«ناعىز قازاق – قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا». شىندىعىندا، قازاق دەسە دومبىرا ەسىمىزگە ورالادى. بىراق قايران قازاق ەگىزىنەن اجىراپ بارادى؟ بۇلاي دەيتىنىمىز، بۇگىندە قالىڭ كوپشىلىك ىشىندە اتادان قالعان اسپاپتىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىندەر از-كەم.
بەلگىلى ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلىنىڭ ايتۋىنشا، دومبىرانىڭ 4 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەن. ەندەشە قازاقتا سول مىڭجىلدىقتار بويى قانىنا سىڭگەن ءداستۇر بار دەگەن ءسوز. قاي كەزدە دە ءاربىر قازاقتىڭ تورىندە قارا دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان، قاراشا ۇيدە قوڭىر ءۇن ۇزىلمەگەن. سەبەبى حالقىمىزدىڭ شەشەنى دە، كوسەمى دە، شەر قايتارار سىرلاسى دا دومبىرا بولعان. “داريعا، دومبىرامدى بەرشى ماعان” دەپ مۇقاعالي بەكەر جىرلاماعان. كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ مينيستر بولعاندا الدىمەن قارا دومبىرانىڭ قامىن كۇيتتەگەنى ەرىككەنىڭ ەرمەگى ەمەس ەدى. بىراق، بۇگىندە توردەگى دومبىرانىڭ ورنى قارايىپ بوس تۇر. قولدا بولماعان سوڭ، قوڭىر ءۇن قالتارىستا قالىپ بارادى. قاتقان سەڭنىڭ قوزعالار دا ءتۇرى جوق. بايقاساق، اتا-انالار دا بالالارىن الەم مويىنداعان اسپاپتار دەپ سكريپكا، فورتەپيانوعا سۇيرەيدى. جەتكىنشەكتەر ۇيرەنگىسى-اق كەلەدى. اتتەڭ، «ءبىرىن قاتتى، ءبىرىن ءسال-ءسال بوس ۇستا» دەپ ءتالىم بەرەر ۇستاز دا جوق. ءسويتىپ، مەكتەپتەن دە مەسەلىڭ قايتادى. ەكى ورتادا تاعى دا جاستار قازاقتىقتان قالىپ بارادى دەپ رەنجيمىز.

«ناعىز قازاق – قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا». شىندىعىندا، قازاق دەسە دومبىرا ەسىمىزگە ورالادى. بىراق قايران قازاق ەگىزىنەن اجىراپ بارادى؟ بۇلاي دەيتىنىمىز، بۇگىندە قالىڭ كوپشىلىك ىشىندە اتادان قالعان اسپاپتىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىندەر از-كەم.
بەلگىلى ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلىنىڭ ايتۋىنشا، دومبىرانىڭ 4 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەن. ەندەشە قازاقتا سول مىڭجىلدىقتار بويى قانىنا سىڭگەن ءداستۇر بار دەگەن ءسوز. قاي كەزدە دە ءاربىر قازاقتىڭ تورىندە قارا دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان، قاراشا ۇيدە قوڭىر ءۇن ۇزىلمەگەن. سەبەبى حالقىمىزدىڭ شەشەنى دە، كوسەمى دە، شەر قايتارار سىرلاسى دا دومبىرا بولعان. “داريعا، دومبىرامدى بەرشى ماعان” دەپ مۇقاعالي بەكەر جىرلاماعان. كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ مينيستر بولعاندا الدىمەن قارا دومبىرانىڭ قامىن كۇيتتەگەنى ەرىككەنىڭ ەرمەگى ەمەس ەدى. بىراق، بۇگىندە توردەگى دومبىرانىڭ ورنى قارايىپ بوس تۇر. قولدا بولماعان سوڭ، قوڭىر ءۇن قالتارىستا قالىپ بارادى. قاتقان سەڭنىڭ قوزعالار دا ءتۇرى جوق. بايقاساق، اتا-انالار دا بالالارىن الەم مويىنداعان اسپاپتار دەپ سكريپكا، فورتەپيانوعا سۇيرەيدى. جەتكىنشەكتەر ۇيرەنگىسى-اق كەلەدى. اتتەڭ، «ءبىرىن قاتتى، ءبىرىن ءسال-ءسال بوس ۇستا» دەپ ءتالىم بەرەر ۇستاز دا جوق. ءسويتىپ، مەكتەپتەن دە مەسەلىڭ قايتادى. ەكى ورتادا تاعى دا جاستار قازاقتىقتان قالىپ بارادى دەپ رەنجيمىز.
“ورنىندا بار وڭالار”دەپ جۇرگەنىمىزدە، وڭالماي وتىرمىز. “اتتان ايرىلساڭ دا ەر-توقىمنان ايرىلما” دەگەنگە سالىپ، قارا دومبىرانى «جىلتىلداتقاننان» نە شىقتى؟ ودان قالسا ونى الەمدىك اسپاپتاردىڭ كولەڭكەسىنەن كورگەنگە ءمازبىز. ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن دۇنيە جوق. ايعا ۇشىپ، كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا ويناپ جۇرگەن قازاق قالايشا تەگىندە بار دومبىرا تارتۋ قابىلەتىنەن جۇرداي بولعان دەگەن وي كەلەدى سوندا.
وسىدان ءبىراز بۇرىن قىزىق وقيعاعا تاپ بولدىم. الماتى قالاسىنداعى اباي اتىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپ-ينتەرناتىندا بۇتىندەي ءبىر كلاسس ءبىر ايدىڭ ىشىندە دومبىرا شەرتىپ، ونەر كورسەتكەن. مىنە، تاربيە، مىنە، پاتريوتيزم. ونىمەن قوسا وزدەرى سەگىزىنشى سىنىپتا عانا وقيدى. رەتىن تاپسا ونبەيتىن ءىستىڭ جوق ەكەنى انىق قوي. سويتسەك بۇل سىنىپتا دا بار جوعى بەس بالا دومبىرادان حابارى بار ەكەن. تاربيەشى الدىمەن سول بەس بالاعا ءبىر كۇيدى ويناتىپ شىعادى. سوڭىنان بەس دومبىراشىمىز ءار قايسىسى بەس-بەس بالادان ءبولىپ الادى. كادىمگى اريفمەتيكالىق پروگرەسسيا. ناتيجەسىندە 25 وقۋشى تۇگەلىمەن دومبىرادا ويناپ، ونەر كورسەتەدى. ءبىز ءبىر مەكتەپتەن ءبىر وركەستر ارەڭ دايىندايمىز. سوعان شۇكىرشىلىك ايتامىز. سوندا مەكتەپتەگى «ءان-كۇي» ساباعى كىمنىڭ ءانىن سالىپ ءجۇر؟
قازىر قازاق بارىنە تاڭعالادى. تاڭدايدان ۇيات بولدى ءوزى. قازاقتىڭ بالاسى قازاقشا سويلەسە دە، دومبىرا شەرتسە دە، ايتەۋىر، ءبارى تاڭسىق. بۇلار قازاق ءۇشىن تاماق ءىشۋ، ءجۇرىپ-تۇرۋ سەكىلدى ۇيرەنشىكتى دۇنيەلەر بولۋى كەرەك ەمەس پە ەدى؟ عىلىم عىلىم بولۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر كريتەريلەرگە جاۋاپ بەرۋى كەرەك. قازاق بولۋ ءۇشىن دە قازاق تىلىندە سويلەپ، دومبىرانى اجىراماس ءبىر بولشەگىم دەپ تانۋ قاجەت. «بالكىم مەنى «شالاقازاك» دەيتىن شىعارسىزدار» دەپ اقتالۋدى، وتىرىك ۇيالۋدى قوياتىن كەز جەتتى ەمەس پە؟ مەن ولاردى ايامايمىن، مەنىڭ ولارعا جانىم اشىمايدى. جانىم اشىپ بولعان (قاشانعى اشي بەرسىن), قانىم قاينايدى.
داريعا دۇنيە قازاقتىڭ دومبىراسىن وزىنە قاشان قايتارار ەكەن؟

جانار ەلدوسقىزى
«انا ءتىلى» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل