بەلگىلى عالىم مەكەمتاس اعا ابايدى زارلاتقان زامان مەن بۇگىنگى قياناتى كوپ قوعامدى سالىستى وتىرىپ، قازاقتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە كوز جۇگىرتكەن ەدى.

«بايىرقاۋدىڭ» بەلگىسى

- مەكەمتاس اعا، بۇرىنىراقتا قوعامداعى ارقي­لى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءوز ويىڭىزدى ايتىپ، ءباسپاسوز بەتىنەن ءجيى كورىنۋشى ەدىڭىز. ال سوڭعى كەزدەرى بايىرقاپ قالعان جايىڭىز باي­قالادى، قازىر قايدا، نە ىستەپ ءجۇرسىز؟

- قازىرگى كەزدە باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 100 جىل­دىق مەرەيتويىنا 30 تومدىق شىعارمالار جيناعى مەن ول تۋرالى جازىلعان 15 تومدىق ەستەلىكتەر جانە ارناۋ ولەڭدەردى باسىلىمعا دايارلاپ، سونى جارىققا شىعارۋ­عا ارەكەتتەنىپ جاتىرمىن. ادەتتە، 45 تومدىق دۇنيەنى دايارلاۋ - ايتۋعا وڭاي، بىلەتىن كىسىگە بۇل - ادەبيەتتىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلۋ، سالماعىنا ەزىلۋ دەگەن ءسوز.

1942 جىل مەن بۇگىنگە دەيىنگى (70 جىلداعى) باۋكەڭە ارنالعان ارناۋ ولەڭدەر مەن تولعاۋ ولەڭدەردى، داستاندار مەن پوەمالاردى ءباسپاسوز بەتىنەن ىزدەپ، جيناۋ وڭاي شارۋا ەمەس. مۇنى ىستەگەن ادام عانا ادە­بيەت­تەگى قارا جۇمىستىڭ ءزىل-باتپان اۋىرلىعىن سەزىنىپ، باعالاي الماق. باۋكەڭە باعىشتالعان 15 تومدىق دۇنيە­نىڭ 5 تومى - ارناۋ ولەڭدەر. ونىڭ كولەمى جاعىنان قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءبىرىنشى ورىنعا كوتەرىلۋى - كوپ ماسەلەنىڭ توركىنىنەن حابار بەرىپ تۇر ەمەس پە؟

- ءسىزدى بۇرىندارى كوپشىلىك جۇرت ابايتانۋشى رەتىندە دە جاقسى ءبىلۋشى ەدى...

بەلگىلى عالىم مەكەمتاس اعا ابايدى زارلاتقان زامان مەن بۇگىنگى قياناتى كوپ قوعامدى سالىستى وتىرىپ، قازاقتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە كوز جۇگىرتكەن ەدى.

«بايىرقاۋدىڭ» بەلگىسى

- مەكەمتاس اعا، بۇرىنىراقتا قوعامداعى ارقي­لى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءوز ويىڭىزدى ايتىپ، ءباسپاسوز بەتىنەن ءجيى كورىنۋشى ەدىڭىز. ال سوڭعى كەزدەرى بايىرقاپ قالعان جايىڭىز باي­قالادى، قازىر قايدا، نە ىستەپ ءجۇرسىز؟

- قازىرگى كەزدە باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 100 جىل­دىق مەرەيتويىنا 30 تومدىق شىعارمالار جيناعى مەن ول تۋرالى جازىلعان 15 تومدىق ەستەلىكتەر جانە ارناۋ ولەڭدەردى باسىلىمعا دايارلاپ، سونى جارىققا شىعارۋ­عا ارەكەتتەنىپ جاتىرمىن. ادەتتە، 45 تومدىق دۇنيەنى دايارلاۋ - ايتۋعا وڭاي، بىلەتىن كىسىگە بۇل - ادەبيەتتىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلۋ، سالماعىنا ەزىلۋ دەگەن ءسوز.

1942 جىل مەن بۇگىنگە دەيىنگى (70 جىلداعى) باۋكەڭە ارنالعان ارناۋ ولەڭدەر مەن تولعاۋ ولەڭدەردى، داستاندار مەن پوەمالاردى ءباسپاسوز بەتىنەن ىزدەپ، جيناۋ وڭاي شارۋا ەمەس. مۇنى ىستەگەن ادام عانا ادە­بيەت­تەگى قارا جۇمىستىڭ ءزىل-باتپان اۋىرلىعىن سەزىنىپ، باعالاي الماق. باۋكەڭە باعىشتالعان 15 تومدىق دۇنيە­نىڭ 5 تومى - ارناۋ ولەڭدەر. ونىڭ كولەمى جاعىنان قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءبىرىنشى ورىنعا كوتەرىلۋى - كوپ ماسەلەنىڭ توركىنىنەن حابار بەرىپ تۇر ەمەس پە؟

- ءسىزدى بۇرىندارى كوپشىلىك جۇرت ابايتانۋشى رەتىندە دە جاقسى ءبىلۋشى ەدى...

- ءيا، قازاقتىڭ ۇلى اقىنىن زەرتتەۋدى قولعا العا­نىما ءبىراز جىلداردىڭ ءجۇزى بولدى. اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى، اكادەميك سەرىك پىراليەۆتىڭ قولداۋىمەن ابايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلىپ، سونىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمى­سىنا قىزۋ تۇردە ارالاسىپ كەتتىم. ابايتانۋدىڭ وقۋ­لىعى مەن باع­دارلاماسى جازىلىپ، باسىلۋدا. ابايتانۋدان وقىلاتىن ءدارىس بارلىق فاكۋلتەت بىلىمگەر­لەرىن تۇتاس قامتيدى. بۇگىنگى تاڭداعى ابايتانۋدىڭ وزەكتى ءما­سەلەسى - مۇحتار اۋەزوۆ ۇسىنعان (1934 ج.), بىراق كەڭەس­تىك ساياسات بۇزعان تۇجىرىمدامانى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرە­لىپ وتىر.

وسى جولدا ءدارىس بەرەر شىن مانىندەگى ابايتانۋشى ماماندار دايارلاۋ ماقساتىندا بيىل اباي مۇراسىنان 4 دوكتورلىق، 2 كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا دايارلاپ وتىرمىن. ۇزاق جىلدار بويى ابايتانۋدان جازعان ەڭبەكتەرىمدى جيناستىرىپ، «ابايتانۋ» دەگەن اتپەن 10 تومدىق ەڭبەگىمدى باسىلىمعا دايارلاپ جاتىرمىن. بۇعان قوسا 1909 ج. ۋفا قالاسىندا باسىلعان زەينەلعابيدەن يبن ھامرە ءال-جاۋھاري ءال-ومسكاۋيدىڭ «ناسيحات قازا­قيا» جانە سامات ءابىشۇلىنىڭ 1916 جىلى جاريا­لانعان «اباي تەرمەسى» جيناعىن شىعاردىم. بۇل تەكتەس ەڭبەك­تەر الداعى ۋاقىتتا «اباي انتولوگياسى» دەگەن سەريامەن باسىلا بەرمەك. قاراپ وتىرماي، كەيدە قوعامدىق وي-ساناداعى ءومىر تالابى العا قوياتىن وتكىر ماسەلەلەرگە ءۇن قاتىپ وتىراتىنىم بار. مىسالى، «قا­زاق قالاي ماڭگۇرتتەن­دى؟»، «ارالاس مەكتەپ»، «حالىق سا­ناعى»، ونا­ماستيكالىق ماسەلەلەر تۋرالى ت.ب. جاريا­لانعان عى­لىمي ماقالا­لارىم سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. بۇلاردى سانامالاپ وتىرعانىم - «... سوڭعى كەزدەرى باي­ىرقاپ قالعانسىز با؟» دەگەن سۇراعىڭا بايلانىستى ايتىپ جاتقانىم عوي. لايىم، مەن سياقتى «بايىرقاپ قالعان» اعالارىڭ كوپ بو­لا بەرسىن دەپ تىلەيمىن.

-مەكەمتاس اعا، بۇل سۇراق ءسىز ءباسپاسوز بەتىنەن بۇرىنعىداي كوپ كورىنبەي كەتكەن سوڭ قويىلعان ەدى، رەنجىمەڭىز. سىزگە سۇحباتتاسۋعا بارام دە­گە­نىمدە ءبىر ارىپتەسىڭىز: «مەكەمتاس مەملەكەتتىك سىيلىقتى الىپ العان سوڭ، ول سىيلىقتىڭ سوڭعى ىردۋ-دىردۋىنا اقساقالدىق ايتپايتىن بولدى. عا­لىم بولعان سوڭ ونداي ىسكە ارالاسىپ تۇرعانى ءجون ەدى، سونىڭ سەبەبىن سۇراڭىزشى»، - دەگەن ەدى.

-مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ داۋ-دامايىنا ارالاسىپ، پىكىر ايتۋ ءۇشىن ول ماسەلەدەن مەنىڭ ناقتىلى حابارىم بولىپ، داۋىس بەرەتىن كىسىلەردى ءبىلىپ، ولاردىڭ قارىم-قاتى­نا­سىنا، پىكىر سايىسىنا قانىق بولۋىم كەرەك قوي. ال سىرتتاي ەموتسياعا بەرىلىپ، سىرتتان پىكىر ايتۋ مەنىڭ جاسىما لايىقتى بولماسا كەرەك. ارىپتەستەرىم وسى سۇح­باتتى وقىسا، مەنىڭ جايىمدى تولىقتاي تۇسىنەدى دەپ سەنە­مىن.

