«پيراميدالار ەلى» – «پيراميدادا»
وتكەن سەنبى كۇنى استانا اسپانىن اتاقتى «ايدا» وپەراسى كەرنەپتۇردى. 140 جىلدىق تاريحى بار الەمنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلاردىڭ تورىنەن ورىن العان دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ بۇل وپەراسى «نۇر وتان» پارتياسى حII سەزىنىڭ 800-دەن استام دەلەگاتتارى مەن ەلوردا قوناقتارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلدى. الەمنىڭ ايگىلى ساحنالارىندا قويىلىپ كەلە جاتقان وپەرا بۇدان ەكى جىل بۇرىن استانانىڭ ونجىلدىق مەرەيتويىنا وراي ەۋروپالىق وپەرا جۇلدىزدارىنىڭ قاتىسۋىمەن ساحنالانسا، بۇل جولى وتاندىق ارتىستەردىڭ ورىنداۋىندا كوپشىلىكپەن قايتا قاۋىشتى.
وسى جولى دج.ۆەردي شىعارماسىنىڭ باس كورەرمەنى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەدى. ءبىر تاڭعالارلىعى اتالعان وپەرا يتاليان تىلىندە شىرقالدى. بۇل قازاق وپەرا جۇلدىزدارىنىڭ الەمدىك كلاسسيكانىڭ شىڭى سانالاتىن تۋىندىنى ەركىن مەڭگەرگەنىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.
اتالعان تۋىندى تورتكۇل دۇنيەنىڭ اتاقتى تەاترلارىندا قويىلعان دەسەك تە، مۇنى كەز-كەلگەن رەجيسسەردىڭ قولعا الۋعا باتىلى جەتە بەرمەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. اتىمەن ەمەس، زاتىمەن تانىلۋدىڭ ادەمى ۇلگىسى وسى وپەرا دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ك.بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى «ايدانى» ساحناعا شىعارۋ ءۇشىن تابانى كۇرەكتەي توعىز جىل بويى دايىندالىپتى. تەاتر ارتىستەرىنىڭ تاپجىلماي ىزدەنۋىنىڭ ناتيجەسىندە ايتۋلى دۇنيە جۇزەگە استى. قويىلىمدى ساحنالاۋ ءۇشىن دە مىقتى شىعارماشىلىق قۇرام كەرەك ەكەنى انىق. سوندىقتان وپەرانىڭ جوعارى دەڭگەيدە ورىندالۋىنا 352 ادام تەر توكتى. ك.بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى مەن اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى، رەسەيدىڭ ايگىلى ماريا تەاترىنىڭ دا بۇل وپەراعا بەلسەنە اتسالىسقانىن ايتا كەتكەن ءجون. وعان قوسا 120 ادامى بار سيمفونيالىق وركەستر مەن پرەزيدەنت ۇلانىنىڭ وركەسترى اۋەنمەن ارلەدى. قويىلىمدى رەسەيدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، «دوستىق» وردەنىنىڭ يەگەرى يۋري الەكساندروۆ ساحناعا شىعارسا، وركەسترگە تاتارستاننىڭ حالىق ءارتىسى رەنات سالاۆاتوۆ پەن كۇلاش بايسەيتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ باس ديريجەرى ابزال مۇحيتدينوۆ جەتەكشىلىك جاسادى.
«ايدا» حاقىندا الەمدىك وپەرا تاريحىندا جازىلماعان زاڭ بار: ءوزىن-ءوزى مويىنداتقىسى كەلەتىن ءار تەاتردىڭ رەپەرتۋارىندا «ايدانىڭ» بولۋى شارت. بۇل تالعام مەن تانىمنىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى. كەرەك دەسەڭىز ءوزىن ءوزى سىيلايتىن ءار كورەرمەن «ايدانى» كەم دەگەندە 4-5 رەت كورۋى كەرەك» دەيدى اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ديرەكتورى قۋانىش ورازعاليەۆ. سوندىقتان الەمدىك دەڭگەيدەگى باس وپەرانىڭ استانادا قويىلۋى ەلىمىزدەگى جاس ونەر ورداسىنىڭ شىعارماشىلىق شىڭدالۋىنا دا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
– بۇعان دەيىن ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ “قىز جىبەك”، م.تولەباەۆتىڭ ء“بىرجان-سارا” جانە وزگە دە تۋىندىلاردى ساحنالاعانبىز. ەندى الەمدىك دەڭگەيدەگى شىعارمانى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ استاناسىندا تاعى ءبىر قىرىنان جاڭعىرتىپ، “نۇر وتان” پارتياسىنا كەلگەن قوناقتارعا تارتۋ ەتتىك. الەمدىك تاجىريبەدە مۇنداي وپەرانى ءبىر تەاتر ەمەس، بىرنەشە تەاتر بىرلەسىپ ساحنالايتىن تاجىريبە بار. وعان دالەل، وپەرانى يۋري الەكساندروۆ قويسا، رادامەس پارتياسىن جەرلەسىمىز، سانكت پەتەربورداعى ماريا تەاترىنىڭ بەلدى دە بەدەلدى ءارتىسى احمەت اگادي ورىندادى. ال امنەريستى اباي اتىنداعى اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ءانشىسى سارا ەسجانوۆا، سول سەكىلدى باستى كەيىپكەر ايدانى كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ جاس ءارتىسى ايگۇل نيازوۆا شىرقاۋ بيىككە كوتەردى. سونداي-اق، اموناسرو پارتياسىن باعدات بەكىشەۆ ءساتتى ورىنداپ شىقتى. جالپى، ءبىز مۇنداي دۇنيەلەردى قازاق توپىراعىنا بۇگىن اكەلسەك، ەرتەڭ وتاندىق تۋىندىلاردى وزگە ەلدەرگە شىعاراتىن بولامىز. سول ارقىلى قازاق مادەنيەتىن الەمگە تانىتامىز. وپەرا — ونەردىڭ شىڭى. ەندەشە ءبىز باعىندىرار بيىكتەر مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. مەن جىلدار جىلجي كەلە استانا ونەر ورتالىعى، رۋحاني قۇندىلىقتىڭ التىن دىڭگەگى بولاتىنىنا سەنىمدىمىن، – دەيدى ك.بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ديرەكتورى تولەۋبەك الپيەۆ.
الەمدى تەربەگەن اۋەن
مەنىڭ ونەر تۋرالى ابدەن كوزىم جەتكەن وزىندىك ويلارىم بار. ولاردان ەش باس تارتا المايمىن.
دجۋزەپپە ۆەردي
ءاۋ باستا 1968 جىلى قازىلىپ ءبىتىپ، قۇرىلىسى اياقتالعان سۋەتس كانالىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا مىسىردىڭ ۇلتتىق ناقىشى مەن اڭىزىنىڭ جەلىسىن ساقتاي وتىرىپ وپەرا جازۋعا تاپسىرىس بەرگەن ەگيپەت ۇكىمەتىنىڭ بۇل ۇسىنىسىنا ىقىلاس تانىتپاعان ۆەردي ونى كەيىنگە ىسىرا بەرەدى. كىم بىلەدى، قوماقتى سىيى بار ءارى ەلدەن ەرەك دەپ ءوزىن تاڭداپ وتىرعان «مىسىر ۇكىمەتى مەن حالىق كوڭىلىنەن شىعا الماي قالامىن با» دەگەن كۇدىگى باسىم بولدى ما، ۆەردي باس تارتتى. وعان قوسا كايردەگى جاڭا تەاتردىڭ شىمىلدىعىن دا ۆەرديدىڭ سول وپەراسى اشۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىر قىزىعى، باس تارتىپ كەيىنگە كەشەۋىلدەتە بەرگەن ۆەرديدىڭ 1870 جىلى «ايدانىڭ» قىسقاشا ستسەناريىمەن تانىسىپ شىققان سوڭ اياق استىنان قىزىعۋشىلىعى ويانىپ سالا بەردى. بۇل ستسەناريدىڭ اۆتورى مىسىر تۇرعىنى، فرانتسۋز، تانىمال مىسىرتانۋشىسى فرانتسۋا وگيۋست فەردينان ماريەتت ەدى. ول پاپيرۋستارداعى كونە جازۋلاردان سىر ىزدەپ ءجۇرىپ، مىسىر پەرعاۋىندارىنىڭ ەفيوپيا ەلىمەن اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان شايقاسى تۋرالى اڭىز تابادى. كەيىننەن اتاعىنان ات ۇركەتىن وپەراعا سەبەپ بولعان اڭىزدىڭ جەلىسىن العاش قاعازعا تۇسىرگەن فرانتسۋز ليبرەتتيسى ك ديۋ لوكل بولسا، پوەزيا تىلىندە يتاليانشا سويلەتكەن – ا.گيسلانتسوني. اڭىزعا كوڭىلى اۋعان دجۋزەپپە ۆەردي وسىدان كەيىن مىسىر تاريحى مەن ونەرىنە قۇنىعا ءتۇستى. ەڭ العاش 1871 جىلى 24 جەلتوقساندا كاير تەاترىندا ءوز شىمىلدىعىن اشقان «ايدا» تۋرا جەتى اپتادان سوڭ ميلانداعى ايگىلى «لا سكالا» ساحناسىندا كورەرمەنىنە جول تارتتى. سول تۇستاعى «ايدانىڭ» بۇكىل كورەرمەندى تامساندىرىپ، تاڭداي قاقتىرعانى سونشالىق ونىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعاندار دجۋزەپپە ۆەرديدى ساحناعا 32 رەت (!) شاقىردى. ەكىنشى رەت قانا قويىلعان وپەرا ءوز اۆتورىن كۇللى كورەرمەننىڭ قوشەمەتىنە بولەدى! وسىدان باستاپ ۆەردي مەن «ايدانىڭ» كۇن ساناپ اتاعى اسپانداي ءتۇستى. ول ميلاننان كەيىن 1872 جىلى 20 ساۋىردە پارمدە، 7 شىلدەدە – پادۋدە، 1873 جىلدىڭ 31 ناۋرىزىندا نەاپولدە قويىلدى. بۇل ازداي «ايدا» 1874 جىلى 20 ساۋىردە بەرليندە، ۆەنا ساحناسىندا، 1880 جىلى 22 ناۋرىزدا ءپاريجدىڭ «گراند-وپەرا» ساحناسىندا سالتانات قۇردى. «ايدا» ەلگە ۆەرديدىڭ ەسىمىن عانا ايگىلەپ قويعان جوق، تالانتتى ارتىستەر مەن انشىلەردىڭ تانىلۋىنا تۋرا جول بولدى. وسى ساپارلاردا ايدانىڭ رولىندە چەح ءانشىسى ت.شتولتستىڭ داڭقى جەر جاردى. وسىناۋ ايتۋلى وپەرا «ايدا» اتاعىنىڭ الىسقا كەتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى مىسىرلىق ءميفتىڭ مەنمۇندالاعان مازمۇنىندا جاتسا كەرەك.
مىسىر ەلىندەگى ماحاببات بۇرىشى
تۋىندى كورەرمەندەر قيالىن ءنىل جاعالاۋلارىنا جەتەلەيدى، سفينكس پەن پيراميدالاردىڭ ەلىنە باستايدى. كونە مىسىرلىق رۋح، ەفيوپيالىق كۇڭ ايدا مەن مىسىر اسكەرىنىڭ قولباسشىسى رادامەستىڭ اراسىنداعى جالىندى ماحابباتى، ايدانىڭ اكەسى تۇتقىنداعى ەپيوپيا پاتشاسى اماناسرو، ەگيپەت ابىزدارىنىڭ قاتۋلى ءجۇزى، امنەريستىڭ حرامداعى كۇڭىرەنىسى، تىرىدەي جەرلەنگەن ايدا مەن رادامەس – ءبارى-ءبارى جان-جۇرەگىڭدى ەلىتە جونەلەدى. شىعىس سيپاتتاعى يتاليان مۋزىكاسى كوڭىل تەربەتەدى. اۋەزدىلىگى، ايقىندىلىعى، قايتالانباس بولمىسىمەن باۋراپ العان قۇدىرەتتى ساز ۆەردي تالانتىنىڭ الدىندا باس يدىرەدى. اكادەميك ب.ۆ. اسافەۆتىڭ «ايدانى» وپەرا تاريحىنداعى ەنتۋزيازمگە تولى ەڭ تاماشا قويىلىمداردىڭ قاتارىنا قوسقانى بەكەر ەمەس-اۋ. ونىڭ ءار كورىنىسى اسقاق رۋحپەن ايشىقتالعان. تاڭ تاماشا اسەرمەن ارلەنگەن.
