ۋكراينا داعدارىسى قازاقستانداعى ورىس ۇلتىنىڭ جاعدايىنا بۇرىنعىدان مۇلدە بولەك كوزقاراسپەن قاراۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسى، نەگىزىنەن، ءورىستىلدى ەكەنى، ال بۇل ايماقتى كەڭەستىك ءداۋىردى كوكسەيتىندەر «بايىرعى ورىستىڭ جەرى» دەپ قاراستىراتىنى جاسىرىن ەمەس. ساۋالدى توتەسىنەن قويالىق، قازاقستاندا قىرىم ستسەناريى قايتالانۋى مۇمكىن بە؟

قازىرگى ۋكراينا تەرريتورياسىن تاس-تالقان ەتىپ، جىك-جىككە ءبولىپ جاتقان ۆلاديمير پۋتين «ورىس الەمى» اتتى كونتسەپتسيانىڭ وتىن وشىرمەۋگە تىرىسۋدا. سوعىس، جانجال، ادام قانى توگىلسە دە، كرەمل ءبىر كەزگى «سوۆەت وكىمەتىنىڭ» قۇرامىندا بولعان ەلدەردى ۋىسىنان شىعارعىسى جوق. ويتكەنى، ىلگەرىدە ايتىپ كەتكەن كونتسەپتسيا قازاقستاندى دا قامتيدى… ءوز باسىم قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى تاريحىن ءجىتى زەرتتەپ كەلەمىن.

كسرو قۇلاعان تۇستا قازاقستاندا 6 ملن-عا تارتا ورىس بولدى جانە جىل وتكەن سايىن ولاردىڭ سانى ازايا بەردى. 1991 جانە 1997 جىلداردىڭ ارالىعىندا قازاقستاننان 1,2 ملن. ورىس كوشىپ كەتكەن ەكەن، بۇل بۇكىل ەل تۇرعىندارىنىڭ 14 پايىزى بولاتىن. ەسكەرەر جايت، وسى ارالىقتا بۇرىنعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعى ەلدەردەن رەسەيگە كوشىپ كەلگەن ورىستار مەن ورىستىلدىلەردىڭ اراسىندا قازاقستاننان كوشىپ بارعانداردىڭ ۇلەسى 40 پايىزدى قۇرادى. سالىستىرار بولساق، بالتىق ەلدەرىنەن تيىسىنشە رەسەيگە قونىس اۋدارعانداردىڭ ۇلەسى سول كەزدەرى نەبارى 3 پايىزدى يەلەندى.

بۇل پارادوكس: سەبەبى، قازاقستاندا كورشىلەس تاجىكستان، وزبەكستانداعىداي بەلگىلى ءبىر ەتنوس قىسىمعا ۇشىراپ، قانداي دا ءبىر ۇلتارالىق قاقتىعىستار بولعان جوق. ءتىپتى، بولعان كۇننىڭ وزىندە بۇعان «سلاۆيان» ماسەلەسىنىڭ ەش قاتىسى جوقتىعىن بىلەمىز. 1991 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ورىس ۇلتىنىڭ 74,8 پايىزى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى قولداپ داۋىس بەردى.

سودان دا شىعار، ءتىل، ءدىل ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستان بيلىگى وتە ساق ساياسات جۇرگىزدى جانە بۇل بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. 1989 جىلعى «قازاق كسر-نىڭ تىلدەر تۋرالى» زاڭىندا ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى رەتىندە ايقىندالىپ، ءوز كەزەگىندە قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن مارتەبە بەرىلگەن بولاتىن. 1995 جىلى بۇعان ءسال وزگەرىس ەنگىزىلىپ، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلاتىن بولادى» دەگەن شەشىم شىعاردى. 1997 جىلعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تىلدەر تۋرالى» زاڭىندا وسى قاعيدا قايتا قايتالاندى. 2004 جىلعى «تىلدەر تۋرالى» زاڭدا دا سونشالىقتى وزگەرىس جوق. سايىپ كەلگەندە، قازاقستان بيلىگى ءدال وسى ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە اسا ساق ساياسات جۇرگىزىپ، كەرەك جەردە «يىلە» ءبىلدى.

