جەكە باسقا تابىنۋشىلىق.... قازاق قوعامىن دەندەپ بارا جاتقان بۇل دەرتتىڭ باستاۋى قايدان، سوڭى نەگە اپارىپ سوعادى؟ ەل پرەزيدەنتى دەگەن ەڭ جوعارعى لاۋازىمعا «ۇلت كوشباسشىسى» دەگەن جاناما اتاقتى جاپسىرىپ العان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايماقتارعا جاساعان ساپارلارىنىڭ بارلىعىندا، تەلەديدار حابارلارىنان بايقاساڭىزدار، مىندەتتى تۇردە جاستار ءسوز الاتىن ءۇردىس بايقالادى. ارينە، وسكەلەڭ ۇرپاقتى كوپشىلىك الدىندا ءوز وي-پىكىرىن ايتقىزىپ، ءسوز سويلەۋگە ۇيرەتكەننىڭ ەشقانداي سوكەتتىگى جوق. بىراق «وسى كۇنگە جەتۋىمىز ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا... ءسىز بولماعاندا...» دەگەن سىڭايداعى سارىنعا تولى جالعاندىعى كوزگە دە، قۇلاققا دا ۇرىپ تۇراتىن سوزدەرىن اياماي توگەتىن جاستارىمىز جەكە باسقا تابىنۋدىڭ ءتالىمىن الىپ كەلە جاتقان جوق پا؟

جەكە باسقا تابىنۋشىلىق.... قازاق قوعامىن دەندەپ بارا جاتقان بۇل دەرتتىڭ باستاۋى قايدان، سوڭى نەگە اپارىپ سوعادى؟ ەل پرەزيدەنتى دەگەن ەڭ جوعارعى لاۋازىمعا «ۇلت كوشباسشىسى» دەگەن جاناما اتاقتى جاپسىرىپ العان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايماقتارعا جاساعان ساپارلارىنىڭ بارلىعىندا، تەلەديدار حابارلارىنان بايقاساڭىزدار، مىندەتتى تۇردە جاستار ءسوز الاتىن ءۇردىس بايقالادى. ارينە، وسكەلەڭ ۇرپاقتى كوپشىلىك الدىندا ءوز وي-پىكىرىن ايتقىزىپ، ءسوز سويلەۋگە ۇيرەتكەننىڭ ەشقانداي سوكەتتىگى جوق. بىراق «وسى كۇنگە جەتۋىمىز ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا... ءسىز بولماعاندا...» دەگەن سىڭايداعى سارىنعا تولى جالعاندىعى كوزگە دە، قۇلاققا دا ۇرىپ تۇراتىن سوزدەرىن اياماي توگەتىن جاستارىمىز جەكە باسقا تابىنۋدىڭ ءتالىمىن الىپ كەلە جاتقان جوق پا؟

بۇل پىكىرگە، الىسقا بارماي-اق، پرەزيدەنتتىڭ وتكەن اپتاداعى اقتوبە وبلىسىنا جاساعان ءىسساپارىندا جاستاردان ەستىگەن «ىستىق لەبىزدەرى» كۋا بولا الادى. نازارباەۆقا بەتپە-بەت قاراپ تۇرىپ، قازاق لەكسيكاسىنداعى كۇللى كەرەمەت تەڭەۋلەردى تەك سول كىسىگە ارناعان بوزبالا اينالاسىنداعى وزگە الەمدى ۇمىتىپ كەتكەندەي اسەر قالدىردى. داۋىسىندا پايدا بولعان جارىقشاق پەن جاڭعىرىق، راسىندا، قازاق جاستارىنىڭ كۇنى پرەزيدەنتسىز قاراڭ ەكەن دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ەلىن، ونى باسقارعان تۇلعانى قادىرلەپ، قۇرمەتتەۋ زاڭدى قۇبىلىس سياقتى بولعانىمەن، بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ ءبىر ادامعا باس ۇرىپ، تابىنۋىنىڭ سوڭى نەگە اپارىپ سوعادى؟ «پرەزيدەنت كەلە جاتىر» دەگەننەن الدىن الا «دايىندالاتىن» وسى بالالارىمىزدىڭ پسيحولوگياسى بىرتىندەپ، ءبىر كىسىنىڭ قولىنداعى بيلىككە بايلانىپ، ساناسىن قۇلدىق ۇرۋ، قۇراق ۇشۋ سەزىمى تۇمشالاپ جاتقان جوق پا؟ بۇگىنگى جاستاردىڭ ەرتەڭىمىز ەكەنىن ەسكەرسەك، جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ زاردابىن ءالى از تارتپايمىز با دەگەن سۇراقتارمەن جازۋشى ەرنەست ءتوراحانوۆ اعامىزدى سوزگە تارتىپ كوردىك...

- ءسىز وتكەن عاسىردىڭ بەل ورتاسىنىڭ ءتولى رەتىندە قازاقتاردىڭ ساناسىنا ابدەن سىڭگەن «جەكە باسقا تابىنۋ» ساياساتىنىڭ قانداي نەگىزگى زاردابىن اتاي الار ەدىڭىز؟

- بۇل سۇراققا مەن سەكىلدى الپىستىڭ ۇستىندەگى كەز كەلگەن ادام جاۋاپ بەرە الادى. ءبىز كورگەن زامانداعى كوسەمدەردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، ءسوزى مەن ءىسى الشاق تۇلعالاردان تۇردى. ماسەلەن، لەنين كوپ نارسەدە اداستى، كوپ جاعدايدا ءوزى ايتقان قاعيداتتاردى ءوزى ءىس جۇزىندە كەرىسىنشە جاسادى، شولاق ويلادى. «كەز كەلگەن ءۇي شارۋاسىنداعى ايەل مەملەكەتتى باسقارا الادى»، - دەپ سوقتى. ول ادامدى قاراپايىم حالىققا نيەتى تازا، ءوز زامانىنىڭ اسا ءبىلىمدار ۇلى بۇلىكشىسى دەپ بىلەمىن. ال لەنيندى ماقتاعانسىپ، ءوزىن «الەم حالقىنىڭ اكەسى» دەگىزگەن ستالينگە تابىنۋدان اسقان «جەكە باسقا تابىنۋشىلىق» بولعان جوق. گيتلەر دە وزىنە ءبارىن تابىندىردى. كيم ير سەن، ماو تسزە دۋن دا پايعامبار بولام دەپ، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەردەي كۇركىرەتىپ، يدەولوگيا ماشيناسىنىڭ توقتاماۋىنا قارجى مەن اكىمشىلىك رەسۋرسىن ايامادى.

ال سولاردىڭ سوڭى نە بولدى؟

- ماو - بۇگىن دە قىتايلار ءۇشىن كوسەم. بىراق ونىڭ تۇسىندا «مادەني رەۆوليۋتسيا» كەزىندە قىرعىن-جويقىن بولعانى ەسىمىزدە...

- وسى رەتتە ەسكە ءتۇسىپ وتىرعان ءبىر اڭىز-اڭگىمەنى ايتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. ماكەدونسكيگە ءوزىنىڭ ءسۇت اناسى لانيكانىڭ ءىنىسى كليتو: «سەن ءوز اكەڭ ءفيليپتىڭ ارۋاعىنان اتتاپ، ءوزىڭدى زەۆس قۇدايدىڭ ۇلىمىن دەپ ءجۇرسىڭ. سولاي داندايسىدىڭ، استامشىلىقپەن ۋلاندىڭ. ماكەدون - گرەك جورىعىنىڭ بار جەڭىسىن تۇگەلدەي وزىڭە تەلىدىڭ. بىراق، الەكساندر، سەن ءبارىبىر ادام جاساۋى مۇمكىن حال-قارەكەتتەن ارتىق ەش نارسە جاساعان جوقسىڭ. ويتكەنى سەن ادام عاناسىڭ!» - دەگەن ەكەن.

بۇگىنگى قازاقستانداعى بىلىق-شىلىقتاردىڭ ءبىر سەبەبى - سول تەڭدەسسىز جالعان ءسوز، ەكىجۇزدىلىكتىڭ كەڭەس زامانىنان اۋىپ كەلگەندىگىنەن. ءبىر مەملەكەتتى تەك ءبىر ادامنىڭ اۋزىنا قاراتىپ قويۋ - قاشاندا ەلدىڭ، حالىقتىڭ باقىتسىز كەزەڭى. وعان تاريح - كۋا. ادامنىڭ ادامعا تابىنۋىنان اسقان قاسىرەت بولمايدى.