العاشىندا نە بولارىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرعان تالعامپاز كورەرمەن ءبىرىنشى كورىنىستەن-اق مەمفيستەگى پەرعاۋىن سارايىنداعى تاق زالىنان ءبىر-اق شىعادى. كوكپەن تىرەسكەن كولوننالار، الىپ مۇسىندەر، استا-توك بايلىق ءبارى الاپات كۇشتەن، بيلىكتەن حابار بەرگەندەي اسەر قالدىرادى. كونە دۇنيە كۇڭگىرىنەن كۇمبىر-كۇمبىر كۇي توگىلەدى. داڭقى اسىپ-تاسقان التىندى مەملەكەتكە قانداي عانا ەل باتىلى جەتىپ، اۋىز سالار دەپ ويلايسىڭ سوندا. بىراق «جاۋ جوق دەمە جار استىندا». ال ەگيپەتتىڭ باسىنا تونگەن بۇلتتى نايزاسىمەن ىسىرىپ سالار ەردىڭ ەرى كىم بولماق؟ باسقىنشىعا قارسى اسكەردى باستاپ كىم شىقپاق؟ وپەرا كورەرمەن نازارىن ساراي كۇزەتىنىڭ باسشىسى رادامەسكە اۋدارادى. دەمىن ىشىنە تارتىپ، تاعاتسىزدانا كۇتىپ جاس باتىر وتىر. شىركىن، جاۋدى جەڭىپ شىقسا، بار اتاق-داڭقتى سۇيىكتىسىنىڭ اياعىنا توسەر ەدى! ول ءۇشىن پەرعاۋىن قىزى امنەريستىڭ كۇڭى جاس ايداداي ءىنجۋ-مارجاننان ارتىق دۇنيەدە قازىنا جوق. بىراق قۇدايلار اعا ابىز رامفيسقا نە ايتپاق؟ كوك جاۋىنگەر جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلىن تانىعانداي، سەنى جورىق، جەڭىس كۇتىپ تۇر دەپ جار سالادى. رادامەستىڭ دە اڭساعانى وسى.
حان ەركەسى امنەريس بولسا، جاس قولباسشىنىڭ ارمانىن تاني الماي الەك. جاۋدى تالاي رەت جەڭگەن ەڭسەلى مەملەكەت بۇل بوگەتتى دە ەڭسەرەر. بىراق باتىر جەڭىسىن كىمگە ارناماق؟ رادامەستىڭ ايداعا ۇرلانا قادالعان جانارىن ەسكە السا، امنەريس جۇرەگى قان جىلايدى. كۇنى كۇڭنەن كەم بولعانى ما؟
ال ايدا ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. تارازىنىڭ ءبىر جاعىندا رادامەس، ەكىنشى جاعىندا اكەسى مەن باۋىرلارى. كىم ءۇشىن تاڭىردەن ءومىر تىلەمەك؟ سەزىم قايشىلىعىنان سىر بەرەر ساز تىنىشىڭدى الادى. «اتتان جاۋعا، رادامەس!» دەپ اڭىرايدى حور.
تەاتر بىرتىندەپ تاريح تەرەڭىنە باستاپ بارادى. جان-جاعىنان قاۋمالاعان قىزمەتشىلەرىمەن جەڭىمپازدى قارسى الۋعا اسىققان امنەريستىڭ ارمانى ءان بولىپ تارايدى. ايدانى ەسىنە العان سايىن نازى مۇڭدانا تۇسكەندەي. نە دە بولسا باقتالاستىڭ تامىرىن باسىپ كورمەك. اقىرى جاس سۇلۋدى تەكسەرمەك بوپ حانشايىم ءتىلىپ ءتۇستى: «باتىر ءولدى، سوڭعى ايقاستا!». قايعىدان جۇرەگى قارس ايرىلعان عاشىق جان قالايشا جانايقايىن ىشتە ساقتاسىن. «جاسىرۋعا دارمەنىم جوق» دەپ اھ ۇردى ايدا. «جوق، ول ءتىرى!». مۇنى ەستۋى مۇڭ ەكەن، جاسقا تولى ءمولدىر كوزدە ساۋلە وتى قايتا جاندى. ءيا، ول رادامەستى سۇيەدى! تاعدىر تايتالاسىندا «قالاي عانا ءداتى باردى، حان قىزىمەن تالاسۋعا» دەپ پاڭدانادى سوقىر پەيىلدەر. ايدانىڭ امنەريسكە «كۇندەس بولساڭ، كورسەت سونى!» دەگەنىمەن، ءوزىنىڭ دە پاتشا قىزى ەكەندىگىن ايتقىسى كەلگەنىمەن، لايىقتى كەز ەمەس. «كەشىرەرسىز!» دەيدى ءيىلىپ شاراسىزدان. باقىت-حانىم سىباعاسى، كۇڭنىڭ كۇنى وكسىكتى اۋەنگە قۇيىلىپ جاتىر. حان قىزىنا تالاسقانعا جول بولسىن دەپ جازعىرادى وركەستر! «باسىڭدى ءيىپ، باعىنۋدى ۇيرەنەرسىڭ» دەيدى تاكاپپار ءۇن.
ساحنا بۇككەن سىرىن اقىرىنداپ اشىپ كەلەدى. فيۆا الاڭى حالىققا لىق تولعان. بۇقارانى بيىكتەن باقىلاعان پاتشا اۋلەتى. ەڭىستە ەڭىرەگەن قۇلدار. اراسىندا اي ديدارلى ايدا. سالتاناتتى شەرۋ. مارش اۋەنىنە جۇرەك ءلۇپىلىن قوسقان مىسىر اسكەرىنىڭ داڭقتى ءدۇبىرى قانداي! قىمبات قازىنانى بۇقاراعا پاش ەتىپ، مىڭ بۇرالىپ بيشىلەر ءجۇر. قۇداي مۇسىندەرى انادايدان مەنمۇندالاپ، جالاۋلارى جەلبىرەپ، ولجالارى اسىپ-تاسقان سايىپقىراندار ساپ تۇزەيدى. كۇيمەلەر كوڭىل كۇيىن تەربەتىپ، سوعىس اتتارى تىپىرشىپ تۇر. مىنە، جينالعانداردى قاق جارىپ، رادامەس كەلەدى. «جاساسىن، باتىر! عۇمىر بەرسىن قاھارمانعا!». بايقاساق، جەڭىمپازعا پەرعاۋىن قىزى امنەريستىڭ ءوزى جار بولماق. جۇرەك ءتۇبى قىلت ەتەدى. قۇل اراسىندا اداسقان ارۋدى سۇيىكتىسى ۇمىت قالدىرعانى ما دەپ ويلايسىڭ. عاشىق جانعا بۇدان ارتىق اششى وكسىك بولعان با؟
كۇمان مەن ءۇمىت ارپالىسقان شاقتا ايدانى كۇتپەگەن سىي سەلت ەتكىزدى. قۇل تىزبەكتىڭ سوڭىنان شىنجىرلانعان اكەسىن كورىپ، موينىنا اسىلعان ايدا سىرىن تاعى دا اشا المايدى. ءوزىن اسكەرباسى رەتىندە تانىستىرعان اماناسرو ەفيوپيا پاتشاسى مايداندا ءولدى دەپ سەندىرەدى. اياۋشىلىق سۇراپ سىڭسيدى سۇلۋ اۋەندەر. رادامەستىڭ جالعىز تىلەگى دە سول. اتتەڭ ول ءۇشىن ايدانىڭ ءبىر تامشى كوز جاسى امنەريستىڭ بار التىنىنان قىمبات ەكەنىن كىم سەزگەن؟
ءبىز ويعا شومامىز، كورىنىس كورىنىسكە ۇلاسادى. ءبارىن جۋىپ-شايىپ ءنىل اعادى. اسپاندا كۋاگەر – اي شۋاعىن توگەدى. انە يزيدا شىركەۋىنە نەكە باقىتىن تىلەپ امنيريس اياڭداپ بارادى. انە عاشىعىن كۇتكەن كوڭىلى كۇپتى ايدا. انە قىزىنىڭ ءار ادىمىنان حاباردار ەفيوپيا پاتشاسى اماناسرو. قارعىس اتقان قاھارلى رەڭگە تولى اۋەن. الىپ-ۇشىپ جەتكەن رادامەس. ەكى عاشىقتىڭ جولىن بايلاعان تاعدىر. اسكەر قۇپياسىن ەستىپ، ماساتتانعان ەفيوپيا پاتشاسىنىڭ ماڭعاز داۋسى، كۇدىگىنە كوزى جەتكەن امنەريستىڭ ازالى ءۇنى مۋزىكا بولىپ توگىلىپ جاتىر. عاشىعىنا عۇمىر تىلەپ، باسىن ولىمگە تىككەن ەر رادامەستى امنەريس كەشەر ەدى. بىراق ەگيپەت ەرى رادامەس ءۇشىن نامىس پەن ماحاببات جوق جەردە ءومىردىڭ دە قۇنى بەس تيىن.
قايعىلى ساز بويدى بيلەپ العان. را قۇدايى شىركەۋىنىڭ استىنداعى تار سوقپاقتىڭ سۋىعىن-اي! سوڭعى قالانعان تاس جارىقتى تۇنشىقتىرىپ تىندى. ءولىم كۇتكەن رادامەستىڭ جانىندا عاشىعىنىڭ تاعدىرىن ءبولىسۋدى كۇتىپ ابدەن قالجىراعان ايدا. ەندى ولاردى ەشكىم دە اجىراتا المايدى. سىزىلعان سەزىم انىنە شىركەۋدىڭ تاس پليتالارىن قۇشقان قارالى امنەريس زارى قوسىلدى.
سوقىر سەنىم-نانىمدارعا ەكى جاستىڭ جان تازالىعى، رۋحاني قۋاتى قارسى تۇرا ءبىلدى. تۇسىنگەنگە ءبىر نارسە انىق: سەزىمدى ءولىمنىڭ ءوزى دە جەڭە المايدى ەكەن…
«ايدانىڭ» ارتىقشىلىعى
«ايدا» وپەراسى كەڭ كولەمدى ساحنالاندىرۋىمەن، سالتاناتتى شەرۋلەرىمەن، زور انسامبلىمەن ەرەكشەلەنەدى. ايتسە دە كونە ەگيپەتتىك سيۋجەتكە نەگىزدەلگەن ول كورىنىس تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ۇلكەن وپەرانىڭ تەاتر ءستيلى مەن تەرەڭ مۋزىكالى ليرو-پسيحولوگيالىق دراماسىنىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. سوندىقتان، «ايدادا» ويناۋ ءاربىر ءارتىس ءۇشىن ارمان.
باس پارتيادا ويناعان حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى ايگۇل نيازوۆا بۇعان دەيىن «ەۆگەني ونەگيندە» تاتيانانى، «وتەللودا» دەزدەمونانى، «ءبىرجان-سارادا» سارانى ورىنداعان جانە يتالياعا بارىپ تاجىريبە جيناقتاپ كەلگەن جاس ءارتىس.
– ۇلى كومپوزيتوردىڭ وپەراسىنداعى باستى بەينەنىڭ ءبىرىن ورىندايسىڭ دەگەندە قاتتى تولقىدىم. جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعا ما، الدە ولقى سوعىپ جاتا ما دەپ كۇندىز-ءتۇنى ويلانعان ساتتەرىم از بولمادى. الدىڭعى تولقىن تاجىريبەلى ارتىستەردىڭ اقىل-كەڭەسىن تىڭداپ، بۇرىنعى قويىلىمدارداعى پارتيالاردى كورىپ، ايدانىڭ بەينەسىن بۇكىل بولمىسىمەن تانىپ-بىلۋگە تالپىندىم. الداعى ۋاقىتتا كەيىپكەردى جەتىلدىرە ءتۇسىپ، ىزدەنىستەرىمدى ۇشتاي بەرمەك نيەتتەمىن. ارينە ساحناعا شىعاردا قاتتى تولقىدىم. كەيبىر كورىنىستەردە ونداعان اداممەن قاتار جۇرەسىڭ، سوندا داۋسىڭ ەلدەن ەرەك شىعىپ، كورەرمەندى باۋراپ الۋى قاجەت. وپەرادا وتە كۇردەلى درامالىق قويىلىمدى كوپ ماسەلە جانىڭداعى ارىپتەسىڭە بايلانىستى. سوندىقتان مەن احمەت اگاديمەن بىرگە ويناعانىم ءۇشىن باقىتتىمىن، – دەيدى ايدا-ايگۇل. ماريا تەاترىنىڭ بەدەلدى ءارتىسى احمەت اگاديدىڭ «ايدادا» ويناۋى وزگە دە وتاندىق ارتىستەر ءۇشىن قۋانىشتى جاعداي ەدى. وسى ورايدا، تەاتر باسشىسى تولەۋبەك الپيەۆ ارتىستەرى ءۇشىن قوبالجىعانىن جاسىرمادى. «اسىرەسە «ايدانىڭ» ەڭ اۋىر پارتياسىن سومداعان جاس ءارتىستىڭ ۇلكەن ەموتسيالى ءارى كۇشتى داۋىستى قاجەت ەتەتىن سپەكتاكلدى ويناپ شىعۋعا شاماسى جەتەر مە ەكەن دەپ الاڭداعانىم راس. سەبەبى حاس شەبەر احمەد اعاديدىڭ وزىنە بۇل تۋىندى قيىنعا سوقتى» دەيدى ول.
حالىقتىڭ العاشقى دەن قوياتىنى ساحناداعى وپەرا انشىلەرى، سولاردىڭ سومداعان رولدەرى ەكەنى ايقىن. باستى رولدە ءان شىرقاعان رەسەي حالىق ءارتىسى احمەت اگاديدىڭ جوعارى دارەجەدە ونەر كورسەتۋى جيىلعان جۇرتتى ريزا ەتسە، سارا ەسجانوۆا، ايگۇل نيازوۆا، جان تاپين سىندى انشىلەرىمىز بەن ابزال مۇحيتدينوۆ سەكىلدى ديريجەرىمىزدىڭ ودان كەم تۇسپەگەنى بارشامىزدى قۋانتتى. ساحنادان توگىلگەن حور مەن بالەتتىڭ كورىنىسى ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرمادى. سونداي-اق، قويىلىمنىڭ كوركەمدىك بەزەندىرۋ دەكوراتسياسى، ساحناداعى ارتىستەردىڭ كيگەن كيىمدەرى دە وتە ۇتىمدى جاسالعان. ءتىپتى وسى قويىلىمدا كيگەن كوستيۋمدەر مەن دەكوراتسيالاردى شۆەتسيا سۇراپ وتىرعان كورىنەدى.
««ايدا» پرەمەراسى تىنىمسىز ءارى ۇزاق جۇمىستى قاجەت ەتتى. ۆەرديدە نەگىزىنەن ەكى مۋزىكالىق پلاندى سۇيەمەلدەيتىن ەكى وركەستر ويناۋ كەرەك بولاتىن. كەز كەلگەن تەاتردا ۇرمەلى وركەسترگە ساحنا سىرتىنان تۇرىپ ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بىراق مۇنىڭ شەشىمىن تاپتىق. وركەستر ساحنا سىرتىندا تۇرعان مەنى مونيتور ارقىلى كورىپ وتىردى. مىندەتىم — قويىلىمنىڭ ەرتەرەك ورىندالىپ، دىبىستاردىڭ قاتارىن بۇزىپ الماۋى ءۇشىن مۋزىكانتتاردى الدىن الا قامشىلاۋ. ءتۇرلى تەمپتە ديريجەرلىك جاسادىم. ناتيجەسىندە ەكى وركەستر تاماشا ۇندەستىك تاپتى، – دەيدى سيمفونيالىق وركەستردىڭ ديريجەرى ابزال مۇحيتدينوۆ.
¬¬- «ايدانى» قويۋ ءار ونەر ورداسى ءۇشىن ۇلكەن سىناق! الداعى جىلى تەاترعا ون جىل تولادى. سوندىقتان دا «ايداعا» ابدەن دايىندالدىق دەسەك ارتىقتىعى جوق. ءاربىر جاڭا قويىلىم – شىعارماشىلىق ىلگەرىلەۋ ساتىسى. سوندىقتان وپەرانى دايىنداۋ بارىسىندا ون ءانشىمىز يتاليادا تاجىريبەدەن ءوتتى. اكتەردى «قالىپتاۋ» وسىلايشا بىرتىندەپ جۇرگىزىلەدى. جاس ءانشى الدىمەن تەك ءاندى ورىنداۋعا توسەلەدى، بىرتىندەپ ءانشى-اكتەرگە اينالادى، درامالىق ورىنداۋ شەبەرلىگىن شىڭدايدى. حور كورىنىستەرىندە نازىك يىرىمدەر، دراماتيزم، سيمفونيالىق وركەستردىڭ قۋاتتى ءارى ايشىقتى ءۇنى بولماسا، «ايدا» «ايدا» بولار ما ەدى؟ كەرىسىنشە جالاڭ، تىڭداۋشىعا ەشقانداي اسەرى جوق دۇنيە تۋار ما ەدى؟ ارتىستەرىمىز تۇپنۇسقانىڭ ماتىندەرىن جاقسى بىلەدى، ونىمەن «كىرىگە» ۇيلەسىم تابادى. ايتالىق، باۋىرجان اندەرجانوۆ «ايدادا» جاڭا قىرىنان اشىلدى. ساحنادا ەلەنا گانجا، باعدات بەكىشەۆ، جان تاپين ەستە قالارلىق بەينەلەر جاسادى. ءبىزدىڭ ورىنداۋشىلارىمىز الماتىدان كەلگەن ايتۋلى وپەرا ارتىستەرى – سارا يششانوۆا جانە بەيىمبەت قوجاباەۆپەن بىرگە ونەر كورسەتتى. وسى قويىلىم ناتيجەسىندە جيناقتالعان تاجىريبە الداعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ودان ءارى جەمىستى ەڭبەك ەتۋىمىزگە جول اشادى. – دەيدى ماقتانىشپەن تولەۋبەك الپيەۆ.
قويىلىمنان كەيىن
ۇلى كومپوزيتور ۆەرديدىڭ زامانداسى ل.ەسكيۋدە: «ۆەردي ءۇش نارسەگە ىنتىق ەدى. ول ۇشەۋىنىڭ كۇشى وتە جوعارى-تىن. ولار: ونەرگە دەگەن ماحاببات، ۇلتىنا دەگەن ىستىق سەزىم مەن دوستىق» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. ەندەشە ۆەرديدىڭ ادامزات تاريحىندا ەڭ بيىك سەزىم ماحابباتتى جىرلاپ قانا قويماي، تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى تەاتر كورەرمەندەرىن اياقتارىنان تىك تۇرعىزدىرىپ قول سوقتىرۋى وپەرا تاريحىندا عانا ەمەس، الەم مادەنيەتى تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس ەكەنىنە ەشكىمنىڭ ايتار ءۋاجى دە بولماسا كەرەك.
اتالعان قويىلىمدى بۇعان دەيىن ماسكەۋدەگى ۇلكەن تەاترى مەن پەتەربوردىڭ ماريا تەاترىندا جانە ءوزىمىزدىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا 5-6 رەت تاماشالاعان پارلامەنت سەناتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى قۋانىش سۇلتانوۆ تا «ايدا» وپەراسىن قازاقستان ونەرىنىڭ ورىسىندە ۇلكەن جاڭالىق رەتىندە باعالايدى. ءسوزسىز «ايدا» ارقىلى قازاق وپەرا ونەرىنە جاڭا كوزقاراس قالىپتاستى. ەندى ۇلتتىق وپەرالار «ەر تارعىن»، «الپامىس»، «ەڭلىك-كەبەكتى» كورۋگە ىنتىقتار كوپتەپ تابىلاتىن بولادى. «ايدا» ارقىلى قازاق وپەرا تەاترىنىڭ شىعارماشىلىق ءارى كاسىبي دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەنىن دالەلدەدى. ال ءبىزدىڭ حوردى تىڭداعان يسپاندىق يمپرەساريو ونىڭ مادريد تەاترلارىندا ونەر كورسەتۋىنە قولداۋ بىلدىرەتىنىن جەتكىزدى. بۇعان قوسا وتاندىق سوليستەرىمىزدى تۇركيا وزىنە شاقىرىپ وتىر. سونداي-اق ءازىربايجان مەن رەسەي تاراپىنان كوڭىل قۋانتارلىق ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر. تالانتتى ديريجەر ابزال مۇحيتدينوۆ وتاندىق ۇزدىك وپەرالاردىڭ تەلەنۇسقاسىن دايىنداۋ تۋرالى ۇسىنىسىن جەتكىزدى. ونىڭ ويىنشا، اسىعىستىققا جول بەرمەي كاسىبي مامانداردى جۇمىلدىرا وتىرىپ ىسكە كىرىسكەن ءجون. سوندا بۇل باعدارلامالاردىڭ مىندەتتى تۇردە ءوز كورەرمەنى تابىلادى. ال ولار سول وپەرانى «تىرىدەي» تىڭداۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن وسى تەاترعا اعىلاتىن بولادى.
كىم بىلەدى، «اباي» مەن «ايداعا» اسىقتار التى اي بۇرىن بيلەت الىپ، ايشىلىق جەردەن ات ارىتىپ استاناعا جەتەتىن كۇن دە الىس ەمەس شىعار…

بەيبىتگۇل يساەۆا، دينارا ىزتىلەۋ، جانار ەلدوسقىزى
«انا ءتىلى» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل