىتىراپ جۇرگەن جاس تۇركiستاندىقتاردى تۇركiستاننىڭ تاۋەلسiزدiك مۇراتتارى جولىنداعى قاسيەتتi كۇرەس مايدانىنا توپتاستىرۋ - تۇركiستان ۇلتتىق ۇيىمىنىڭ ەڭ ماڭىزدى جانە ماڭدايالدى مiندەتi.
بiز مىنانى ۇققانىمىز ءجون. جاس ۇرپاق شۇعىل تۇردە ۇيىمداسىپ، iستi ءوز قولدارىنا المايىنشا، تۇركiستاننىڭ ۇلتتىق ماسەلەسi ءوز شەشiمiن تاپپايدى.
كوتەرiلiس - ەزiلگەن حالىقتىڭ ەزۋشiلەرگە قارسى وشپەندiلiك سەزiمiنiڭ بiر بۇلقىنىسى، ۇلتتىق جانە تاۋەلسiز تۇركiستاننىڭ رۋحى مەن فاكتورى - جاس تۇركiستاندىقتار.
ەي، جاس تۇركiستاندىق! سەن وزiڭە جۇكتەلگەن قاسيەتتi مiندەتتiڭ اۋىرلىعىن جانە جاۋاپكەرشiلiكتiڭ ۇلكەن ەكەنiن ەشقاشان ەسiڭنەن شىعارما!

(ماتەريالدار: «مۇستافا شوقاي»، I-تومىنان الىندى).

سەرiك قۇدايبەرگەنۇلى، جۋرناليست

«تۇركىستان» گازەتى