- «جەكە باسقا تابىنۋ» مەن قۇلدىق پسيحولوگيا اراسىندا بايلانىس بار ما؟

- بۇقارا قارا حالىق، توبىردىڭ وزىندىك ءپالساپاسى، پسيحولوگياسى بار، ارينە. كوپشىلىك نە ايتسا، نە جاساسا، ازشىلىق سونىڭ سوڭىندا كەتەدى. بيلىك يەلەرى، بايلار، شونجارلار ىقپالدى ادامداردىڭ مۇمكىندىگى زور، قۇرىعى ۇزىن ءارى قاتەرلى. ولار دا ءبىر-بىرىمەن الىس-جۇلىس ءومىر سۇرەدى. ال قولدارىنداعى ارتىقشىلىققا حالىق كوز الارتسا بولدى، «مىقتىلار» اۋىز جالاسىپ، بىرىگىپ كەتەدى. ولاردىڭ وزدەرىن مايعا بوكتىرىپ قويعان پاتشانى قىزعىشتاي قوريتىنى -زاڭدى قۇبىلىس. پاتشانىڭ تابانىن جالاعان ادامنىڭ كۇنكورىسى ەشقاشان جامان بولعان ەمەس. سولارعا قاراپ، ءوز ىشىندە كىسىلىگى شامالى، ومىرتقاسىز ادامدار قۇل بوپ ءجۇرۋدى نامىس كورمەيدى. دۇنيەدە ءتاڭىرىم تەك ادامعا عانا سانا بەرگەن، باسقا جان يەلەرى، ياعني ماقۇلىقتار تەك تۇيسىكپەن ءومىر سۇرەدى. قۇداي بەرگەن ارتىق­شىلىقتان، سانادان كوپ ادام ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، تۇيسىككە جول بەرەدى. قۇلدىق پسيحولوگيا - تەك ۇرەيدەن تۇراتىن، ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ تۇيسىكتەرىنەن تۋاتىن ما­قۇلىقتىق تۇيسىك. ولار قۇدايدان بۇرىن پاتشاعا تابىنادى. ولاردىڭ ماڭدايى كۇندە قان-جوسا. ونداي ادامسىماقتار تۋرالى اباي اتامىز: «كوپ ايتسا - كوندى، جۇرت ايتسا - بولدى»، - دەپ جاقسى ايتىپ كەتكەن عوي. قۇلدىق سانا كادىمگى قاراقۇل سەناتوردىڭ، ءمينيستردىڭ، اكىمنىڭ ىشىندە جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ارلى،اقىلدى ادامنىڭ ىشىندە تەجەگىشى كوپ بولعاندىقتان، مۇنداي لاس ارەكەتتەرگە بارا بەرمەيدى. سوندىقتان الدىڭعى ايتىلعان قۇلداردىڭ ىلعي دا جولى بولعىش بولىپ كەلەدى. وسىدان كەلىپ، قۇلدىق پسيحولوگيا مەن جەكە باسقا تابىنۋشىلىق اراسىندا اجىراماس بايلانىس پايدا بولادى.

- قازىرگى قازاقستاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆقا «كۇن كوسەم» رەتىندە تابىنۋ ءۇردىسى باسقانى قويىپ، وقىعان-توقىعانى مول ينتەلليگەنتسيانىڭ اراسىندا بەلەڭ الىپ بارا جاتقانىن نەمەن تۇسىندىرەسىز؟

- سول «كۇن كوسەمدەرىن» ونىڭ ەڭ جاقىن، ەڭ سەنىمدى ۋازىرلەرىنىڭ وزدەرى ىشتەي مويىندامايدى. كوپشىلىگى ونى سىرتىنان مازاق ەتىپ كۇلۋى دە مۇمكىن. بىراق كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءجۇزىن سۋىتىپ، وزدەرى كوپ جىل ويناپ كەلە جاتقان رولگە بوي الدىرىپ: «ءوزىڭ بولماساڭ، ۇلى مارتەبەلىم، ءبىز قايتەر ەدىك، ەلىڭ نە ىستەر ەدى؟ ەل باعىنا تۋعان كۇن كوسەم، جاساي بەر! جاساي بەر!» - دەپ تەبىرەنەدى. ويتكەنى ءوز كۇنى «كۇن كوسەممەن» تىكەلەي بايلانىستى. جالپى، كوسەمدىك، «ۆوج-ديزم» دەگەن ۇعىمداردان تاس ءداۋىرىنىڭ قاڭسىق ءيىسى ەسەدى. قوعامداعى قۇبىلىستاردىڭ ءوزىن وسى قۇلدىق تۇيسىككە تىرەگەن زامان بولدى عوي، قازىر.

مىسالى، ءبىر جازۋشىنى الايىق، ماڭداي تەرى، كوز مايى تاۋسىلا جازعان شىعارماسىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن بيلىك جاققا «جانتايۋىنا» تۋرا كەلەدى. ولاي ەتپەسە، ەڭبەگى ەلەۋسىز قالادى. سانانى تۇرمىس بيلەگەن بۇل قوعامداعى ينتەلليگەنتسيانىڭ جوعارىعا جالتاقتاۋى كۇنكورىس قامىنان تۋعان لاس سەزىم عوي...

- وسى ساياساتتىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىنا ءسىڭۋى - ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاقتىڭ سانا-سەزىمىن قۇلدىققا قاماۋدىڭ باسى دەپ باعالاۋعا بولا ما؟

- ارينە! «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەمەپ پە ەدى، اتام قازاق؟ ءبىز 70 جىل كسرو تۇسىندا، 20 جىل تاۋەلسىزدىك تۇسىندا شىلقىعان وتىرىك، توناۋ، قاناۋ، الدارقاتۋ جاعدايىندا ءومىر سۇردىك. سول وتىرىك ءسوز جارىسى، جالعان ۋادەلەردى بۇركەنىپ نەشە ءتۇرلى قىلمىس جاساۋ كسرو-نىڭ تۇبىنە جەتتى. 250 ملن حالقى بار كسرو كوممۋنيستەرى سول پارتيانى پايدالانىپ، كەلەشەكتى تەسپەي سورىپ كەلدى دە، ءبىر كۇندە ودان باس تارتتى. كەشە كومپارتيانى ماقتاعاندار ەرتەڭىندە-اق سول يدەيالاردى تىرىدەي كومدى. بۇگىن ءبىز ءدال سونداي اسا ساق ساۋىسقاننىڭ باۋىرىنان بىلدىرتپەي جۇمىرتقا الىپ شىعا الاتىن وتە ەپتى، ءومىرى شىن ءسوزىن ايتپايتىن، تەك جوعارىداعىلاردىڭ قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرار، جالعان سوزدەردى شىلپ ەتپەي سوعاتىن ۇرپاقتى لەك-لەگىمەن دايىنداپ، ءتىپتى وقىتىپ جاتىرمىز. ەگەر بولاشاعىمىز سولارعا تاۋەلدى بولسا، ءالى ءجۇز جىل مادەنيەتتى، ار-ۇياتتى ەل بولا المايمىز. نەگىزگى كاسىبىمىز -ۇرلىق، كوزدەگەنىمىز - بيلىك بولىپ قالا بەرەمىز.

- ءسىز ەكى عاسىرعا كۋا بولعان ادامسىز. سوڭعى عاسىرداعى جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ ناتيجەسى نەگە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن؟

- كەزىندە ستاليندىك كونستيتۋتسيا دەگەن كسرو-نىڭ اتا زاڭى بولعان. ول حالىقارالىق قۇقىقتىق ساراپتامانىڭ بارىنەن مۇدىرمەي وتكەن. بىراق سول كونستيتۋتسيا تۇسىندا 2 ملن 700 مىڭ قازاق قىرىلدى. گولوششەكين 130 مىڭنان استام قازاق زيالىسىن اباقتىعا جاپتىرىپ، 25 مىڭىن اتقىزىپ تاستادى. اباقتىعا قامالعان 130 مىڭنىڭ 30 مىڭدايى عانا ءتىرى ارۋاق بولىپ ەلگە ارەڭ جەتكەن.

ودان سوڭ 70 جىلدارى برەجنەۆ كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. ول ءتىپتى ءمىنسىز بولىپ شىقتى ءارى ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن ءجىبىتىپ، كوزىنە جاس ۇيىرەر «مەيىرىمدى كونستيتۋتسيا» بولاتىن. بىراق سول كونستيتۋتسيانىڭ تۇسىندا ەل اشىقتى، ەت تاعامدارىن كورۋدەن قالدى. ال كوزى اشىق ازاماتتار ەلدەن الىستاتىلىپ، جەر اۋدارىلدى. پارتيا حالىقتان ءبىرجولاتا ءبولىنىپ كەتتى. ەندى 1991 جىلدان سوڭ قارا حالىق «ءتىل، ءدىل، رۋحاني الەم، ۇلتتىق بولمىس» دەپ كوشەدە داۋرىعىپ جۇرگەندە، قازاقستاننىڭ بۇكىل بايلىعى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتتى. حالىقتىڭ اراسىنا جانسىزدارىن جىبەرىپ، بىردە ءتىل، ەندى بىردە ءدىن ماسەلەسىنە الاڭداتتىرىپ قويىپ، ءوز دەگەندەرىن ىسكە اسىردى. قازاقستاندا ورىن الىپ وتىرعان قازىرگى تابىنۋدىڭ سوڭى، ءتىپتى ويلاۋعا قورقىنىشتى كۇندەرگە اپارىپ سوقپاسا نەتتى... تاريحتا ءاۆتوريتاريزمنىڭ سوڭى ەشقاشان جاقسىلىققا جەتكىزبەگەن.

مەرۋەرت حۋساينوۆا،

«D»

قيلى قيسىن

سابىر بولاتۇلى،

مۇعالىم:

«پرەزيدەنتتىڭ كوش باستاپ كەلە جاتۋىن مويىنداۋ، ونىڭ اسقان دانالىعىنا باس يۋ - اۆتوريتاريزم دەپ اتالماسا كەرەك-ءتى. وندا تۇرعان نە بار؟ «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن...» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە، نەگە ءبىز وسى بولماشىدان دۇربەلەڭ تۋعىزۋعا قۇمارمىز؟ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتى ءوز پرەزيدەنتىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە باۋلۋ قىلمىس ەمەس قوي! ماسەلەن، كۇنى كەشە ەلباسىمىزدىڭ اقتوبە وبلىسىنا جاساعان ساپارىندا وعان تىلەكتەرى مەن ول تۋرالى پىكىرلەرىن بىلدىرگەن جاستاردىڭ سوزدەرىن ەستىدىڭىز بە؟ كەرەمەت! جاستار دا سارابدال ساياساتشىنى اداسپاي تانىپ جاتىر، بۇل دەگەنىمىز - نازارباەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. دايەكسىز ماسەلەلەرگە باس قاتىرماي، مەنىڭشە، ليدەرىمىزدىڭ سوڭىنان ەرگەن ءجون، بيىل ەقىۇ-عا توراعا بولساق، ەندىگى جىلى تاعى دا وسىنداي بىلدەي مەكەمەگە باسشىلىق ەتىپ جاتساق، ەلىمىز ءۇشىن جامان با؟ نازارباەۆ امان بولسا، ءالى تالاي ەلدىڭ الدىندا ابىرويىمىز اسقاقتاي بەرەتىنىنە سەنەمىن».

ءاليا احمەديەۆا،

«ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى:

«جاعىمپازدىق، جاساندى سويلەۋ مەن اسىرە ماقتان سوزدەر ءبىزدىڭ قوعامىمىزبەن بىتە قايناسقالى كوپ بولدى. جەكە باسقا تابىنۋدان تۋاتىن مۇنداي «پسيحولوگيالىق دەرتتەر» تۋرالى تاريح پاراقتارىندا وتە كوپ مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. ءبىر ادامنىڭ بەتىنە قاراپ، بارلىعىن سول كىسىمەن بايلانىستىرۋ - اۆتوريتارلى مەملەكەتتەرگە ءتان دۇنيە. ال بۇل پروبلەمانىڭ مۇنان دا سوراقى ءارى قورقىنىشتىسى - جەكە باسقا تابىنۋ ىندەتىنىڭ جاستاردىڭ اراسىنا كەڭ ەتەك جايا باستاۋى. پرەزيدەنتكە ماقتاۋدى جاۋدىراتىنداردىڭ جۇرەكتەرىندە دە سونداي سەزىم بار دەگەنگە سەنۋ قيىن، ويتكەنى وسىلاي وتىرىك، سىلدىر سوزدەر ارقىلى كوزگە ءتۇسۋدى ويلاعان بالادا تازا نيەت بولۋى مۇمكىن ەمەس. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان جاستاردىڭ وتىرىككە جاقىنداۋى - ەرتە­ڭىمىزدىڭ جارقىن بولمايتىندىعىنىڭ اي­عاعى. جالعاندىقپەن تۇمشالانعان مەملەكەت بىتىراۋعا دا بەيىم، ال ونداي ەلدى بايلىعىنا كوز سۇزگەن كورشىلەرى وپ-وڭاي ۋىسىنا قىسا سالادى. وسىدان سوڭ، اۆتوريتاريزم زارداپتارىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن بولجاۋ قيىنعا سوقپاس».

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتءى