جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

شاعان شايقاسىندا قولعا تۇسكەندەردەن بiر عانا سۇلۋ قىز قالادى. وتە سۇلۋ بولعاندىقتان بۇل قىزدى جاسىراق باتىرلاردىڭ بارلىعى العىسى كەلەدi ەكەن. مۇنى سەزگەن ابىلاي حان باتىرلارعا كەڭەس بەرiپتi:

– مىنا قىزعا بولا رەنجiسiپ قالماڭدار. ەر ولجاعا تالاسسا، جاۋ جارىقشاقتى پايدالانىپ جەڭiسكە جەتەدi. بۇل – بابامىز قازاق حاندارىنان قالعان تاجiريبە، ساباق. ەندi بiز وسى قىزدىڭ وزiنە ەرiك بەرەلiك، كiمدi ۇناتسا سوعان بارسىن، باسقامىز كەڭشiلiك ەتەلiك.

بۇعان بارلىق باتىر ماقۇل بولىپتى. ابىلايعا قاراستى باتىرلار كوكشەتاۋعا كەلiپ دەم الىپ جاتىپ، قىزدىڭ ەرلەردi تاڭداۋىنا ەرiك بەرiپتi. قىزعا دامەلi بولعان باتىرلاردى تانىستىرىپ، كiمدi ۇناتسا سوعان بارۋىنا بولاتىندىعىن ءتۇسiندiرiپتi. باتىرلار نۋ ورماندى بۋراباي كولiنiڭ جاعاسىنا قالىڭ جاساقتى ورنالاستىرىپ، وسى اراداعى وقجەتپەس بيiگiنiڭ ەتەگiنە تۋ تiگiپ، اڭگiمە-دۇكەن قۇرىپتى. قاراۋىلعا ەسپەنبەت باستاعان بiر توپ جاساق قويىلعان بولسا كەرەك. قىز حاننىڭ جارلىعىن ەستiپ ۇققاننان كەيiن حانعا تاعزىم ەتiپ باس يiپ: “جارلىعىڭىزعا قۇلدىق، ەگەر ماعان ەرiك بەرسەڭiز ءۇش ءتۇرلi تالابىم بار، وسىعان رۇقسات ەتiڭiز”- دەيدi. حاننىڭ ماقۇلداعانىنان كەيiن قىز بىلاي دەپتi:

– باتىرلارىڭىزدى كەمiتپەيمiن، بiراق، رۇقساتىڭىز بويىنشا ءۇش رەت سىنايىن، تiپتi العاشقى تiلەگiم شەشiلسە دە ماقۇلمىن، ول ورىندالماعاندا بارىپ، قالعان ەكەۋiن ايتۋعا رۇقسات الامىن. بiرiنشi دامەلi باتىرىڭىز باسىمداعى جاۋلىعىمدى بiر اعاشقا بايلاپ اناۋ بيiك تاستىڭ باسىنا تiكتەپ قويىپ سونى ساداقپەن اتىپ ءتۇسiرسiن، ەگەر كiم اتىپ تۇسiرسە، سوعان جار بولۋعا رازىمىن، بۇل – باتىرلاردىڭ قايراتىن، مەرگەندiگiن سىناعانىم بولادى.

سوندا ابىلاي تۇرىپ: ء“اي، انا شوقىنىڭ باسىنا وق جەتپەس”- دەگەن ەكەن. كەيiن وسى شوقى “وقجەتپەس” اتانىپتى. بiراق، دامەلi باتىرلاردىڭ ءبارi دە سىنعا ءتۇسiپ، بiردە-بiرi ساداقتىڭ وعىن ول جەرگە جەتكiزە الماپتى. ارتىنا الا كەلگەن ەسپەنبەت بۇعان تاڭىرقاپ باسىن شايقاپ تۇرا بەرiپتi. بۇل تالابى ورىندالماعان قىز ەكiنشi تالابىن قويادى.

 كولدiڭ جاعاسىنداعى بiر توبەگە شىعىپ: “دامەلi جiگiتتەر بiرiن-بiرi ارقالاپ قايسىسى بۇرىن مەنiڭ قاسىما جەتسە سوعان جار بولۋعا رازىمىن” - دەپ سۋدىڭ يiرiم تۇسىنا كەلiپ تۇرىپتى. ۋادە بويىنشا بۇعان قىرىق جiگiت قاتىناسىپ سەگiزi قاتار شىعىپتى، دارا وزىپ شىققانى بولماپتى، بۇل تالاپ تا ورىندالماپتى، ويتكەنi قىز – جالعىز، جiگiت سەگiز، كەسiپ ايتۋ قيىنعا سوعىپتى. قىز ءۇشiنشi تالابىن قويادى.

– سiزدiڭ مەرگەندiكتەرiڭiز بەن قايراتتارىڭىزدى سىنادىم. ەندi اقىلدارىڭىزدى سىناپ كورەمiن: نۋ ورمانداعى بiر تالدىڭ بۇتاعىنا ۇيا سالىپ بiر كەپتەر ءۇش بالاپانىن باسىپ جاتىپتى. توسىننان بiر قارا قۇس ۇياداعى كەپتەردi iلiپ الىپ جەرگە تاستاپ، جەۋگە اينالىپتى. مۇنى كورگەن بالاپاندارى شىرىلداپ قاراقۇسقا: “انامىزدى جەمەي، بiزدi جەڭiز، انامىزدى قويا بەرسەڭiز”،- دەپ جالبارىنىپتى. راقىم ەتۋدiڭ ورنىنا سوندا قاراقۇس: “اسىقپاڭدار، تويماسام سەندەردi دە جەيمiن”،- دەپتi. كەپتەردi ەندi ءتۇتiپ جەۋگە اينالعاندا قاراقۇس قاناتىن سەرمەپ جالپ ەتە ءتۇسiپتi. باقسا، بiر سۇڭقار راقىمسىز جالعىز قاراقۇستى بiر تەۋiپ، ومىرتقاسىن ءۇزiپتi. مۇنى كورگەن بالاپاندار زار يلەپ: “انامىزدى قۇتقارعانىڭىز ءۇشiن بiزدi جەسەڭiز”- دەپ رازالىق بiلدiرiپتi. سوندا سۇڭقار ۇشەۋىنiڭ بiرiنە قولقا سالىپ، “قازiرشە قاۋىرسىندارىڭ جەتiلiپ، قاناتتارىڭ ءوسسiن”- دەپ ارناۋلى بiرiنە بەلگi سالىپ “اماناتىم” دەپ ۋادە بايلاپتى. مەزگiلi جەتكەندە بiر قىرعي الگi بالاپاندى سۇڭقاردىڭ ۋادەسiنە جەتكiزبەي جەپ الاتىن بولىپتى. وعان بالاپان زار جىلاپ: “ماعان تيiسپە، مەنiڭ سۇڭقارمەن ۋادەم بار ەدi, الدىمەن سول ۋادەمدi ورىندايىن. ءجونiمدi ايتىپ اماناتتان قۇتىلىپ كەلەيiن، كەيiنگi ىقتيار سەندە بولسىن. سوعان رۇقسات ەت”، دەپ سۇرانىپتى. سوندا قىرعي: “ۋادە قيىن iس، بارىپ كەل، مەن وسى ورىندا توسايىن”- دەپ ماقۇل بولىپتى. ەندi ءتۇن قاتىپ سۇڭقاردى iزدەپ ۇشىپتى. تۇندەلەتiپ كەلە جاتسا، بiر جاپالاق كەزiگiپ ۇستاپ الىپتى، بالاپان جاپالاققا جالىنىپ باسىنان كەشكەن وقيعالارىن بايانداپ، سۇڭقارمەن ۋادەسiن ورىنداپ كەلۋگە قىرعيدىڭ جiبەرگەنiن ايتىپ، “سەن دە ماعان كەڭشiلiك ەت” دەپ جالىنىپتى. تۇندە تىشقان iزدەپ ۇشىپ جۇرگەن جاپالاق ويلانىپ: “قوي، بۇعان تيiسپەيiن” دەپ كەڭشiلiك ەتiپ، سۇڭقاردىڭ مەكەنiنە جەتكiزiپ سالىپتى. بالاپان بارلىق كەدەرگiدەن قۇتىلىپ سۇڭقارعا كەلiپ ءوزiنiڭ ۋادەسiن ورىنداپ، اماناتىن تاپسىرۋ ءۇشiن كەلگەنiن، سەرتتi ورىنداپ بولعان سوڭ قايتا قىرعيعا باراتىن بولعانىن ايتىپتى. سوندا سۇڭقار: – “ومiردە ۋادە دەگەن ەڭ قىمباتتى، قاسيەتتi iس، سەن وسى ۋادە ءۇشiن كوپ ازاپ تارتىپسىڭ. مۇندا الىپ قالسام، قىرعيعا بەرگەن ۋادەڭە وپاسىزدىق قىلعان بولارسىڭ، مەن شارتتى ۋادەنi كەشتiم، سەن قىرعيعا بار”،- دەپ قايتارىپتى. بالاپان قايتىپ قىرعيعا كەلiپ ءمان-جايدى قالدىرماي بايانداپتى. مۇنى ەستiگەن قىرعي باسىن شايقاپ: “سەنi كەڭشiلiك ەتiپ بوساتايىن، سەن ۋادەڭە جەتتiڭ. جاپالاق تا ناپسiگە بەرiلمەي، ساعان زيان سالماي كەڭشiلiك ەتتi, العاشقى سىباعام دەپ سۇڭقار دا الىپ قالماي، ساعان iلەسە كەلiپ ماعان دا تيiسپەي كەڭشiلiك جاساپتى. مەن جاپالاق قۇرلى بولمايمىن با، راحمەت. العاشقى ۋادەلەسكەن سۇڭقارعا بارىپ ءومiرiڭدi باقىتتى ەتكiز - دەپ قويا بەرiپتi”، دەپ قىز ءسوزiن تۇگەتiپ ەندiگi iستiڭ شەشiمiن دە، كەسiمiن دە باتىرلاردىڭ وزدەرiنiڭ ايتۋىن، نە دەسە سوعان رازى بولاتىنىن بiلدiرiپتi.