ساياساتتىڭ ارالاسپايتىن جەرى جوق

- ايتپاقشى، وسى مەملەكەتتىك سىيلىق قالامگەر قاۋىمعا قالاي بەرىلىپ ءجۇر؟ ماسەلەن، بيىلعى جىلعى ۇمىتكەرلەردىڭ اراسىندا شىعارمالارى استانا مەن پرەزيدەنتكە ارنالعاندارى عانا سوڭعى مارەگە جەتكەنىن ەستىدىك. مۇنى قالاي تۇسىنەمىز، ونەرگە ساياساتتىڭ ارالاسۋى ءجون بە؟

- مەنىڭ ۇعىمىمدا ساياساتتىڭ ارالاس-پايتىن جەرى بولمايدى. ول سول ءۇشىن دە «ساياسات» دەپ اتالادى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ماسەلەسىن شەشەتىندەر - دا-ۋىس بەرەتىن كوميسسيا مۇشەلەرى. بۇل ماسە­لەدە داۋىس بەرۋشى ءاربىر ادامنىڭ ارى مەن ۇجدانى، ىشكى نانىمى مەن ۇستا­نىمى، ياعني يمانى سىنعا تۇسەدى. ماسەلەنى ساياساتتان ىزدەۋدەن گورى، وسىلاردى داۋىس بەرۋ­شىلەردىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىنان قاراعان ءجون بولار!

- ابايتانۋشى بولعان سوڭ، رەتى كەلگەن مىنا ءبىر سۇراقتىڭ تىگىسىن جاتقىزا كەتىڭىزشى: قازىرگى قازاق كەشەگى ابايدى زارلاتقان پارا­قور، جالقاۋ، نادان، بايشىكەشتىڭ ەزگىسىندەگى قوعامنان قانشالىقتى ۇزاپ كەتتى دەپ ويلايسىز؟

- مەنىڭشە، بۇل سۇراق ابايتانۋشى عا­لىم­عا ەمەس، تاريحشى، سوتسيولوگ عالىم­دارعا قويىلسا ءجون بولاتىن سياقتى. دەگەنمەن، سۇراعان ەكەنسىڭ، بىلگەنىمدى ايتايىن. ابايدىڭ زامانى - قازاق ەلىنىڭ بوداندىق نوقتاسىنا باس يگەن زامانى. وتارشىل رەسەيگە قازاعىڭنىڭ كەرەگى جوق، ونىڭ جەرى عانا كەرەك بولۋى سەبەپتى، ولار ەڭ ءبىر جاۋىز، قاساقى ساياساتتى قولدانۋدان تايىنبادى. ەلدىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن، «جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋ» ساياساتىن قولداندى. ياعني ەل بيلەۋدىڭ جۇيەسىن رۋلىق ەمەس، اۋماقتىق ءپرينتسيپتىڭ نەگىزىنە قۇردى. سىر­داريا گەنەرال-گۋبەرناتورى گرودەكوۆ «كيرگيزى ي كاراكيرگيزى» دەگەن كىتا­بىندا وسى جۇيەنىڭ تاجىريبە رەتىندە مايلىكەنت بولىسىنا (قازىرگى وڭتۇستىك قازاق­ستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى، مايلىكەنت اۋىلدىق وكرۋگى) قولدانعاندا، ساياسي جاعىنان تاماشا ناتيجە بەردى دەپ، قۋانا حابارلاۋىندا كوپ ماسەلەنىڭ استارلى سىرى جاتىر. ونى عىلىمي تۇرعىدان اشا وتىرىپ، شىندىققا كوز جەتكىزۋ جاعى ايتار­لىقتاي تەرەڭ تانىلىپ، ساناعا جەتەرلىكتەي اشكەرەلەنبەي وتىر.

قازاق حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقى بۇزىلىپ، تۇرمىسىنىڭ توزعىنداۋى اباي زامانىندا باستالدى. بۇل ساياسي-الەۋمەتتىك قۇبى­لىستىڭ ىشكى استارىن، كوزدەگەن ماقسا­تىنىڭ سىرىن اباي انىق سەزدى. رۋحاني جاعىنان ازعىنداتىپ، رۋحاني تۇتاستىعىن بۇزۋ ءۇشىن قازاقتى شوقىندىرىپ، ورىس-تاندىرۋ جولىنداعى ميسسيونەرلىك ساياسات تا وسى كەزدە اشىق ارەكەتكە باستى. مىنە، وسى وزگەرىستى سەزىپ بىلگەن ابايدىڭ شىعارمالارىنىڭ جەلىسىندە زامانا زارى اقىن جىرىنا ارقاۋ بولىپ ورىلەدى:

ىزا شىعار بىلىمنەن،

قايعى شىعار ىلىمنەن.

ىزا مەن قايعى قىسقان سوڭ،

زار شىعادى تىلىمنەن، - دەپ، حا-لىقتىڭ زارى، نالاسى جىر بولىپ توگىل­دى. «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن ءومىر­لىك رۋحتى حالقىنىڭ ار ويلاماي، پايدا ويلاۋدىڭ ارانىنا ءتۇسۋى - اقىن جانىنىڭ قايعىسىنا اينالدى. ياعني اباي زامانى وتارشىلدىق ەزگىنىڭ تابانىندا تاپتالعان وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىگى بار قۇبىلىس بولىپ قالا بەرەدى.

- دەگەنمەن بۇگىنگى قوعام اباي زامانىنان تىم الىسقا ۇزاپ كەتە قويماعان سياقتى عوي...

- ونداي پىكىردى مەن دە مۇلدە جوققا شىعارا المايمىن. الايدا ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىز پاتشالىق، كەڭەستىك وتارشىل­دىق بۇعاۋىنان قۇتىلىپ، ءوز ءتۇتىنىمىزدى ءوزىمىز تۇتەتىپ وتىرعان، تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك تۋى اسپانىمىزدا جەلبىرەگەن مەملەكەت­پىز. قوڭىز تەرىپ جۇرسەڭ دە، تاۋەلسىزدىگىڭ مىزعىماسا، نە ارمان بار!

قاي زاماندا بولسا دا، قوعامدا باي مەن كەدەيدىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى - زاڭدى قۇبىلىس. بولاشاقتا دا وسىلاي بولا بەرەتىن شىعار... كەدەيلىك پەن بايلىق ارباسقان قوعامدا جەگىدەي جەگەن جەم­قورلىق، پاراقورلىق، ناداندىق، ۇرلىق-قارلىق ءتارىزدى تەرىس قىلىقتاردىڭ ورىن تەبۋى جوعالا قويماس. قوعامدا وسى كۇندەرى بۇلاردىڭ كورىنىس بەرۋى - جاھان­دانۋ ۇدەرىسى مەن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ءورىس الۋىندا جاتسا كەرەك. سول سەبەپتى قوعام ومىرىندە زاتشىلدىق، دۇنيەقوڭىز­دىق، ناپسىقۇمارلىق پيعىل ۇستەم ءتۇسىپ تۇر. «اقىل اۋىسادى، ىرىس جۇعىسادى» دەگەندەي، باتىستىڭ مەرەز­دەرى، ياعني تانىم مەن مىنەز-قۇلىقتاعى تەرىس قىلىقتار دەندەپ بارادى. باتىستىڭ وسى جۇقسىزدىعىن ەرتە سەزىنگەن ماعجان اقىن ءحىح ع. 20 جىلدارىندا:

كۇنباتىستى قاراڭعىلىق قاپتاعان،

قاراڭعىدا ءبىر ادام جوق لاقپاعان.

قارىن دەگەن ءسوزدى عانا جاتتاعان،  - دەپ، وي قورىتقان ەدى. ەندى ءبىزدىڭ قوعام كاپيتاليستىك جولعا تۇسكەن سوڭ، قازاقتىڭ اقىل-ويىن قارىن قامى بيلەۋى سەبەپتى، پايدا (بيزنەس) دەگەن ءسوزدى عانا جاتتاپ ءجۇرمىز. ول زاماندا اباي: «پايدا ويلاما، ار ويلا»! - دەسە، بۇگىنگى زامان اعىسى ءبىزدى «ار ويلاما، پايدا ويلا» دەگەن تەرىس جول­عا سۇيرەپ بارادى. بۇل جول قوعام ومىرىندە جەمقورلىق، پاراقورلىق، دۇنيە­قوڭىز­دىق، ناپسىقۇمارلىق، ارسىزدىق، ۇرلىق-قار­لىق سياقتى مەرەزدەردى تۋىنداتىپ جاتىر. بۇل قۇبىلىستار رۋحاني قۇندى­لىقتاردى، ونەر، عىلىم ادامدارىن اياقاستى ەتۋدە. ابايدى زارلاتقان زامان­داعىدان بۇل ءداۋىردىڭ جات قىلىقتارى، سىرتى ۇقساس بولعانىمەن، استارلى نەگىزى وزگەشەلەۋ.

مۇنداي الاپەس قۇبىلىستان قۇتىلۋ­دىڭ جولى بار ما؟ بىزدەر ءۇشىن بار، بىراق ەۋروپالىقتار ءۇشىن جوق! ول جول - كىسىلىك جولى نەمەسە تۇرىك ەلىندە تۇركىستان جەرىن­دە پايدا بولعان ابايداعى تولىق ادام ءىلىمى. بۇل ءىلىمنىڭ تامىرى ءال-ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ جا­ۋان­مارتتىلىك (زومارت-جومارت) ءىلىمى، ياسسا­ۋيدىڭ حال ىلىمىندە جاتىر. بۇل ءىلىمدى ابايدان كەيىن ءداستۇر رەتىندە دامىتىپ، جالعاستىرۋشى بىرەگەي ويشىل، فيلوسوف اقىن شاكارىمنىڭ ار عىلىمى جايلى وي-تولعانىستارىندا جاتىر. وسى ءىلىم مەن عىلىم عانا اباي وسيەت ەتكەن «پايدا وي­لا­ما، ار ويلا» جولىنا نەمەسە اتا-بابا­­لا­رىمىزدىڭ ۇستانعان ۇلى ءۇردىسى «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىم­نىڭ ساداعاسى» دەگەن رۋحاني بايلىق جولىنا تۇسىرەدى.

ۇكىمەت قارسىلاسقانداردى ۇناتپايدى

- ونەر مەن ادەبيەتتەگى كەندەلىكتىڭ ءتۇپ-تامىرىن قازىپ جىبەرسەك، قوعامداعى ساياسي جاعدايدىڭ تۇيىعىنا تىرەلەتىن سياقتىمىز. قوعامدا ەركىندىك بولماعان سوڭ، شىعارماشىلىق شارىقتاپ كەتە الۋشى ما ەدى، مەكەمتاس اعا؟

- ونەر مەن ادەبيەتتى كەڭەستىك داۋىردە كومپارتيا ءوز يدەياسىن جىرلاتىپ، حا­لىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرتۋگە مەيلىنشە پايدالاندى. ول ءۇشىن قالاماقىنى اياۋسىز بەردى. بىراق شىعارماشىلىقتى، ەرىكتى قىسپاقتا تۇساپ ۇستادى. ول زاماننىڭ اۋقاتتىلارى مەن بايلارى دا اقىن-جازۋشى، ونەر ادامدارى بولدى. ەندى زامان وزگەردى، ۋاقىت تالابى باسقاشا جولعا ءتۇستى. ەۋروپا، امەريكاداعى سياقتى ونەر يەسى مەن اقىن-جازۋشىلار نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ىرقىندا كەتتى. ياعني بيزنەس شەشۋشى ورىنعا شىقتى دا، رۋحاني قۇندىلىقتار اياق استىندا قالدى.

ءبىز تاۋەلسىزدىك الىپ، دەربەس مەملەكە­تىمىز بولعانىمەن، ونى قالىپتاستىرۋ وڭاي­لىققا تۇسپەدى. ونەر مەن اقىن-جازۋشى شىعارماشىلىق ەركىنە ءوزى يە، قاي تاقىرىپتى جازام دەسە دە، ءوز ەركى وزىندە. بىراق قالاماقىنىڭ دەڭگەيى مۇلدە قۇلدى­راپ، كۇن كورۋ جاعى اقىن سارا اپامىزدىڭ:

پۇلىنداي بەرەكەسىز ارباشىنىڭ،

بەرگەن سوڭ تەرى-تەرسەك يت تە الادى، - دەگەنىندەي بولىپ تۇرعان جاعداي ورنىقتى. قالاماقىسىنىڭ احۋالى وسىلاي بولعان سوڭ، شىعارماشىلىق وزىنەن-ءوزى شارىقتاپ كەتە الماسى بەلگىلى عوي. بۇنى ساياساتتىڭ جاعدايى جاساپ وتىرعان جوق، ونىڭ نەگىزى قوعامدىق قۇرىلىستىڭ الماسىپ، ءوزىمىز ءومىر بويى داتتاپ، جامانداپ، سىناپ كەلگەن كاپيتاليستىك قوعامنىڭ زاڭدىلىعى سولاي.

- ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىز: «ساياساتتىڭ ارالاسپايتىن جەرى جوق»، - دەگەن ءوز سوزىڭىزگە قايشى كەلەتىن سياق­تى... ادەتتە، جازۋشى دەگەن قاۋىمنىڭ قىزمەتى تەك جازۋ عانا ەمەس، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، حالىق­تىڭ ايتارىن قولداۋ ەمەس پە ەدى. الايدا قازىر قالامگەر قاۋىم حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى ماسەلەدەن باستارىن الا قاشاتىن بولدى. حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەگەن اقىن-جازۋشى بيلىككە جاۋ اتانىپ جۇرگەنى قالاي؟

- قاراپ وتىرساق، بۇگىندە ۇكىمەتتىڭ كۇشى - زاڭىندا، بۋرجۋازيانىڭ كۇشى - اقشا­سىندا، زيالىلاردىڭ كۇشى - ونەرى مەن ويى ارقىلى بۇقاراعا اسەر ەتە الۋىندا جاتىر. ونەرپاز بەن اقىن-جازۋشى، عالىم دا ءوز وي-پىكىرىن قالىڭ بۇقارا حا­لىققا جەتكىزە السا، اسەر ەتىپ، سوڭىنان ەرتە الاتىن بولسا، زيالىلارمەن ۇكىمەت ساناسپاي تۇرا المايدى.

مىسالى، «قازاق­ستاندىق ۇلت» دوكتريناسىنا زيالىلار قار­سى بولىپ، ورە تۇرەگەلىپ ەدى، ۇكىمەتتىڭ ساناسپاي تۇرا المايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. بىراق ۇكىمەت ورە تۇرەگەلىپ قارسىلاس­قانداردى، ارينە، باۋىرىنا تارتا قوي­مايدى، ويتكەنى ۇناتپايدى. بىراق، سەن ايتقانداي، «حالىق جاۋى» دەپ وتىرعىزا المايدى. ويتكەنى زاڭدى جولمەن ارەكەت ەتسەڭ، ۇكىمەت ونىمەن ساناسادى.

- وسى كۇنى ءباسپاسوز بەتىندە اقىن-جازۋشىلار اراسىندا بەت جىرتىساتىن جاعداي كوپ ورىن الىپ ءجۇر. مۇنى زيالى قاۋىمنىڭ ۇساقتالعاندىعى دەپ بىلەمىز بە؟

- ادەبيەتتەگى ءبىر ەرەكشەلىك - ءار زاماندا پىكىرتالاس، داۋ-دامايدىڭ ءورىس الىپ جاتۋى - زاڭدىلىق دەسەك بولادى. كەشە عانا ەكى مۇحتاردىڭ اراسىندا بولعان شىڭعىس حان تۋرالى قاراما-قارسى پىكىر تالاسى - اقىن مەن جازۋشىنىڭ ەۋروتسەنتريستىك وي-تانىمىنان تۋىنداعان قۇبىلىس. ولاردىڭ ويى زيالى قاۋىمعا پايداسى بار پىكىر بولدى. ويتكەنى وسى قىزىلشەكە تالاستان سوڭ، شىڭعىس حان تۋرالى قانشاما ەڭبەكتەر جاريالانىپ، ۇلى قاعاندى تانىپ، ءبىلۋىمىز تەرەڭدەپ، ماسە­لەگە جان-جاقتى ەركىن ويمەن قاراي الاتىن دەڭگەيگە جەتتىك.

نەمەسە  اباي دۇنيە­تانىمى تۋرالى كريشنايتتىق تانىم مەن اباي، شاكارىم مۇراسىنىڭ سوپىلىق پوەزياعا قاتىسى جونىندە بولىپ وتكەن عىلىمي-تەولوگيالىق تۇرعىداعى تالاس-تارتىستا وي-تانىم بويكۇيەزدىگىن بۇزىپ، ءبىراز نارسەگە كوزىمىزدى اشىپ تاستامادى ما؟ وسى سەبەپتى اقىن-جازۋشى، عالىمدار اراسىنداعى پىكىرتالاسىن ولاردىڭ ۇساق­تاپ كەتۋى دەپ قارا­ماي، پەندەشىلىك جاعىن كەشىرە وتىرىپ، قوعامدىق ويعا، نە ونداعى بويكۇيەز­دىككە قوزعاۋ سالاتىن كۇش بولار دەپ شامالايمىن.

بىراق ايتىس-تارتىستا، پىكىرتالاستا مادەنيەتتىلىكتىڭ، زيالىلىق ۇلگى-ونەگەنىڭ جاراسىمدىلىق بەرىپ تۇرعانى كەرەك-اق. جالپى، «زيالى» سوزىنە ءمان بەرە قاراۋ كەرەك. اكادەميك، پروفەسسور بولسا دا، ول زيالى بولا المايدى. زيالى دەپ ءىسى مەن مىنەزى جاعىنان اينالاسىنا نۇر شاشىپ، كىسىلىك دەڭگەيى بيىك جاتقان ادامشىلىق جولىنداعىلاردى عانا ايتامىز.

بىلاي بارساڭ قىتاي بار...

-قازاق تاريح بويى كورشىلەس ەلدەردەن كوپ قاسىرەت شەگىپ كەلەدى. ەندى قازاققا كوز تىككەن ورىسقا قىتاي قوسىلدى. وسىلاردى الدارقاتامىز دەپ، ەلدىڭ بايلىعىن ءبولىپ بەرىپ جاتقان بۇگىنگى بيلىكتىڭ ساياساتىنا قالاي قارايسىز؟

- ەۋرازيا اۋماعىندا قازاقتاي ۇلكەن ۇلىستىڭ جان-جاقتى قىسپاققا ءتۇسىپ، قاسىرەت ارقالاعان حالىق جوق شىعار. مۇنى داناگوي اقىن اتالارىمىزدىڭ:

بىلاي بارساڭ ورىس بار،

بالاڭدى بەرسەڭ قونىس بار.

بىلاي بارساڭ قوقان بار،

قوقاڭداعان اكاڭ بار.

بىلاي بارساڭ قالماق بار،

كۇشىڭدى ەپپەن الماق بار.

بىلاي بارساڭ قىتاي بار،

جاپىراعىڭدى بۇتاي بار، - دەپ ايتقانىندا قاسىرەتكە تولى تاريحى-مىزدىڭ قىسقا بولسا دا نۇسقا سوزبەن تەرەڭ باياندالۋى جاتىر. قالماق ءوز تۇبىنە ءوزى جەتتى، قوقان رەسەيدىڭ بوداۋىندا كەتتى. رەسەي مەن قىتاي باسقىنشى يمپەريا قالپىندا قالدى. بىراق قازىرگى قىتاي توڭمويىن رەسەيدەن ەكونوميكالىق قۋاتى، رۋحاني تۇتاستىعى جاعىنان باسىم ءتۇسىپ بارادى. مىنە، قازاقستان ايداھار تەكتەس قىتاي مەن توڭمويىن ايۋ سياقتى رەسەيدىڭ اراسىندا ايلالى، باياندى ساياسات ۇستاماي تۇرا المايدى. وسىمەن قاتار قىتاي مەن رەسەي - ەكەۋى دە كوپۇلتتى مەملەكەت. ولاردىڭ جەر كولەمىن اسىرىپ تۇرعاندار - تۇرىك حالىقتارى مەن موڭعول تەكتەس حالىق­تار. وسى سەبەپتى ەكى يمپەريا دا قىتايلاندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن اشىق ۇستاپ، قىزۋ ارەكەت ۇستىندە كەلە جاتىر. بىراق بۇرق ەتىپ اتىلاتىن ۆۋلكانداي، ەكى يمپەريا ىشىندە ەركىندىككە ۇمتىلعان، ۇساق ۇلتتار قاۋىپ بۇلتىن قويۋلاتىپ وتىر.

ال قازاقستان ەسكى كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ستەرەوتيپتىك ۇعىممەن كوپۇلتتى مەملەكەت دەپ اتالىپ كەلەدى. تاريحي شىن­­دىققا جۇگىنسەك، ول  - دياسپوراسى كوپ مەملەكەت قانا. قازاقستاندا وتىرعان 130-داي ەتنوستاردىڭ قازاق جەرىندە ەشقانداي دا ۇلەسى جوق. ولاردىڭ شىن   وتانى - اۆتوحتوندى ەلدى مەكەن رەسەي مەن قىتايدىڭ بوداندىعىندا جاتىر. وسى سەبەپتى قازاقستان، قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا، كوپ دياسپورالى مەملەكەت قالپىندا قالا بەرمەك، وسىلاي اتالۋى تاريحي شىندىققا دا ساي كەلەدى.

رەسەي مەن قىتايعا قاراعاندا، ۇلت   ساياساتى قازاقستاندا مۇلدە باسقا باعىتتا، الەم ماقۇلداعان ىزگى نيەتتى حالىقتار دوستىعى نەگىزىندە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مىسالى، رەسەيدە 1,5 ميلليون قازاققا انا تىلىندە بىردە-ءبىر مەكتەپ بولماسا، قازاقستانداعى 4 ميلليونداي ورىستىڭ ۇلەسىنە رەسپۋبليكا بويىنشا تازا ورىس مەكتەبى مەن ارالاس مەكتەپتەردى قوسا ەسەپتەگەندە، ورىس مەكتەپتەرىنىڭ باسىم ءتۇسىپ جاتۋى نەمەسە 2% وزبەكتىڭ 46 مەك­تەبىنىڭ بولۋى كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇر ەمەس پە؟ رەسەي مەن قىتاي ەسكىدەن قالعان ەڭ ازعىن ساياساتتان زامان وزگەرسە دە قول ۇزە الماي، ورىستاندىرۋ، قىتاي­لاندىرۋ ساياساتىن جىل وتكەن سايىن ءورىس­تەتىپ، ۇلت نارازىلىعىن تۋدىرىپ، ءىش­تەي قارسىلىقتان جول تاۋىپ، ءتۇزۋ جولعا شىعا الماي كەلەدى.

مىنە، وسىنداي اسا كۇردەلى جاعدايدا تاريح ۇشتاستىرعان ەكى الىپ كورشىمەن ۋا­قىتقا، جاعدايعا، ورىنعا قاراي اسا ءما­مىلە­­گەرلىك ساياسات ۇستانۋعا ءماجبۇرمىز. وسى سەبەپتى ءبىزدىڭ مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىر­عان ارقيلى، سان سالالى ساياساتتىڭ تۇپكى سىرىن ۇعىنباي، ونىڭ اراقاتىنا­سىنداعى الۋان ءتۇرلى ەسەپكە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناسىنان ناقتىلى، دالەلدى ۇعىمىمىز بولماي، شاپتىعا بەرۋدىڭ رەتى جوق.

- ءيا، مۇنداي جاعداي جانعا باتادى. قازىر شاماسى كەلگەن قازاق ۇلكەن قالالاردى توڭىرەك­تەي كوشۋدە. ال قالتاسى تاياز ادامدار اۋىلدىڭ ءسىڭىرى شىققان كەدەيىنە اينالىپ وتىر. وسى ءۇردىس جالعاسا بەرەر بولسا، ونىڭ اقىرىنان قاۋىپتەنبەيسىز بە؟

- ءيا، جاعدايى كەلگەن قازاق تا، تاقىر كەدەي، جۇمىسسىز قازاق تا ۇلكەن قالا­لارعا اعىلىپ جاتىر. ونى جوققا شىعارا ال­مايمىن. مۇنىڭ سەبەبى ۋربانيزاتسيا مەن جۇمىسسىزدىقتا جاتىر. ۋربانيزا-تسيا - بۇگىنگى زامانداعى بولماي قوي­مايتىن وبەكتيۆتى ۇدەرىس. قازاقتىڭ قالاعا جيناق­تالۋى - ورىستانعان قالانى قازا­قىلاندىرماي تۇرا المايتىن پرو­گرەس­سيۆتى قۇبىلىس. مۇنى جاتىرقاۋ­دىڭ ءجونى جوق. جۇمىسسىزدىق - داع­دارىس­تان ارىلا المايتىن كاپيتاليس­تىك جولدىڭ دامۋ بولمىسىنان تۋىندايتىن زاڭدىلىق. ماسەلە ەسكى ستەرەوتيپتەگى قازاق ۇعىمى­نىڭ زامان اعىسىنا بەيىم­دەلۋىندە جاتىر. ال اۋىل قازاعى - قازاق بولمى­سىنىڭ ۇيىتقىسى. ءاپايتوس ۇلى دالانىڭ جەرۇستى بايلىعىن مەڭگەرۋگە جەتىلگەن تازا قازاق­تاردىڭ ەس جيىپ، ەتەك-جەڭىن جيناۋ­دىڭ زامانى الداعى بولاشاق­تىڭ ەنشى­سىندە. وعان ۋاقىت كەرەك. تۇبىندە اۋىل قازاعىنىڭ مەرەيى وسەتىنىنە، تاماشا زامان كەلەتىنىنە سەنىم مول. مەملەكەت قول­دان كەلگەن كومە­گىن جىل وتكەن سايىن جەتىل­دىرۋدە. اۋىل باياۋ بولسا دا، كوتەرىلىپ كەلەدى. اۋىل جەتىل­مەيىنشە، مەملەكەتتىڭ دەموگرا­فيالىق ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋى ەكىتا­لاي. تاريحتا مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق­تىڭ كەمەلدى بولاشاعىنا بەك سەنۋگە بولادى. وعان قاي جاعىنان الىپ قارا­ساڭ دا، ساياسي-ەكونوميكالىق نەگىزدە­ردىڭ بولۋى مەنى وسىنداي سەنىمدى ويعا بولەپ وتىر.

جولبيكە دىندەر جول كەستى

-ءيا، مەكەمتاس اعا، قازاق ءوز وتانىندا وزگە ۇلتتاردان باي بولماسا دا، كەم ءومىر سۇرمەيتىن سول زاماندى ءبارى ارماندايدى. «قازاق!» - دەپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن تاۋەلسىز ويى، پىكىرى بار، بىراق ۇكىمەتكە «قى­زىلكوز» اتانىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوبى سول ارمان ءۇشىن ارپالىسىپ جۇرگەن جوق پا. ەندى اڭگىمەمىزدىڭ قورىتىندى ءبو­لىمىن ءوزىڭىزدىڭ «دات، تاقسىر!» - دەيتىن سوزىڭىزبەن تۇيسەك...

- «دات، تاقسىر» دەيتىن ءتۇيىندى ءسوزىم - حالقىمىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا سىرتتان كەلگەن قاپتاعان جولبيكە دىندەردىڭ بىرلىگىمىزدى ىدىراتۋعا ارنالعان زالالدى ارەكەتتەرىندە جاتىر. ءبىر كەزدەگى قازاق ساناسىنداعى رۋحاني تۇتاستىق بۇگىندە قازاقتىڭ قىرىق قۇراق كورپەشەسىنە ۇقساپ بارادى. رۋحاني تۇتاستىقتىڭ جاۋى وسىندا جاتىر. ويتكەنى ءدىني تانىم جاعىنان بولىنگەن حالىقتىڭ ەش ۋاقىتتا باسى بىرىك­پەيتىنىنە تاريح - كۋا. ماقسات-سانا­مىز­داعى قىرىق قۇراق ءتۇستىڭ ءدىنىمىز بەن اتا سالتىمىزدىڭ ۇستەم ءتۇسۋى ارقىلى بىركەلكى بىرەگەي تۇسكە اۋىسۋىندا جاتىر. مۇنىڭ جاۋى قازاق جەرىندە بۇگىنگى تاڭداعى ءدىني احۋالدىڭ ورىن الۋىندا، ياعني بۇزى­لۋىنا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان ءدىني-ساياسي ەكسترەميزمنىڭ بەلگى بەرە باستاۋىندا جاتىر (اقتاۋداعى، شەشەنستانداعى ت.ب.).

جولبيكەلەردىڭ جولىن كەسۋدىڭ ايلاسى - ءداستۇرلى ءدىندى ۇلىقتاپ، اتا جولىنان ۇلتتىق سالت-ساناسىنان اداستىرماۋ. وسى سەبەپتى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى رۋحاني تۇتاستىقتى ساقتاۋعا تىرەلىپ تۇرعانى - ايداي اقيقات!

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى (پروەكت «DAT» № 30 (67) 01 قىركۇيەك 2010 ج.