تۇركىستان قالاسىندا «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ياساۋيتانۋ» رەسپۋبليكالىق بايقاۋى ءوتتى. جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارى قاتىساتىن بۇل سايىس ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى بايقاۋلاردىڭ قاتارىنان ورىن الادى. بايقاۋدىڭ تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، العاش رەت 1998 جىلى تۇركىستان قالاسىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن. جىلدان جىلعا قاناتىن كەڭەيتە تۇسكەن بايقاۋعا تۇركىستانعا جاقىن جەردەگى اۋدانداردىڭ وقۋشىلارى قاتىسا باستايدى. ءسويتىپ، بۇل بايقاۋ ايماقتىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. 2009 جىلدان باستاپ بايقاۋ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتكىزىلە باستادى. جەتىنشى رەت وتكەن رەسپۋبليكالىق بايقاۋعا اۋداندىق جانە وبلىستىق ىرىكتەۋلەردەن ۇزدىك شىققان 61 وقۋشى قاتىستى. بايقاۋ قوناقتارى 19-20 ءساۋىر كۇندەرى تۇركىستانداعى «زياراتشىلار ورتالىعىنا» كەلىپ ورنالاستى. 20 ءساۋىر كۇنى تىركەۋ سالتاناتى ءوتىپ، سايىسشىلار جەرەبە ارقىلى نومىرلەرىن الدى. ارىستانباپ كەسەنەسى مەن ورتاعاسىرلىق وتىرارتوبەگە ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىلدى. قوناقتارعا ارنالعان مادەني شارا «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايىنا قاراستى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى، مونشا، ەسىم حان، قىلۋەت جەر استى كەسەنەسى، جۇما مەشىتى، ءرابيا سۇلتان بەگىم كەسەنەسىنە ەكسكۋرسيامەن اياقتالدى. 

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە زيارات

21 ءساۋىر سايىس كۇنى، احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ-دىڭ مادەنيەت ورتالىعىندا جاس حيكمەتشىلەر، سايىستى تاماشالاۋعا كەلگەن كورەرمەندەر باس قوستى. رەسپۋبليكالىق ءبىلىم سايىسى سالتاناتتى جاعدايدا مەملەكەتتىك انۇرانمەن اشىلدى. 

بايقاۋدىڭ اشىلۋ سالتاناتى

تۇركىستان قالالىق دارىندى جاستار مەكتەبىنىڭ تالانتتى ونەرپازدارى قوناقتارعا ءداستۇرلى ءان ايتىپ ءىلتيپات كورسەتتى. 

قوناقتار تۇركىستاندىق جاس دارىننىڭ ونەرىن تاماشالادى

ەرەجە بويىنشا رەسپۋبليكالىق سايىس ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى. ءى كەزەڭدە  حيكمەتتەردى جاتقا ايتۋ، ءىى كەزەڭدە بيلەت بويىنشا جاۋاپ بەرۋ، ال ءىىى كەزەڭدە تىرەك سوزدەردى تابۋلارى كەرەك بولاتىن. ەكىنشى كەزەڭنىڭ سۇراقتارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولۋىنا وراي سۇراقتار كوبىرەك قامتىلدى. ونان بولەك مۇراجاي سايتىندا جاريالانعان اڭىز-اڭگىمەلەر جانە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن جادىگەرلەر بويىنشا سۇراقتار قويىلدى.  

جاس حيكمەتشىلەر 

سايىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن ساراپقا سالعان قازىلاردىڭ قۇرامىندا ت.ع.د. م.قوجا، ت.ع.ك. ز.جانداربەك، ف.ع.ك. س.ەرگوبەك، مادەنيەت قايراتكەرى ر.جۇزباەۆا، قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى مۇراجاي ديرەكتورى م.سادىقبەكوۆ بولدى. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمى بارلىق كەزەڭدە دە، ەڭ جوعارعى باعاسى 10 باللدىق جۇيەمەن باعالاندى.

ءبىرىنشى كەزەڭدە بايقاۋ ەرەجەسى بويىنشا ىرىكتەلىپ كەلگەن وقۋشىلار بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ حيكمەتتەردى جاتقا ايتىپ جارىستى. بايقاۋعا قاتىسقان 61 وقۋشى 16 ادامنان ءتورت توپقا ءبولىنىپ سايىستى. «ازىرەت سۇلتان» سايتىنا 30 حيكمەت جىل باسىندا تۇگەل جاريالانىپ، وقۋشىلاردىڭ جاتتاۋلارىنا تەڭدەي مۇمكىندىك بەرىلدى. جارىسقا قاتىسۋشىلار ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتىپ، قالىڭ كورەرمەندى ءوز تالانتتارىمەن ءتانتى قىلدى. اقمولا وبلىسى مەن استانا قالاسىنان كەلگەن وقۋشىلار دايىندىقتارىنىڭ جوعارى ەكەندىكتەرىن ءبىرىنشى كەزەڭدە-اق دالەلدەدى. تولقىن گۇلنار، جاماش الماس، ىدىرىس ابدوللا ۇشەۋى بىردەي جوعارى 50 باللدى، ال باۋىرجان رامازان بولسا، 45 بالل يەلەنىپ، اقمولالىقتار باسقا وبلىستاردى سان سوقتىرىپ كەتتى. استانالىق ەرمەك ديدار مەن نۇعمان گۇلمارالدار جوعارى بالل جيناسا، تاعى ءبىر استانالىق ابدۋاحيت بالاۋسا 40 بالل جينادى. سونىمەن قاتار الماتى وبلىسىنان كەلگەن ايتقازى شۇعىلا، قىزىلوردالىق اياتبەك ارۋجان، اتىراۋلىق تاسماعامبەتوۆا قۇرالاي، تۇركىستاندىق ابدۋللا ءاليا حيكمەتتەردى ابدەن بويلارىنا ءسىڭىرىپ جاتتاعاندىقتارىن كورسەتتى. 

حيكمەتشىلەردىڭ قابىلەتىن ساراپقا سالىپ، اراسىنان ۇزدىكتەردى ىرىكتەۋ قازىلارعا قيىندىق تۋعىزدى. جۇرگىزۋشى وقۋشىلاردى ءمۇدىرتۋ ءۇشىن بارلىق ونەرىن سالىپ باقتى. ويتكەنى، ەكىنشى كەزەڭگە سايىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ تەك جارتىسى عانا ءوتۋى ءتيىس بولاتىن. اقىرىندا 61 وقۋشىنىڭ ىشىنەن بابى مەن باعى قاتار شاپقان 31 وقۋشى ەكىنشى كەزەڭگە ىرىكتەلىپ الىندى. كەزەڭدى ف.ع.كانديداتى س.ەرگوبەك قورىتىندىلاپ، ءوزىنىڭ بايقاۋدان العان اسەرىن ايتىپ اقتارىلدى.

سايىسشىلاردى باعالاۋ ءساتى

ەكىنشى كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا، قوجا احمەت ياساۋي بابامىز جونىندە، مۇراجايعا قاراستى تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن جادىگەرلەر جونىندە الدىن-الا سايتتا جاريالانعان سۇراقتار بويىنشا دايىندالعان بيلەتتەرگە جاۋاپ بەردى. ەكى سۇراقتان تۇراتىن بيلەتتەرگە جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلاردىڭ ىشىنەن تۇركىستاندىق ابدۋللا ءاليا مەن الماتى وبلىسىنان كەلگەن ايتقازى شۇعىلا ەڭ جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، 50 بالل جينادى. الماتىلىق تاعى ءبىر ورەن توقتارقىزى قىرمىزى 49 بالل جيناسا، اقمولالىق ەرمەك ديدار، استانالىق نۇعمان گۇلمارال 48 بالل جينادى. بۇل كەزەڭدەگى سايىستا وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرى جانە سول ءبىلىمدى قالاي جەتكىزە الاتىندىعى ساراپقا سالىندى. قازاق تاريحى مەن ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى بولعان ۇلى اۋليە ياساۋي بابامىزدىڭ ءىلىمىن تەرەڭ مەڭگەرگەن سايىسشىلاردىڭ بارلىعى جوعارى ناتيجە كورسەتتى. ءۇشىنشى كەزەڭدەگى باسەكەنىڭ تارتىستى بولاتىندىعى ناتيجەلەردەن بايقالىپ تۇردى. جوعارى بالل جيناعان 17 وقۋشى ءۇشىنشى كەزەڭگە جىبەرىلىپ، ت.ع.د. م.قوجا كەزەڭدى قورىتىندىلادى.  

بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردى ماراپاتتاۋ

ءۇشىنشى كەزەڭدە ەكى سىننان ۇزدىك شىققان سايىسشىلار جادىلارىنىڭ مىقتىلىعىن ساراپقا سالدى. حيكمەتتەردە كەزدەسەتىن سوزدەر تىرەك ءسوز رەتىندە الىنىپ تالاپكەرلەر سول ءسوز كەزدەسەتىن شۋماقتاردى تاۋىپ، ءۇزىندى كەلتىرۋى ءتيىس بولاتىن. الدىڭعى ەكى كەزەڭ بويىنشا جوعارعى ۇپاي جيناعان وقۋشىلار بۇل جولى دا سايىسقا تاس-ءتۇيىن دايىن بولىپ كەلگەندىكتەرىن دالەلدەدى. وتكەن جىلدارداعى بايقاۋلاردا ەڭ قيىن دا جاۋاپتى ءسات وسى ءۇشىنشى كەزەڭ ەدى. بايقاۋدىڭ تاريحىندا تىرەك سوزدەردى تولىق تاپقان وقۋشى بىرەۋ عانا بولاتىن. ال بيىلعى بايقاۋدا ءۇش وقۋشى تىرەك سوزدەردى تولىعىمەن تاۋىپ حيكمەتتەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، جينالعان حالىقتى ءتانتى قىلدى. اتاپ ايتقاندا وڭتۇستىكقازاقستاندىق ابيلداەۆا بالزيرا، جامبىلدىق وزدەمباەۆا جانسايا، ەكى سىن قورىتىندىسى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندى الماتىلىق شۇعىلامەن بىرگە ءبولىسىپ تۇرعان تۇركىستاندىق ابدۋللا ءاليا ەڭ جوعارعى 50 بالل الدى. بايقاۋدىڭ تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ءۇش كەزەڭنەن ءبىر بالل جوعالتپاعان ابدۋللا ءاليا باس (100 000 تەڭگە ) جۇلدەنى، ال ايتقازى شۇعىلا 144 باللمەن (75000 تەڭگە) ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى. ەكىنشى ورىن ءۇشىن 50 مىڭ تەڭگەدەن ەكى ورىن بەلگىلەنگەن. قىزىلوردالىق حيكمەتشى اياتبەك ارۋجان 140 باللمەن ءىى ورىننىڭ (50 000) داۋسىز جەڭىمپازى اتاندى. ال 139 بالل جيناعان اقمولالىق تولقىن گۇلنار مەن جاماش الماس ەكىنشى ورىننىڭ قالعانىن ساراپقا سالدى. حيكمەت ايتىپ سايىسقان ەكى ورەننىڭ ىشىنەن تولقىن گۇلنار مۇدىرمەي ايتىپ، ءىى ورىندى (50 000) يەلەندى. جۇلدە قورىنىڭ كەلەسى ورىندارى ءۇش ادامعا ارنالعان 30 مىڭ تەڭگەدەن ءۇشىنشى ورىن سايىسكەرلەر اراسىندا بولىسكە ءتۇستى. 139 باللمەن جاماش الماس پەن 137 باللدىق كورسەتكىشپەن نۇعمان گۇلمارال العاشقى ەكى جۇلدەنى يەلەندى. ءۇشىنشى جۇلدەنى 134 بالل جيناعان ابيلداەۆا بالزيرا، توقتارقىزى قىرمىزى، ىدىرىس ابدوللا ۇشەۋى ساراپقا سالدى. بابى مەن باعى كەلىسكەن اقمولالىق ىدىرىس ابدوللا ەكى قارسىلاسىنان باسىم شىعىپ، جۇلدەلى ءىىى ورىندى يەلەندى. قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىندا ەكى كەزەڭ بويىنشا 98 باللمەن جوعارى ناتيجە كورسەتىپ تۇرعان ەرمەك ديداردىڭ قولىنان جۇلدە سۋسىپ كەتتى دەۋگە بولادى. توعىزىنشى ورىندا تۇرعان قىزىلوردالىق اياتبەك ارۋجان سۋىرىلىپ العا شىعىپ، ءىىى ورىنعا تابان تىرەدى. ون وقۋشى ىنتالاندىرۋ سىيلىعى مەن قوسا 10 مىڭ تەڭگەدەن جۇلدە الدى. بۇل كەزەڭدى ت.ع.ك زىكىريا جانداربەك قورىتىندىلادى.  

بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردى كوماندالىق ەسەپ بويىنشا قورىتىندىلاساق، اقمولا وبلىسى ءبىرىنشى ورىندى، ەكىنشى ورىندى وقو مەن استانا قالاسىنىڭ كوماندالارى، الماتىلىقتار ءۇشىنشى ورىن الدى. اسىرەسە اقمولا وبلىسىنان كەلگەن وقۋشىلاردىڭ 4-ءۋى اقتىق سىنعا شىعۋى رەسپۋبليكالىق بايقاۋعا دايىندىقتىڭ وتە جوعارى بولعاندىعىن كورسەتىپ وتىر. وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن ءبىلىمىن، زەردەسىن باعالاۋ قازىلارعا وڭاي تۇسپەدى.

جىلداعى ءداستۇر بويىنشا قاتىسقان بارلىق وقۋشىلارعا جانە شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستازدارعا العىس حاتتار تابىس ەتىلدى. بايقاۋعا قاتىسۋشىلار، سايىستى تاماشالاۋشى قالىڭ كوپشىلىك ۇيىمداستىرۋشىلارعا العىس سەزىمدەرىن ءبىلدىرىپ، ريزاشىلىقتارىن ايتىپ تاراستى.

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسى «ديۋاني حيكمەت» شىعارماسىن ناسيحاتتاۋدى كوزدەيتىن بۇل جوبا ءالى دە ءوزىنىڭ جالعاسىن تابادى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىن جاس حيكمەتشىلەردى تۇركىستان جۇرتشىلىعى اسىعا كۇتەدى. حيكمەت ايتۋ ءداستۇرىنىڭ قازاق دالاسىندا جاڭعىراتىن كۇنى الىس ەمەس، جاقىن قالعاندىعىنا سەنىم زور.

Abai.kz