باتىرلاردىڭ كەكسەلەرi بۇل جۇمىسقا قاتىناسپاي، قىزىعىن كورiپ تاماشالاپ تۇرىپتى. ال جاستاردان مىناداي دەپ بەلسەنiپ شىعىپ، بۇل جۇمباقتىڭ مازمۇنىن شەشەتiندەي ەشكiم بولماپتى. سوندا قابەكەڭ جان-جاعىنا قاراسا ساداقشىلار توبىنىڭ ساردارى، حالىقتىڭ اماندىعىن قورعاۋ ءۇشiن دالادا ءجۇرiپ جاڭادان كەلگەن ەسپەنبەتتi كوزi شالىپ قالىپتى. قابەكەڭ شەتكەرi تۇرعان ەسپەنبەتتi شاقىرىپ الىپ: سەن نەگە قاتىناسپادىڭ؟” دەيدi. “مەن جايىراق كەلدiم، سىرتتاي كورiپ تاماشالاپ تۇرمىن. بiراق مىنا باسەكەدە جاسىرىنعان مول سىر جاتقان iسپەتتەنەدi” دەيدi ەسپەنبەت. قابەكەڭ: “جاستاردىڭ بiرiسiڭ سەن دە قاتىناس” دەپتi قىزعا ەستiرتiپ، ەسپەنبەتكە رۇقسات ەت دەگەندەي سىڭاي بiلدiرiپ. سوندا ەسپەنبەت: “ەگەر سiزدەر لايىق تاپساڭىزدار مەن دە قاتىسىپ كورەيiن. مەن وسى باسەكەنiڭ ەكi تۇرiنە قاتىناسايىن، بiرiنشiسi – ساداق اتۋعا; ەكiنشi – سوڭعى ايتىلعان استارلى سىرعا قاتىناسايىن. ەگەر، لايىق بولسا قىز زەڭگiرتاستىڭ باسىنا ورامالىن تiگiپ ءوزi جەرگە ءتۇسسiن”، دەگەن تالابىن قويىپتى. سودان سوڭ جۇرت قىزدى شاقىرىپ الىپ ورامالىن تاستىڭ باسىنا تiككiزiپ، ونان كەيiن جەرگە ءتۇسiرiپ قاراتىپ قويىپ، ەسپەنبەتتiڭ اتۋىنا كەزەك بەرiپتi. مەرگەن ساداعىن كەرiپ جەبەسiن قاداپ قىرىنداي تۇرىپ تارتىپ قالعاندا جازايىلدىڭ وعى ورامالدى قىران iلگەن قازداي جالپ ەتكiزiپ ۇشىرىپ ءتۇسiرiپتi. قىز ەرiكسiز باسىن يiپ تاعزىم ەتiپتi. تۇرعان جاستار قاتتى شاتتانىپ رازىلىق بiلدەرiپ: “ەندi سوڭعى ءسوزدi شەشiپ ايتىپ بەرسەڭ”- دەپ ۇسىنىس قويىپتى.

سوندا ەسپەنبەت قىزدىڭ جۇمباعىن بىلاي شەشكەن ەكەن:

– قابەكە،– دەپتi,– اۋەلi مەن قىزدىڭ مىسال قىپ كورسەتكەن جۇمباعىن شەشەيiن، سiزدەر قىزعا قاhار توگiپ رەنجiپ قالماڭىزدار، ەكiنشi, بۇل باسەكەنi جاستارعا ۇيعارىپسىزدار، سوندىقتان سوڭعى شەشىمiن دە بەرسەڭiزدەر.

ەسپەنبەتتiڭ بۇل تالابىنا حان دا، قابانباي دا ماقۇل بولىپتى.

– بۇل قىز،– دەپتi ەسەكەڭ ءسوزiن ساباقتاي ءتۇسiپ،– ورنىقتى قارا ورمانداي حالىقتىڭ iشiندەگi بiر ادامنىڭ ءۇش بالاسىنىڭ بiرi ەكەن، اۋىلىن جاۋ شاۋىپ ءۇيiنiڭ شاڭىراعى شاعىلىپ ويراندالعالى جاتقاندا ءوز ەلiنiڭ بiر باتىرى قۇرتقارىپتى دا، وسى قىزبەن ۋادە بايلاسىپ، ەل iرگەسi تىنىشتالىپ ەس جيعان كەزدە قوسىلۋ ءۇشiن وسى ورامالدى بەرگەن كورىنەدi. سول ارالىقتا بiزدiڭ ادامدارىمىزدىڭ قولىنا تۇسكەن سياقتى. ەندi قازiر ءۇشiنشi رەت تالاس تۋىلىپ تۇرعان جايتى بار. مۇنىڭ جاستاردى جاپالاق دەۋiنە رەنجiپ تە قالامىز. وعان كەشiرiم دەيتiن بiر ءداستۇر بار ەمەس پە؟ بۇعان ءوزiنiڭ نەشە رەت تاعزىم ەتۋi قاتەلiگiمدi كەشiر دەگەندiك قوي. ونىڭ ۇستiنە بۇل قىز ۋادەگە بەرiك جان كورiنەدi, ماحاببات قادiرiن ومiرiنەن جوعارى قوياتىن شىنايى ادال ادام ەكەن. ەگەر بiرiنشi رەتتە جەبە ورامالعا تيسە، وندا تاستان ۇشىپ ءولۋ ءۇشiن ەڭ بيiك تاسقا شىققان ەكەن. ەكiنشi جولى باتىرلاردىڭ بiرi باسەكە بويىنشا بiرiنشi بولىپ توبەگە شىقسا، وندا شىڭىراۋ سۋعا ءتۇسۋ قاۋپi بار ەكەن. مەن باسىندا وسىنى سەزiپ قاتىناسپادىم. ال ەندi سىناق بويىنشا قىزدى مەن الۋعا تيiستi بولسام، سوڭعى قىرعي قۇرلى بولمايمىن با، ناپسiگە iلەسiپ وسىنشا سۇيiسپەنشiلiك بايلاعان ادامدى قورلاۋىم نامىس بولار، ەرلiك بولماس دەپ ويلايمىن. ەكiنشi, وسى قىزدىڭ تەگi مۇسىلمان سياقتى، ولاي بولسا يسلام شاريعاتى بويىنشا العاندا زورلاۋ كۇناhارلىق بولادى. حان الدىندا قارانىڭ بيلiك ايتۋىنا جول جوق قوي. ەندiگi بيلiگiن تاقسىر حانەكەڭ ءوزi ايتسىن.

سوندا ابىلاي حان مىناداي بيلiك ايتقان ەكەن:

– ەسپەنبەتتiڭ مەرگەندiگiنە، ەرلiگiنە، ەڭ ويلى كەمەڭگەرلiگiنە، ناپسiگە جول بەرمەگەن جومارتتىعىنا رازى بولىپ، ونىن تiلەگi بويىنشا قىزعا كەشiرiم ەتiپ تالابىن ورىندالىق. بارلىق جاس باتىرلارىمىز ەسپەنبەتتەي ءارi شەشەن، ءارi كەشiرiمدi, جومارت بولسىن، قىزدى بوساتالىق. بiر تاڭداۋلى اتقا مiنگiزiپ ازىق-تۇلiگiن تولىقتاپ ءۇش ادام شاعانداعى اقپانتايعا جەتكiزiپ سالسىن. اقپانتاي مەكەنiنە اپارعىزىپ ۇيiنە، ەل- جۇرتىنا تابىس ەتسiن. بiزدiڭ ايەل ۇرپاقتارىمىز دا وسى قىزدان ۇلگi الاتىن بولسىن. ەندi قىزدى نازىمنىڭ* قولىنا بەرiڭدەر، ايەلدەر وزدەرiنiڭ سالتى بويىنشا كيiم-كەشەگiن تولىقتاپ رەتتەپ شىعارسىن. ەڭ قالاۋلى اتتىڭ بiرi – باراق باتىردىڭ كوجەگiن مiنگiزiپ، قاسىنا وراقپاي جانە جامان سياقتى** جول بiلەتiن، جاۋ كەزiكسە توتەپ بەرەتiن اۋلەتتi ادام قوسىڭدار.

مۇنى ەستiگەن سوڭ قىز سول كەزدەگi ءتارتiپ بويىنشا جەرگە باس قويىپ حان باستاتقان بارلىق باتىرعا تاعزىم ەتiپ، ەسپەنبەت باتىردىڭ تiزەسiنەن قۇشاقتاپ: – “جان اشۋىمەن iستەگەن iستەرiمە كەشiرiم ەتiڭiز، ماعان ادال اعا جانە مەيiرiمدi جاناشىرىم بولعاندىعىڭىزعا راقمەت ايتامىن”- دەپتi. ابىلايدىڭ ايتقانى بويىنشا قىزدى نازىمعا تاپسىرىپ جاڭالاپ كيiم كيگiزiپ، اتالعان باتىرلار ءۇش كۇن جول ءجۇرiپ اقپانتاي باتىرعا تاپسىرىپ بەرiپ قايتىپتى. بiراق وسى قىزدىڭ اتى سۇرالماپتى. ارتىنان بۇل “شاعان قىز” بولسىن دەپ تۇرعاندا. نازىم باتىر: “قىزدىڭ مiنەزi, كوركi, iستەگەن iسi تiزگەن مارجانداي ەكەن، اتى مارجان قىز بولسىن” دەپتi, سونىمەن ول تاريحتا “مارجان قىز” اتالىپتى دەسەدi.

بۇل كەزدە مامبەت ەلi الاتاۋعا قاناتتاس مەكەندەيدi ەكەن. ال قالعان قارا كەرەي رۋى بالقاش پەن ارعانات جاقتاردا ارالاس قونىستانىپتى. بۇل جولعى سوعىس بالقاشتان باستالىپ كوكشەتاۋعا كەلiپ ونان اياگوز، مۇقانشى سياقتى وڭiرلەردi باسىپ قاراوي، Iلە، سارىتاۋعا دەيiنگi ارالىقتا قيان-كەسكi بولىپ تولاسسىز بiر جىل جەتi اي جالعاسىپ قازاق – موڭعۇل ەكi جاعى دا اۋىر زيان، زور كۇيرەۋشiلiك كورگەن ەكەن. حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قاسiرەتتi كۇندەردi ەسكە الىپ، قارت جىراۋىمىز كارiباي قۇرمانعاجىنىڭ اۋىلىندا وسىناۋ قيىن دا ماشاقاتتى سوعىستاردى تەبiرەنە، ەگiلە وتىرىپ اڭگiمەلەپ، اراسىندا مىناداي ولەڭ ايتقانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستiپ ەدiم:

                             بالاسى تاڭاتاردىڭ مەن كارiباي،

                             بولىپپەن مالعا كەدەي، ولەڭگە باي.

                             ءسوزiمدi بiرەۋ ماقتار، بiرەۋ سوگەر،

                             جۇرتقا تەگiس ۇناۋى ەكiتالاي.

                             الاسىپ وزبىرلىكپەن ازاپ شەگiپ

                             ارقادا جۇيتكiپ وسكەن قازاعىم-اي!

                             قان كەشكەن ءوز جەرiندە ەل مەن جەر دەپ،                          

                             تۇسىندا كەشەگi وتكەن حان ابىلاي.

                             قازاقتىڭ ەل قورعاعان قاhارمانى

                             كەشەگi قابانباي مەن ەر بوگەنباي.

                             بۇلاردىڭ باستاۋىندا تالاي باتىر

                             ءتۇسiردi ءوز كەزiندە جاۋىنا جاي.

                             قالايشا جانىن قيماي شىداپ تۇرسىن

                             جەرiڭە جاۋ كiرگەندە سارىارقاداي

                             وبىعىپ تالاي ءبورi اۋىز سالعان

                             قورادا جۋساپ جاتقان ناق مالىم-اي!

                             ەل ءۇشiن عازيز جانىن قۇربان ەتتi

                             سوندا دا كەكتi كەتتi شەر تارقاماي.

                             ۇيعارىپ بۇحار جىراۋ تاپسىرعان سوڭ

                             ءان ەتتi مارجان قىزدى اقىن سۇرتاي.

                             بولسا ەگەر قالعان ورىن تولىقتاڭدار

                             شىقپاسا ويداعىداي ءدال سايما-ساي،

                             ايتايىن ەستiگەن مەن ۇققانىمدى

                             بەرiڭدەر قۇلاق سالىپ حالقىم تىنداي.

                             ەستۋگە كارi مەن جاس جينالىڭدار

                             اڭگiمە بولا بەرمەس كۇندە مۇنداي.

                             ارتىنا ءسوز قالدىرعان ولمەيدi دەپ

                             ايتقانىن ۇعىڭىزدار اقىن اباي.

ايرانداي ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان جۇرتقا توكپە اقىن سۇرتاي ابىلاي حان مەن بيلەرگە قاراپ مىناداي دەگەن ەكەن دەپ جىرلاعان ەدi تاعى دا كارiباي اقىن:

                             قادiرلi حان ابىلاي، قازىبەك بي،

                             قىزىپ تۇر بۇگiن شالقىپ ءان مەنەن كۇي،

                             ونەرلi ەلدەن وزعان ەسپەنبەتكە

                             بەرiپتi قىدىر اللا قايرات پەن مي.

                             قۇتقارىپ ەردi اجالدان قاس قاعىمدا*/

                             دەگەندەي شاتتىق بەردi جاسىڭدى تىي.

                             قابەكە، باتىر بوكە، باراق اتا

                             بەرەسiز مىنا جاسقا قاندايلىق سىي.

                             سىي ءۇشiن ات تا الماسىن، تون دا الماسىن

                             قىزىعىپ دۇنيەدەن ولجا الماسىن.