بىراق، قازىرگى احۋال قازاقستانداعى ورىس ۇلتىنىڭ جاعدايىنا بۇرىنعىدان مۇلدە بولەك كوزقاراسپەن قاراۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسى نەگىزىنەن ءورىستىلدى ەكەنى، ال بۇل ايماقتى كەڭەستىك ءداۋىردى كوكسەيتىندەر «بايىرعى ورىستىڭ جەرى» دەپ قاراستىراتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل الدەبىر ناقۇرىستاردىڭ نەگىزسىز اڭگىمەسى سياقتى ەستىلۋى مۇمكىن. بىراق…ۋكراينداعى جاعداي ءدال وسىنداي اقىماق گيپوتەزانىڭ ءوزى ءبىر ساتتە شىندىققا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۋكراين داعدارىسىنا قاتىستى ءوزىنىڭ پوزيتسياسىن ناقتى كورسەتىپ، قاتتى سىن ايتقاننان كەيىن، ماسكەۋ استاناعا قىسىمدى كۇشەيتە ءتۇستى. بۇدان سوڭعى ۋاقىتتارى رۋسلان يبراەۆ، ەرمەك تايچيبەكوۆ سىندى ارانداتۋشىلار ۇلت پەن ۇلتتىڭ اراسىنا وت سالاتىن جانە قازاققا قارسى باعىتتالعان جازبالارىن جيىلەتىپ جىبەردى. ولاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەرى تەگىن ەمەس، تاپسىرىسپەن جۇزەگە اسىپ وتىرعانى انىق.

ءوز باسىم تايچيبەكوۆكە (سۋرەتتە) تاڭمىن. بۇل كىم جانە قايدان شىققان؟ ءوزى قازاقستاندا تۇرا ما؟ تۇتاس قازاق ۇلتىنا قارسى توپىراق شاشاتىن ونىڭ قانداي قۇقى بار؟ ونىڭ اۋزىن بۋعا بولماي ما؟ قازاقستاندىق ارىپتەستەرىممەن پىكىر الماسىپ، جارىتىمدى جاۋاپ الا المادىم. ونىڭ جازبالارى سىزدەردى قويىپ، بىزدەرگە دە جەتتى. قيالىندا شەك جوق. ءوزىم قازاق بولماسام دا، باۋىرلاس ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە ونىڭ جازبالارىن وقىپ وتىرىپ، قانىم قارايادى. قايدا قاراپ وتىرسىزدار؟ ونىڭ كۇنى كەشە عانا قازاقتاردى سەپاراتيست دەپ اتاپ، رەسەيگە «تاۋەلسىز قازاقستان جوباسىن جابۋ تۋرالى ۇندەۋ» تاستاعانىن بىلەسىزدەر مە؟ سەنبەسەڭىزدەر، ونىڭ «facebook» جەلىسىندەگى جازبالارىن قاز-قالپىندا بەرەيىن: «كازاحستان دولجەن ستات نەوتەملەموي چاستيۋ روسسي، كاك استراحان، ومسك، نوۆوسيبيرسك. موجنو ۆ كاچەستۆە سەميرەچەنسكوي گۋبەرني…»، « يا نە ۆراگ كازاحام، يا زا تو، چتوبى كازاحسكي نارود ۆىشەل نا پەرەدوۆوي ۋروۆەن. ەتو ۆوزموجنو تولكو ۆ سوستاۆە روسسيسكوي يمپەري»، «س 1991 گودا يا پرينتسيپيالنو نە سموتريۋ وليمپيادۋ، تاك كاك سوۆەتسكي سويۋز راسپالسيا. كاك تولكو كازاحستان س روسسيەي وبەدينيتسيا، يا سنوۆا ستانۋ سموترەت وليمپيادۋ».

سايىپ كەلگەندە، بۇل ادام قازاقتىڭ اس-سۋىن ىشە وتىرىپ، ءوزى قازاق بولا تۇرا قازاق مەملەكەتىنە قارسى شىعىپ وتىر. ال مۇنى قازاقستاندىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى بىلمەۋى مۇمكىن بە؟ تەزىرەك قامدانىڭدار! ايتپەسە، ءبارى دە كەش بولادى…

زاۋر راسۋلزادە، ازەربايجان ساياساتتانۋشىسى

دەرەككوزى: http://www.dalanews.kz