(قازاق دالاسىندا ون مىڭداپ قىرىلعان كيىكتەرگە ارنالادى)

تەمىر جولدىڭ ۇستىندە شوقايىپ ءۇش-ءتورت بالا وتىر. جەل قارىعان جانارلارى بۇلدىراعان جول ۇشىنا تەسىلىپ قالعان. جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، تاناۋىنان «كوك جورعا» جىلتىڭداعان كىشىلەۋ بىرەۋىنىڭ ءتىپتى، ءتىسى-تىسىنە تيمەي ءدىر-ءدىر ەتەدى. انادايدا مۇجىق مۇرجاسىنان ولەۋسىرەي ءتۇتىن ۇزگەن جۇپىنى ءۇي مەن جەر باۋىرلاعان شاكەنە قورا-قوپسى قالقيادى. بەتىن بۇركەگەن جىرتىق بۇلتتاردان پانا تاپپاعان كۇن، ۇياسىنا اسىعۋلى. قارلى دالانىڭ قوينى-قونشىن اقتارعان وسپادار جەل وسىپ-وسىپ وتكەندە، بەزەرىپ جاتقان بولات رەلىستەر دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي بەبەۋلەيدى.

بالالار ۇيگە بارۋعا قۇلىقتى ەمەس. قولدارىن قۋسىرىنىپ، ءبىر-بىرىنە بۇيىعا تۇسەدى. كەنەت، الىستان ءبىر قارا بايقالعان. سۇپ-سۋىق رەلىستەردىڭ بويىن جىپ-جىلى ءۇمىت ۇشقىنى جاعالادى. ۇيلىعىپ وتىرعان بالالاردىڭ ءبىر-ەكەۋى اتىپ-اتىپ تۇرىستى.

– انە، كوكەم كەلە جاتىر.

– وتىرىك ايتاسىڭ.

– الاقاي، كوكەم ەكەن.

ولار جاپا-تارماعاي جارىسا جۇگىردى.

ۇزدىك-سوزدىق جەتكەن بالالار، كوكەلەرىن تۇس-تۇستان قۇشاقتاپ، اينالىپ-ءۇيىرىلىپ جاتىر. بەتتەرى دومبىعىپ، مۇرنى قىزارعان تەمىر جول قاراۋشى ولاردى ەركەلەتە كۇلىمسىرەدى. سۋىق سورعان بويى جىلىنىپ سالا بەرگەندەي.

– بوزارىپ كەتىپسىڭدەر عوي، تۇگە. ناعىپ سىرتتا جۇرسىڭدەر؟

– ءسىزدى كۇتتىك، كوكە.

– توڭعان جوقپىز.

سوڭعى ءسوزدى باعاناعى جاق ءجۇنى ۇرپيگەن كىشكەنەسى ايتتى. ولار اۋىر پيماسىمەن تەمىر جولدىڭ جاستىق اعاشىن نىعارلاي باسقان اكەلەرىن قورشاي ىلەستى. ءبىر-بىرىنە قۋانا جىمىڭداپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ قويادى. تەمىر جول قاراۋشى بىردەن ۇيگە كىرگەن جوق. الدىمەن قورا-جايدى ءبىر اينالىپ، ۇلدارىنا تاپسىرعان جۇمىستىڭ قالاي ىستەلگەنىن پىسىقتادى. ونىسى بىرەر لاقتى ەشكى مەن جالعىز تۇيەنىڭ سۋ-ءشوبى بولاتىن. دىردەكتەگەن بالالار كوكەلەرىنىڭ كوڭىلىن جايلاندىرىپ، تەزىرەك ۇيگە كىرگىزۋ ءۇشىن اتقارعان شارۋالارىن جارىسا ايتىپ، الدى-ارتىن وراپ ءجۇر. ال، بۇدان ارىگە ءتوزىمى تاۋسىلعان جاڭاعى كىشكەنە، ولاردى تاستاي بەرىپ، ۇيگە قاراي ۇشتى. جۇپىنى قۇجىرانىڭ ەسىگىن جۇلىپ الارداي القىن-جۇلقىن اشقان ول:

– اپا، اپا، اكەم كەلدى، ەندى كوجەنى ىشە بەرسەك بولا ما؟ – دەدى شەشەسىنە ۇزىلە قاراپ.

تۇستەگى قارا تالقاندى قاناعات تۇتپاي، قارىندارى اشىپ، تاماق سۇراعان بالالارعا اناسى «اكەلەرىڭ كەلگەندە ءبىر-اق ىشەسىڭدەر» دەگەن. ءوزى دە ءۇپى-تاپى جەتىپ وتىرعان استى «ۇنەمەيدىك» دەگەندى، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى تەنتەكتەر قايدان ءتۇسىنسىن. قايتا-قايتا قىڭقىلداي بەرگەن سوڭ، ولاردى «اكەڭ كەلسىنمەن» الداۋسىراتقان. مۇرنىنداعى «كوك جورعانى» كونەتوز ماقتالى شاپاننىڭ جەڭىمەن ءبىر جايقاپ تاستاپ، جاعاسى جايلاۋعا كەتە جاراپازانداي جەتكەن كىشكەنتايدىڭ شاتتانىپ جۇرگەنى سول. اكەسىنىڭ قاجىدان كەلگەن حابارىن اكەلگەندەي ەنتىگىپ تۇرعان بالانى اياپ كەتسە دە، انا ءوزى ورناتقان «تارتىپكە» تاستاي قاتتى.

– كەلسە، ۇيگە كىرسىن اۋەلى. ال سەن كيىمىڭدى شەشىپ، بەتى-قولىڭدى شاي.

بالا ءبارىبىر، اكەسى داستارقان باسىنا وتىرماي، اۋزىنا اس تۇسپەيتىنىنە كوزى ابدەن جەتتى دە، قايتا سىرتقا ۇمتىلدى. قازاننىڭ استىن قاعىستىرعان بولىپ تەرىس اينالعان انا، جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى.

سام جامىراپ، قاراڭعىلىق ۇيىرىلگەندە، شام جاعىلعان جۇپىنى ءۇيدىڭ ىشىنە جىلىلىق ۇيالادى. كولەڭكەسى توردەگى قابىرعادا زورايا تۇسكەن اكەنى جاعالاي جايعاسقان بالالار، الاسا اس تاقتايعا ەمىنىپ، الدارىنا كەلگەن سىلدىر-سۇيىق كەسپەنى «سۇرپىلداتا» تارتىپ جاتىر. ۇلكەندەۋلەرى ۇلەستەرىنە تيگەن ءبىر-ءبىر جاپىراق قارما ناندى قاربىتىپ ۇلگەرىپ، قاسىنداعى كىشىلەۋلەردىڭ ءالى جارتىسى دا جەلىنبەگەن ناندارىنا جالتاق-جالتاق قاراپ تا قويادى. كۇنى كەشكە دەيىن ەرىندەرى كوگەرە توڭىپ، ارەڭ قولدارى جەتكەن نەسىبەسىن ولار قايدان بەرە قويسىن، كوز تىككەندەردىڭ كومەيىن ارىدان اڭعارعان كىشكەنتايلار، ەنشىلەرىن تاس قىپ ۇستاپ، شەشەلەرىنە قاراي ىعىستايدى.

كوجەدەن كەيىن ەشكى ءسۇتىن قاتقان ءبىر شاۋگىم قۇلا شايدى ماڭدايى شىپ-شىپ تەرشي وتىرىپ تاۋىسقان كۇيەۋىنە ايەلى اقىرىن عانا:

– شاي-تۇز دا ازايىپ قالدى، – دەپ اقىرىن عانا «بۇلك» ەتكىزدى.

جاتار الدىندا تەمىر جول قاراۋشى سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ وزىنە-ءوزى «بۇگىن جاپىرىق ىنگەنگە ءشوپتى مولىراق سالايىن، ەرتەڭ قامىس تارتامىن» دەگەن. ەسكىلەۋ تۇيە ءجۇن كورپەنىڭ استىنا ەندى كىرگەن ۇلكەن ۇل مۇنى ەستىپ، ءشيدىڭ تۇبىنەن شىعا كەلگەن قوياننىڭ كوجەگىندەي قازداڭ قاعا ۇشىپ تۇردى.

– كوكە، قامىسقا مەن دە بارايىنشى.

– ونى قايتەسىڭ، بەكەر توڭىپ.

– توڭبايمىن كوكە، كومەكتەسەمىن عوي، ەرتىپ الىڭىزشى.

– بولسىن...

قالدىرىپ كەتە مە دەپ قورىققان بالا تۇنىمەن ءجوندى ۇيىقتاعان جوق. تاڭەرتەڭ اكەسىنىڭ تىقىرى بىلىنگەن زامان كيىنىپ العان. جاپىرىق وركەش ىنگەنگە قايقى باس شانانى جەككەن تەمىر جول قاراۋشى ۇلىن تەرى تونعا وراپ تاستادى. «اڭ بىردەڭە كەزىگىپ قالسا» دەپ، ءشيتى مىلعىتىن دا اسىنعان. ۇيالشاق قىزدىڭ بەتىنە تەپكەن قىزىلداي شاپاعىن شاشىپ، كۇن دە كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. كەشەگىدەي ەمەس جەل باسەيىپ قالعان سەكىلدى. قامىس وراتىن جەر تەمىر جولدان ون شاقىرىمداي قاشىق، «قازانكولدىڭ» جاعاسىندا بولاتىن. سىرىلداعان شانادا تەربەتىلىپ، جىلى توننىڭ ىشىندە ۇيىقتاپ كەتكەن بالا، بارىلداي بوزداعان تۇيە داۋىسىنان وياندى. جاپىرىق ىنگەن توقتاماي ەدەل-جەدەل بوزداپ جىبەردى.

– بالام، الدىڭعى جاقتا الدەنەنىڭ سۇلباسى كورىنە مە، – دەدى اكەسى ۇلىنا.

بۇلار ويپاڭداۋ جازىققا قاراي ەڭكەيىپ كەلەدى ەكەن. شانانىڭ ۇستىندە موينىن سوزا قاراعان بالا، راسىندا قار بەتىندە قالقاقتاعان ءبىر بەلگىنى كوزى شالدى.

– مال ەمەس پە، كوكە، بىردەڭە كەلە جاتقان سەكىلدى.

– يەن دالادا مال جۇرمەسە كەرەك ەدى، اڭ با ەكەن دەيمىن.

– قاسقىر بولماسىن. جاپىرىق ىنگەن سودان قورقىپ بوزداعان شىعار.

– جوق، ادەتتە يت-قۇس توبىمەن جورتاتىن، مىناۋ اڭ سياقتى، ولاي بولسا قۇداي بەردى، اللا ءناسىپ ەتسە، سەندەردى قۋىرداققا ءبىر تويعىزامىن.

الگى قالقاڭداعان نارسە بۇلارعا تۋرا تارتىپ، تاياپ كەلەدى. قامىسقا باراتىن جول سورابىنان اۋىتقيتىن ەمەس. تەمىر جول قاراۋشى تاڭدانا باستادى. اڭنىڭ جولمەن ءجۇرىپ نەسى بار، ءجۇرسىن-اق مەيلى، جەل ءبىز جاقتان، داۋىسىمىزدى ەستىپ، ءوزىمىزدى كورىپ كەلە جاتىر، باياعىدا قاشىپ جوعالسا كەرەك ەدى عوي. نە بولسا دا دەپ، مىلتىعىن ىڭعايلاي قارسى جۇرگەن ول، ءبىر كەزدە تۇيەنى شورت توقتاتتى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي ۇڭىلە قاراپ تۇردى دا، «مىناۋ كيىك قوي» دەدى قايران قالىپ. توندى سىپىرىپ تاستاعان بالا دا، شانانىڭ ۇستىندە تىزەرلەي وتىرىپ العان. مىنە قىزىق، انادايدا ءىلبي باسىپ ور كيىك كەلە جاتىر. ول قۋانىپ كەتتى، كوكەم قازىر اتاتىن شىعار دەدى ىشىنەن. ءتىپتى، كوز الدىنا بۋى بۇرقىراعان ءبىر تاباق ءتاتتى قۋىرداق ەلەستەپ، ەرىكسىز جۇتىنىپ تا الدى.

بىراق، كوكەسى اڭ اتاتىن بەينە بايقاتپادى، كەرىسىنشە، ءشيتىسىن «لىق» ەتكىزىپ، موينىنا قايتا تاستاي سالعانى. اشىعىپ، اداسىپ قالعان كيىك بولار، ءوزى نەگە ادامنان قورىقپايدى، الدە كوزى كورمەي مە دەگەن بالا اكەسى مەن كيىككە كەزەك جالتاقتاعان. كيىك بولسا ەشتەڭەدەن جاسقاناتىن ەمەس، راسىندا بۇلاردى كورمەيتىن دە سەكىلدى، ءبىر اتتام بۇرا تارتپاي، تىكە كەلەدى. تەمىر جول قاراۋشى وقىس قيمىلعا كوشتى، تۇيەنى تەز بۇرىپ، شانانى جول سۇرلەۋىنەن الىستاۋ شىعارىپ قويدى. بالا اڭ-تاڭ. «كوكەم نە ىستەمەكشى، الدە مىنا سوقىر كيىكتى تىرىدەي ۇستاپ الماق پا؟».

– ۋا، باتىرەكە! مىناۋ كيىكتىڭ تەكەسى ەكەن، ە-ە-ە، جانۋارىم-اي، «تەكە بۇرقىلداقتان» شىققان بەتىڭ-اۋ، باسە، باسە!