                             وتىرعان ءار جاقتاعى جۇرتقا قاراپ

                             ەندi حانعا ۇسىندىق ءسوز جالعاسىن.

                             حان مەن بي-باتىرلار،

                             ويلادىق قانداي اقىل بار.

                             قانداي اتاق بەرiسەر،

                             ويلانىپ ەرلەر ايتىڭدار، -

دەپ سول كۇندەگi “ەل ءۇشiن، جەر ءۇشiن” ءانiنiڭ اۋەنiمەن اياقتاتقان ەكەن اقىن جىرىنىڭ اياعىن. وسى كەزدە قالىڭ جۇرت “جارايدى، جارايدى” دەپ ايبىندى ايعاي كوتەرiپ جەر جاڭعىرىپتى. قازىبەك بي حانعا جانە حالىققا قاراپ: “مەن بiر ءسوزدi ويلاپ تۇرمىن دەگەن” ەكەن:

– بۇرىن حالىق ايتاتىن: “حاننىڭ قايرانى – شەكسiز، ەردiڭ – قايراتى شەكسiز” دەگەن ءسوز وتە ارتىق ەكەن دەۋشi ەدiم. مۇنىم جەتەرسiز ەكەن. قايران تايعان-بي-اي، “بيلiك ايتۋعا وڭاي، بiلiپ ايتۋ قيىن” دەپ قوشقاردىڭ جانiبەگiنە ايتقان وسى ءسوزi وتە ورىندى ەكەن عوي. حالىق سول كەزدە تiرi مايقى دەسە، دەگەندەي ەكەنسiڭ-اۋ، - دەپ بiر توقتادى. سونان سوڭ جان-جاعىنا كوز جۇگiرتiپ حانعا قاراپ، – حان ەكەم، بالقاش سوعىسىنان بەرi ناقتى ومiردە حاننىڭ قايرانىنىڭ شەكسiزدiگiن كورسەتتiڭiز. التىن بەرسەڭiز جەردە قالادى، مال بەرسەڭiز يەلiك ەتكەن ەلدە قالادى. اتاق ولمەيتiن مۇرا، ارتىق جوق مۇنان ءسiرا، قابەكەڭە ەكi رەت اتاق بەردiڭiز. جاۋ ءۇشiن دە كەڭشiلiك ەتiپ، موڭعۇلدىڭ بiزگە قارۋ سiلتەپ قان توككەن مىڭنان استام ادامىنىڭ ءومiرiن قورعاپ ەلiنiڭ شەتiنە اپارىپ سالعىزدىڭىز. قولعا تۇسكەن قىزدى دا كەڭشiلiكپەن بوساتىپ، استىنا تاڭداپ ات مiنگiزiپ، ۇستiنە تون كيگiزiپ ەل-جۇرتىنا اپارعىزىپ سالعىزدىڭىز. قىزعا قىزىققان جاستاردىڭ بەرەكەسiن ايالاپ، قىزعا تانداۋ بەرiپ ەرلەردiڭ ونەرiن، ەرلiگiن سىناي بiر-بiرiنە كiناسiز، وكپەسiز بولۋىنا وراي بەردiڭiز. مۇنى حاننىڭ قايرانىنىڭ شەكسiزدiگi دەپ ۇعامىز. كوپ iستi جۇيەسiن تاۋىپ باسقارىپ كەلەسiز. باتىرلاردىڭ ساردارى قابەكەڭ دەپ بەلگiلەدiڭiز. قابەكەڭ سiزدiڭ قولباسشىلىعىڭىزدا ءوزiنiڭ قايراتتى ەر، ەرەن قاhارمان، سوعىس ونەرiنەن جەتiك تاپقىر ەكەندiگiن كورسەتتi. باتىرلاردى توپقا ءبولiپ، ءتورت جاققا ورنالاستىرىپ ساداقشىلار توبىن ءارi مەرگەن، ءارi سەرگەك قىراعىلاردان سايلاپ وردانى قورعاپ، حالىقتى تۇتقيىل جاۋدىڭ قاۋپiنەن قۇتقاردى. ال مۇنىڭ ءوزi بۇرىنعىلاردىڭ حاندا قىرىق كiسiنiڭ اقىلى بار دەگەن از سوزiندە كوپ ماعىنا بارلىعىن اڭعارتتى. تiپتi وسى رەتكi جەڭiستiڭ سالتاناتتى جيىنىندا بۇرىنعى كەكسە باتىرلار دا جانە ويشىل شەشەندەردi دە، حاننىڭ iسiن باسقارۋ كەڭەسiنە قاتىستىردىڭىز، مۇنىڭ ءوزi قول باسقارۋ ونەرiنiڭ شەبەرلiگiن كورسەتەدi. وسىلاردى ويلاعاندا جوعارعى حالىق ناقىلدارىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزiم جەتكەندەي بولدى. وتكەندەگi حاندارىمىز دا بiرسىپىرا جاقسى ۇلگi بولارلىق iستەر iستەپ كەلدi عوي. امال قانشا، كوبi جاۋ جاعىنان جويىلىپ، كەيبiر داڭقتى iستەر حالىق اۋزىندا عانا قالدى، حاتقا تۇسپەدi. بورانباي بي مەن ەسەنگەلدi بي بiر ۇسىنىس قويىپ وتىر، ونى قالاي دەيسiز. بۇل دا ارتقا بەلگi بولسىن، ەسپەنبەتتiڭ مەرگەندiگiنە، ەرلiگiنە قايراتى مەن قايلاسىنا، اقىل-ويىنىڭ وزىقتىعىنا قاراپ بiر اتاق بەرiلە وسىنىڭ ءبارi بiزدiڭ جەڭسiمiزگە قوسىلعان تىڭ ۇلەس ەمەس پە؟ نە دەيسiزدەر، - دەپ كوپكە، حانعا جالت قاراعاندا وتىرعان قاريالاردىڭ بارلىعى دۇرىس دەپ قۇپتاسىپتى، - دەپ كارiباي اقىن كوزiنiڭ جاسىن بiر ءسۇرتiپ ءسوزiن قايتا جالعاپ كەتiپتi, – سوندا جانiبەك تۇرىپ: “قاريامىزدىڭ بiرi بورانباي بي ايتسىن” دەپ قولقالاعان سوڭ: “ايتايىن، ءوز باسىم قازىبەكتiڭ ءسوزiن قۇپتايمىن. ەسپەنبەت مەرگەندiكتەن ەكi رەت اعالادى، بiرiنشi قىسىلتاياڭدا اقپانتايدى قۇتقاردى، ەكiنشi, وقجەتپەسكە iلiنگەن قىزدىڭ ورامالىن سونشا بيiكتەن اتىپ ءتۇسiرiپ اعالاپ العا شىقتى. ءۇشiنشi قىزدىڭ ايتقان استارلى ءسوزiن ءداپ باسىپ شەشiپ قىزدىڭ ءوزiن مويىنداتتى ءارi قىز تۋرالى دۇرىس شەشiم جاسادى. ءسويتiپ وشپەس ەڭبەك كورسەتiپ، ارتقىعا ۇلگi بولارلىق iز قالدىردى. بiزدiڭ قازاق وزعانعا ورەلi ورىن بەرەدi عوي، سوندىقتان بۇل جiگiتكە “اداق” دەپ اتاق بەرەلiك. بارلىق جاستارىمىز اداقشا العا ۇمتىلاتىن، اداقشا ۇزدiك قارا بولىپ شىعاتىن، اداقشا تاباندىلىق كورسەتەتiن بولسىن. تاپقىرلىعى وزiنiكi, پايداسى مەن داڭقى قازاق حالقىنىكi ەمەس پە؟ - دەگەندە حان بارلىق اقىلشىلارىمەن قوسىلىپ جيىنداعى قالىڭ توپ قۇپتاپ ەسپەنبەتكە اداق دەگەن ارداقتى اتاق بەرiلiپ، سونان ماڭگiلiك ەسiم بولىپ قالىپتاسىپتى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz