عىلىمي-تەحنيكالىق نەگىزگە سۇيەنىپ شىعارما جازۋدىڭ حاس شەبەرى، اتاقتى قيالگەر جازۋشى جيۋل ۆەرن ءحىح عاسىردا جازعان جيىرما شاقتى رومانىندا جۇزدەن استام بولجام ۇسىنعان. ونىڭ قيالدارىنىڭ كوپتەگەن بولىگى حح عاسىردا جۇزەگە اسىرىلعانى تاريحتان ءمالىم. الەم وقىرماندارىنا اتى ءماشھۇر جيۋل ۆەرننەن سوڭ اراعا قىرىق جىلداي ۋاقىت سالىپ اعىلشىن جەرىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان حەربەرت ۋەلس ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ىسپەتتى ءىزىن باستى. ۋەلس حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىنگى ارالىقتا قالىڭ وقىرمانىن تامساندىرعان 20 رومان جازدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى وسىدان تۇپ-تۋرا 110 جىل بۇرىن جارىققا شىعارىلعان "عالامشارلار سوعىسى"  دەگەن كىتابى بولاتىن. حەربەرت ۋەلس تە ءدال جيۋل ۆەرن سەكىلدى ءار رومانىندا قيال عاجايىپ ويلاردى ورتاعا سالدى. ونىسىنىڭ كوبى سول كەزەڭدە شىندىققا اينالعان بولسا، كەيبىرى ءححى عاسىردىڭ ەنشىسىنە قالىپ بۇگىندە جۇزەگە اسىپ جاتقان كورىنەدى.

عىلىمي-تەحنيكالىق نەگىزگە سۇيەنىپ شىعارما جازۋدىڭ حاس شەبەرى، اتاقتى قيالگەر جازۋشى جيۋل ۆەرن ءحىح عاسىردا جازعان جيىرما شاقتى رومانىندا جۇزدەن استام بولجام ۇسىنعان. ونىڭ قيالدارىنىڭ كوپتەگەن بولىگى حح عاسىردا جۇزەگە اسىرىلعانى تاريحتان ءمالىم. الەم وقىرماندارىنا اتى ءماشھۇر جيۋل ۆەرننەن سوڭ اراعا قىرىق جىلداي ۋاقىت سالىپ اعىلشىن جەرىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان حەربەرت ۋەلس ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ىسپەتتى ءىزىن باستى. ۋەلس حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىنگى ارالىقتا قالىڭ وقىرمانىن تامساندىرعان 20 رومان جازدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى وسىدان تۇپ-تۋرا 110 جىل بۇرىن جارىققا شىعارىلعان "عالامشارلار سوعىسى"  دەگەن كىتابى بولاتىن. حەربەرت ۋەلس تە ءدال جيۋل ۆەرن سەكىلدى ءار رومانىندا قيال عاجايىپ ويلاردى ورتاعا سالدى. ونىسىنىڭ كوبى سول كەزەڭدە شىندىققا اينالعان بولسا، كەيبىرى ءححى عاسىردىڭ ەنشىسىنە قالىپ بۇگىندە جۇزەگە اسىپ جاتقان كورىنەدى.

الايدا، ەكى جازۋشىنىڭ ۇقساستىعىمەن قاتار شىعارمالارىنىڭ نىسانىندا ەلەۋلى ايىرماشىلقتارى كەزدەسەدى. ايتالىق، جيۋل ۆەرن مۇحيت، تەڭىز، الىس جول ساپارلار مەن ساياحاتتار تاقىرىبىنا اسا دەن قويىپ قالام تارتسا، حەربەرت ۋەلس قاقتىعىستاردى، سوعىس تەحنيكالارىنىڭ بولاشاعىن كوبىرەك بەينەلەدى. الەم وقىرماندارى بۇگىندە حەربەرت ۋەلس تۋىندىلارىن "كورىنبەيتىن ادام" (1897) "عالىم مورونىڭ ارالى" (1896) روماندارى ارقىلى كوبىرەك تانيدى. ال، ونىڭ تاقىرىبىنىڭ اۋماعى شىن مانىندە وتە كەڭ بولعانىن اتاپ ايتۋ ءلازىم. ۋەلس كوبىنەسە، اۆتوكولىك، شىنجىر تابان تانكىلەر، سۇڭگۋىر قايىقتار، ۇشاقتار، شايتان اربا، تەلەفون، اۋە شارلارى سەكىلدى تەحنيكالىق قۇرىلعىلاردىڭ بولاشاعىن بولجادى. سونىمەن قاتار الەمدى شارپۋى ىقتيمال سوعىس ورتتەرىن، ءتىپتى وزگە عالامشارلارمەن ارادا ءوتۋى مۇمكىن شايقاستاردى دا قيال ەلەگىنەن وتكىزىپ قالام تەربەدى. تاعى ءبىر قىزىعى، شاڭ سورعىش، اس ءۇي قۇرالدارى سەكىلدى ادەتتەگى تۇرمىستىق زاتتاردىڭ دا بولاشاقتا قانداي بولاتىندىعىن الدىن الا بولجاپ جازىپ كەتتى.

امەريكاندىق تاريحشى پول كرابتريدىڭ مالىمدەۋىنشە، ۋەلستىڭ شىعارمالارى جارىققا شىققان تۇستا زاتى تۇرماق اتى بەيمالىم بولعان كوپ دۇنيەلەردىڭ كەيىن 80 پايىزى ورىندالۋعا مۇمكىندىك تاپسا، ءدال 60 پايىزى جۇزەگە اسىرىلعان كورىنەدى. پول كرابتريدىڭ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىنەن بەلگىلى بولعانى، ونىڭ قيالىنىڭ 20 پايىزى مۇلدە نەگىزسىز ورىندالماس ارمان رەتىندە قاراستىرىلعان. الايدا، ونى ورىندالمايدى دەگەننەن گورى ازىرشە ۋاقىتى كەلمەگەن، الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيەلەر دەسە بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى، اتالمىش 20 پايىز نەگىزىنەن گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا ارنالعان ەكەن. پول كرابتري ءوز زەرتتەۋىندە ۋەلستىڭ ۇسىنعان "بۇكىلالەمدىك ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى" قيالىن ورىندالمايتىن ەش نەگىزسىز پايىم دەپ تانىعان. وعان مەن دە سەنگىم كەلەدى. نەگىزسىز بولعانى-اق ءجون بولار ەدى. الايدا، ۇلكەن وكىنىشكە قاراي ۇلى جازۋشى كوز جۇمارىنان ءبىر جىل بۇرىن (1946) بۇۇ-نىڭ قۇرىلۋى كەلەشەكتەگى "بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ۇكىمەت ورنىنىڭ" قۇرساقتا پايدا بولعان «ءبىر تامشى سۋى» ەمەس پە ەكەن؟  حح عاسىردىڭ كەلەسى جارتىسىنان باستاپ كۇشەيە تۇسكەن جاھاندانۋ پروتسەسى بۇگىندە ءتىپتى كارىنە ءمىنىپ العانى سونشالىق، كەشە عانا قاپەرسىز جاتقان قازاق دالاسىن دا ءدۇر سىلكىندىرىپ جاتقان جوق پا. ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ ءوزى جاھاندانۋ ءسوزىن اۋىزدان تاستامايتىن جاعدايعا كەلدى. ءوستىپ جۇرگەندە، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە "الەم پارلامەنتى" جەر-جيھانعا جار سالىپ، جەرشارىنداعى ءار ەل ءبىر-ءبىر وكرۋگكە اينالىپ، «دەپۋتاتتارىن» ۇسىنا باستاماسىنا كىم كەپىل. جاھاندانۋدىڭ ءبىر قىرىنا ءۇڭىلىپ كورسەك، سونى كورگەندەي بولامىز. الايدا، ءسىز مەنى قايداعى جامان ىرىمدى نەگە بىقسىتىپ وتىرسىڭ دەپ سوگۋگە اسىقپاي-اق قويىڭىز. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەيتىن قازاقپىز عوي.

قالاي دەسەك تە، حەربەرت ۋەلستىڭ قيالى تىعىرىققا تىرەلگەن جوق، كەرىسىنشە، جۇزەگە اسۋ ۋاقىتىن كۇتىپ تۇر ما ەكەن دەگەن جامان وي سانامدا سۋماڭداي بەرەدى. سونداي-اق، ۇلى جازۋشىنىڭ قيالداعان «دەموكراتيادان تەحنوكراتياعا اۋىسۋ» جايىنداعى ويلارىن جۇزەگە اسپايتىن دۇنيەگە بالايتىندار وتە كوپ.  قايدام. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە قازاق اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتى تىڭداساق تا جەتىپ جاتىر. راسىندا، بۇل ءوزى قالاي بولار ەكەن دەپ ويلانىپ قالامىز.

باتىس الەمى تەحنوكراتياعا بەت بۇرىپ تا كەتتى. دەموكراتيالىق رەجيم تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ بيىك شىڭىنا جاقىنداعان سايىن تەحنوكراتيانىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى زاڭدىلىق سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. ادام بالاسى ويلاپ تاۋىپ، قولمەن  جاساعان كومپيۋتەرىنىڭ ءوزى اقىل، ويىمىزدى جولدا قالدىرارلىقتاي الەۋەتتى كۇشكە اينالىپ بارا جاتقان جوق پا. حەربەرت ۋەلس ونى "جەتىلدىرىلگەن قوعامدا (كومپيۋتەريزاتسيا، كيبەرنەتيزاتسيا، روبوتيزاتسيا) ساۋاتسىز جۇمىسشى دەگەن اتىمەن بولمايدى» - دەپ تۇسىندىرگەن. XXI عاسىردىڭ ونەركاسىبىن بىلىكتى ينجەنەر، تەحنولوگ مامانداردىڭ عانا جۇرگىزە الاتىندىعىن ەسكەرسەك، ۋەلستىڭ قيالىنا كۇمان كەلتىرۋدىڭ ەش نەگىزى بولماي قالادى.

الايدا، قاتەلەسپەيتىن پەندە بولمايتىندىعىن ۋەلس تاعى كورسەتىپ كەتتى. قانشا جەردەن دانا قيالشىل بولسا دا ونىڭ كەيبىر ويلارىنىڭ اي دالاعا كەتكەن تۇستارى دا بارشىلىق. ايتالىق، «ايەلدەردىڭ ءۇي شارۋاسىنان اسپاي قالاتىندىعى تۋراسىنداعى» حەربەرت ۋەلستىڭ قيالى  ورىندالمادى. ول حح عاسىردا ءومىر سۇرگەن بريتاندىق ازامات، ۇلى قيالگەر بولساداعى مارگاريت تەتچەر دەگەن «تەمىر ايەلدىڭ» ءوز ەلىن باسقاراتىندىعىن، عاسىرلار توعىسىندا الەمدىك ساياساتقا ەلەۋلى ىقپال ەتەتىندىگىن تۇسىندە دە كورگەن جوق. گەرمانيا سىندى باتىس دەموكراتياسى دامىعان ەلدەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە ءۇندىستان، تسەيلون، تۇركيا، پاكىستان سىندى شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ جوعارى بيلىگىنە تومەن ەتەكتىلەردىڭ قول جەتكىزەتىنىن سول كەزدە بىرەۋ ايتسا، وعان ءتىپتى ۋەلستىڭ ءوزى دە سەنبەگەن بولار ەدى.

حەربەرت ۋەلس 1920 جىلى كەڭەس وداعىنا ساپارلاپ، ۇلى توڭكەرىسشىل تۇلعا ۆلاديمير لەنينمەن كەزدەسىپ، «الا كولەڭكەدەگى رەسەي» اتتى كىتاپ جازعان. وندا دا ول كەڭەستىك قوعامنىڭ ۇزاق تۇراتىندىعىنا سەنبەدى. رەسەيدى ءتۇن قاراڭعىلىعى جامىلىپ كەلە جاتقانداي ەلەستەتكەن جازۋشى لەنين جايىنداعى ەسسەسىن «كرەمل قيالگەرى» دەپ اتاعان. قوعامدىق دامۋدىڭ زاڭدىلىعى تۇرعىسىنان كەلگەندە، لەنيننىڭ ارمانى جازۋشىنى سەندىرە المادى. جالپى فانتاست جازۋشىلار عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالاسىندا قامشى سالدىرماسا دا قوعامدىق عىلىمنىڭ دامۋى جاعىنا كەلگەندە ماردىمدى ەشتەمە ۇسىنا قويمايدى. ۋەلس تە سول ىزبەن ءجۇردى. بۇگىنگە دەيىن گۋمانيتارلىق سالادا سەن سيمون، شارل فۋرە نەمەسە توماز كامپانەللادان وزعان ۋتوپيست تۋىپ شىعا قويعان جوق.

رەسەي جايىنداعى ۋەلستىڭ كوپ ويلارى شىندىقتى ءدوپ باسا المادى. «تاياۋداعى ون جىلدا كەڭەس وداعى قىتاي جەرىندە ساياسي بيلىگىن ورناتادى» دەگەنىنىڭ ورىندالماس قيال ەكەنىن بۇگىن كورىپ وتىرمىز. «رەسەي قازىرگى قاتاڭ رەجيمىنىڭ سالدارىنان باتىس ەلدەرىنىڭ كوشىنەن كوپ ارتتا قالادى» دەپ سانادى. الايدا، كەڭەس ەلى الەمدە العاش رەت عارىشقا ادام بالاسىن ۇشىرىپ ولاردىڭ الدىنا شىعىپ كەتتى. مۇنى ۇلى قيالگەر بولجاي المادى. سويتە تۇرا عالامشارلار (پلانەتا) اراسىنداعى سوعىس جايىندا بۇتىندەي ءبىر رومان جازعانىن قايتەرسىز. ونداي سوعىستىڭ بەتىن ارى قىلسىن، ءازىر بولا قويعان جوق. دەگەنمەن، عارىشتى يگەرۋ سالاسىنداعى ادام بالاسىنىڭ ءىرى جەتىستىكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە اي نەمەسە مارستا ءوز يەلەگىن قۇرماققا باسەكە بارشىلىق. كەيىن قىزا كەلە ءتۇرلى قايشىلىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا عالامشارلار ارالىق سوعىس بولماسا دا جەر شارىنداعىلار ايدى بولىسە الماي ءوزارا تايتالاسۋى ابدەن ىقتيمال. سونىمەن قاتار «حح عاسىردا الىپ رەسەي باتىس جانە شىعىس دەگەن ەكى جىككە بولىنەدى،  سلاۆيانداردىڭ بۇيرەگى باتىس ەۋروپاعا قاراي بۇرادى» دەگەنى قازىرگى رەسەيدىڭ احۋالىنا ءسال دە بولسا كەلىڭكىرەيتىن سەكىلدى.

«قيالدار» كىتابىندا ۋەلس دامىعان ەلدەردىڭ بولاشاعى جايىن بايانداعان. ولاردىڭ تۇرعىندارىن ءتورت ءىرى توپقا بولەدى. ءبىرىنشىسى، بايلار، اكتسيا پاكەت يەلەرى، بانك قوجايىندارى. ولار ساياساتقا ارالاسپايدى، ەل الدىندا ەشبىر جاۋاپكەرشىلىكتى مويىندارىنا المايدى. ەكىنشىسى، ءوندىرۋشى توپتار، ولار بىلىكتى ماماندار. بىلىمدارلىقتارىنىڭ ارقاسىندا الەۋمەتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن عىلىمي جاڭالىقتار اشادى، جاڭا قۇرالدار جاسايدى. ءۇشىنشىسى، ءونىم وندىرمەيتىن، مەنەدجمەنتپەن، قارجىنى بولۋمەن عانا شۇعىلداناتىندار. ولار ساۋدا-ساتتىقپەن، ساياساتپەن اينالىسپايدى. ءتورتىنشىسى، تومەنگى توپ ياعني، ءبىلىمسىز نادان توبىرلار. مەحانيكالاندىرۋ مەن اۆتوماتتاندىرۋدىڭ سالدارىنان جۇمىسسىز قالعاندار. وسى توپتاعىلاردىڭ اراسىنان ۇرى-قارىلار، قىلمىستىق ەلەمەنتتەر تۋادى دەپ  بولجاعان.

ۇلى قيالگەر ادام بالاسىن گەندىك، تەكتىك جاعىنان تازارتۋدى ارماندادى. تۇقىم قۋالايتىن ناۋقاسقا شالدىققاندار، اقىل ەسى كەمىستەر، ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلاردىڭ قوعامدا بولاتىندىعىن مويىنداعان ۋەلس ەگەر وندايلار الەۋمەتتىك قامقورلىقتاردى كوتەرە الماي قىلمىستىق جولعا تۇسسە اياماي جازالاۋدى، ءتىپتى كوزدەرىن قۇرتۋ ارقىلى ءومىردى تازارتۋدى ءوز تۋىندىلارىندا ۇسىندى. بولاشاق مەملەكەتتەر قىلمىسكەرلەردى اسىراۋ ءۇشىن ەش كىناسىز ادال ادامداردى تۇرمەنىڭ كۇزەتىنە، باقىلاۋشىسىنا، قىزمەت كورسەتۋشىگە اينالدىرۋعا نەگە مۇددەلى بولۋى كەرەك دەگەن بولاتىن اۆتور. ۋەلس تە وزگە مىڭداعان جازۋشىلار سەكىلدى مورالدىق تازالىقتى قاستەرلەدى. الايدا، ءالى كۇنگە دەيىن وكىنىشكە قاراي ادام بالاسى ار تازالىعىن ساقتاماي كەلەدى. گەنەتيكا مەن  ەۆگەنيكا سالاسى قارقىندى دامىپ، ءىرى عىلىمي جاڭالىقتار اشىلىپ جاتسا دا ءار جەكە ادامنىڭ تەكتى، اقىلدى بالا تابۋ جايىنداعى ارماندارىنىڭ ورىندالۋى قيىنعا سوعىپ تۇر. ءبارىبىر، «جازمىشتان وزمىش جوققا» كەلىپ تىرەلەدى. باياعىدا، قازاق اتا، بابالارىمىز «يا اللا بالا بەر، بالا بەرسەڭ سانا بەر، ەگەر سانا بەرمەسەڭ شەتىنەن ءبارىن الا بەر» دەپ تەگىن زارلاماسا كەرەك. ادامزاتقا اتى ايگىلى  بەتحوۆەننىڭ ءوزى ناۋقاس اتا-انادان جارالعان. ءبىر وتباسىنداعى بەس بالانىڭ تورتەۋى جارىمەس بولىپ تۋىلعاندا ەڭ كەنجەسى  ليۋدوۆيگ ۆان بەتحوۆەندى قۇداي ەرەكشە جاراتقان، الەمگە اتى ءماشھۇر كومپوزيتور بولاتىنداي دارىن مەن قابىلەت بەرگەن.  حەربەرت ۋەلستىڭ فانتاستيكالىق شىعارمالارىندا جارىمەس بالالار تۋرالى، اكەسىن تانىمايتىن ەسەرسوقتار جايىندا كوپ ايتىلادى.

جازۋشى قيال عاجايىپ تۋىندىلارىندا ءوز انا ءتىلىنىڭ كەلەشەكتەگى مۇمكىندىگىن جەتە باعالاي المادى. ۇلى بريتانيا يمپەرياسىنىڭ ىدىرايتىندىعىن، وتارلانعان ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن الارىن سەزە بىلمەدى. حح عاسىردىڭ سوڭىندا بۇكىلالەم ءبىر تىلدىك جۇيەگە كوشەدى دەگەن بولجام ايتقانىمەن ونى ءوز اعىلشىن ءتىلى ەمەس فرانتسۋز ءتىلى بولادى دەپ قاتەلەستى. ونىڭ سەبەبى، ءوز تۇسىنداعى تاڭداۋلى ادەبيەتتەردىڭ بارلىعى دەرلىك فرانتسۋز تىلىندە جارىققا شىققاندىعىن نەگىزگە العان. ءسوز جوق، ناعىز جازۋشىعا ءتان مىنەز. الايدا، ادامدار ءوزارا كىتاپ تىلىمەن ەمەس، اۋىز ەكى سوزبەن تىلدەسىپ، تۇسىنىسسە كەرەك.

حەربەرت ۋەلس - اتومنىڭ ءبولىنۋى، يادرولىق قارۋلار، لازەر ساۋلەسى سىندى عىلىمي جاڭالىقتاردى بولجاي بىلگەن تەحنولوگيانىڭ ءىرى قيالگەرى بولعانىمەن قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ بولاشاعىن ءدال تۇسپالداي الماعان جازۋشى. الايدا، ونىڭ عالامشارلار اراسىنداعى ىقتيمال سوعىستىڭ قاۋىپىن الدىن الا كورە ءبىلۋى الەمدە تەڭدەسسىز قيالگەر ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسكەندەي بولادى دا تۇرادى.

قۋاندىق شاماحايۇلى، قر مادەنيەت قايراتكەرى

استانا.

«اباي-اقپارات»