اكەسىنىڭ ەكپىندى داۋىسىنا «ەلەڭ» ەتكەن بالا، بۇل كەزدە شانانىڭ تۇسىنا جاقىن قالعان كيىكتىڭ زور تەكەسىنە باقىرايا قاراعان. تەمىردەي اشا تۇياقتارى شىنى قاردى شىقىرلاتا باسىپ، باياۋ كوسىپ كەلەدى. ءجىپ-جىڭىشكە سيراقتارى سيدام دەنەسىنە سايما-ساي. باۋىرى مەن تاماعىنىڭ استىن تۇتاس جاپقان اق مامىق ءجۇن بولىمسىز جەلپىنەدى. ۇشى ءسال قايقى قىزعىلتىم ءارى بۋناق-بۋناق قوس ءمۇيىزى جاۋجۇرەك باتىردىڭ قىلىشىنداي قاھارلى. سالمالى تاۋدىڭ جوتاسىنداي دوڭەس مۇرنى دا دەنەسىنە جاراسىمدى. ال، مولدىرەگەن قارا كوزدەرى تىپتەن سۇلۋ ەكەن، قاسىنان وتكەندە انىق كورىندى. تۇڭعيىق مۇڭ الدە سىر جاسىرىنعان جانارى بالانىڭ بويىن سىلكىنتىپ جىبەرگەندەي بولدى.

ءبىر قولىمەن بۇيدانى ۇستاپ، ءبىر قولىن جانىنا جاپسىرعان اكەسى دە، كيىككە قىبىرسىز قاراپ قالىپتى. موينىنداعى ءشيتى مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسى شوشايىپ، ءدال ءبىر ساپتىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان گەنەرالعا قۇرمەت بىلدىرگەن سولداتتاي قاقشيىپ تۇر. قوزعالىپ قالسا ونى ۇركىتىپ الارداي نە جولىنا بوگەت بولارداي ەرەكشە ىجداعات تانىتادى. ال، قارلى دالانىڭ ۇستىندە ءوزى عانا بارداي ەش قاپەرسىز، ەسسىز، سەزىمسىز تارتىپ بارا جاتقان ور كيىك بۇلارعا مويىن دا بۇرعان جوق. شانادان ون-ون بەس قادام عانا جول نوبايىمەن، اياعىنىڭ استىنان كوز الماعان كۇيى كەتە باردى. سىلبىر بەينەسىنەن تۇرالاپ شارشاعان، دىعىرى قۇرىپ، سونشالىق حال-دارمەنى تاۋسىلعان ءالسىز، قۋاتسىز كۇيى اڭدالادى. اكە مەن بالا، جاپىرىق ىنگەن ۇشەۋى ونى ءۇنسىز قاستارىنان وتكىزىپ، ۇزاتىپ سالدى. اكەسىنىڭ مىلتىققا نەگە قول اپارماعانىن دولبارلاسا دا، وسىنشا ىزەت تانىتقانىن تۇسىنە الماعان بالا:

– بۇل كيىك نەگە جالعىز ءجۇر، اۋىرعان با، الدە اش پا، قايدا كەتىپ بارادى؟ – دەپ سۇرادى.

– ول كيىك اش تا ەمەس، اۋرۋ دا ەمەس، اداسقان دا جوق. ول – ناعىز ەركەكتىڭ ءوزى، ال ەندى قايدا باراتىنىن پەشەنەسىنە جازىلعان تاعدىرى شەشەتىن بولار – دەدى كوكەسى ۇزاپ بارا جاتقان ور تەكەنىڭ تۋ سىرتىنان تولقي كوز تاستاپ. داۋىسىندا شىن ريزالىق، كوڭىلىندە لەپىرگەن سەزىم تىنى بارداي. باسقا ماقتاۋ ايتۋدىڭ رەتىن تاپپاعان جول قاراۋشى تاعى دا، «شىن ەركەك وسىنداي بولۋى كەرەك» دەپ، ءسوزىن تولىقتىرىپ قويدى.

ءبىر باقىرىپ العان جاپىرىق ىنگەن مەن كۇرتىك قاردى قاق تىلگەن شانا قايتا قوزعالدى. تونىنا ورانعان بالا ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارا قويماسا دا، كوكەسىنىڭ «ەركەك كيىك» دەپ ەرەكشە ەكپىنمەن ايتقان ءسوزىن كوكەيىنە ءتۇيىپ قويدى. الدەن ۋاقىتتا ارتىنا قايىرىلعان ول، ەركەك كيىكتى تاعى ءبىر كورىپ قالماق بولىپ ەدى، بۇلدىراعان ور تەكە اق ساعىم ويناعان دالاعا ءسىڭىپ ۇلگەرىپتى.

مۇرات الماسبەكۇلى

Abai.kz