كونە تۇركى زامانىنا بويلاپ، ساقتار مەن عۇنداردىڭ، قىپشاقتاردىڭ ءداۋىرىن سوزبەن سۋرەتتەپ، ەرلىك داستاندارىن سانامىزدا جاڭعىرتپاي-اق قويالىق. شىڭعىس قاعان زامانىندا شىڭىراۋعا قۇلاماي، شىن بەينەسىن ساقتاپ قالعان بابالاردىڭ ايتۋلى جورىقتارىن تاعى قايتالاپ نە كەرەك؟ ۇلكەن ۇلىستان ىرگەسىن بولەك سالىپ، قازاق دەگەن حاندىق قۇرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جانكەشتىلىگىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. قاسىم، ەسىم، تاۋەكەل، ابىلاي حانداردىڭ زامانىنداعى ۇلتتى ساقتاپ قالۋ جولىنداعى بولعان كۇرەستەردى تاريح دەگەن كارى تارلان بويىنا ساقتاپ، بۇگىنگە جەتكىزدى. زامانىندا قازاق ءۇشىن قان كەشكەن حان كەنەنىڭ سۇستى بەينەسى كوز الدىمىزدا ءالى تۇر. قىسقاسى، قايقى قىلىش تاعىنىپ، ساۋىت-سايمانىن اسىنىپ، بەس قارۋىن سايلانىپ شىققان تەكتى تۇقىمنىڭ ۇلدارى تۋعان حالقىنىڭ بولاشاق ءومىرى ءۇشىن ەرلىك جاسادى. باستارىن بايگەگە تىكتى. جانىن ايامادى. سونىڭ ءبارى قازاق ءۇشىن بولاتىن. ونىڭ ءبارى بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامى ەدى. ولار ەرلىك مۇراتتى ەرىككەننەن ەمەس، ءبىز ءۇشىن جاسادى. بۇگىندە ءبىز قىمبات كولىك ءمىنىپ، بەس جۇلدىزدى قوناقۇيگە ءتۇسىپ، قىمبات رەستورانداردان اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ جۇرسەك، ول ەڭ الدىمەن اللانىڭ، ونان كەيىن اتالارىمىز جاساعان ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسى. شاماڭىز كەلسە، داۋ ايتىپ كورىڭىز.

كونە تۇركى زامانىنا بويلاپ، ساقتار مەن عۇنداردىڭ، قىپشاقتاردىڭ ءداۋىرىن سوزبەن سۋرەتتەپ، ەرلىك داستاندارىن سانامىزدا جاڭعىرتپاي-اق قويالىق. شىڭعىس قاعان زامانىندا شىڭىراۋعا قۇلاماي، شىن بەينەسىن ساقتاپ قالعان بابالاردىڭ ايتۋلى جورىقتارىن تاعى قايتالاپ نە كەرەك؟ ۇلكەن ۇلىستان ىرگەسىن بولەك سالىپ، قازاق دەگەن حاندىق قۇرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جانكەشتىلىگىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. قاسىم، ەسىم، تاۋەكەل، ابىلاي حانداردىڭ زامانىنداعى ۇلتتى ساقتاپ قالۋ جولىنداعى بولعان كۇرەستەردى تاريح دەگەن كارى تارلان بويىنا ساقتاپ، بۇگىنگە جەتكىزدى. زامانىندا قازاق ءۇشىن قان كەشكەن حان كەنەنىڭ سۇستى بەينەسى كوز الدىمىزدا ءالى تۇر. قىسقاسى، قايقى قىلىش تاعىنىپ، ساۋىت-سايمانىن اسىنىپ، بەس قارۋىن سايلانىپ شىققان تەكتى تۇقىمنىڭ ۇلدارى تۋعان حالقىنىڭ بولاشاق ءومىرى ءۇشىن ەرلىك جاسادى. باستارىن بايگەگە تىكتى. جانىن ايامادى. سونىڭ ءبارى قازاق ءۇشىن بولاتىن. ونىڭ ءبارى بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامى ەدى. ولار ەرلىك مۇراتتى ەرىككەننەن ەمەس، ءبىز ءۇشىن جاسادى. بۇگىندە ءبىز قىمبات كولىك ءمىنىپ، بەس جۇلدىزدى قوناقۇيگە ءتۇسىپ، قىمبات رەستورانداردان اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ جۇرسەك، ول ەڭ الدىمەن اللانىڭ، ونان كەيىن اتالارىمىز جاساعان ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسى. شاماڭىز كەلسە، داۋ ايتىپ كورىڭىز.
اعارتۋشىلىقتى، اقىندىق پەن جازۋشىلىقتى، ساياسي قايراتكەرلىكتى، ەل باسقارۋ ءىسىن، قىسقاسى، قوعامداعى قىبىر ەتكەن سالانىڭ بارلىعىن قامتۋعا تىرىسقان الاش زيالىلارى دا وسى ەلدىڭ بولاشاعىن باياندى ەتۋگە بارىن سالدى. ءاليحان، احمەت، مۇستافا، مىرجاقىپ، بەيىمبەت، سۇتانماحمۇت، مۇحامەدجان سەكىلدى شوق جۇلدىزداي بولعان الاش ارىستارى بيلىك قۋعان جوق. قايتكەن كۇندە قازاق بالاسىن ىرگەلى ەل ەتەم، كەلەشەگىن كەمەل قىلام دەگەن تۇرعىدا جۇمىس جاسادى. توعىشار بولعان جوق. تويىپ تا ەشتەڭە جەمەدى. تاپقانى نە؟ قۋعىن-سۇرگىن، تەكسەرۋ، تۇرمە. ەڭ سوڭىندا، قۇرباندىق. ولار مىنا ءبىز ءۇشىن قۇربان بولدى.
كەڭەستەن كيەپەت تابام دەگەن ساكەندەر دە ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭداعاننان سول جاعالاۋعا ءوتتى. ەرىككەننەن نەمەسە اتاق-داڭق قۋعاننان ەمەس. ولاردىڭ دا بار ارمانى قازاقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ، الداعى جولىن ايقىنداۋ ەدى.
جەلتوقساندا قىرىلعان قازاق جاستارى اتتارىن تاريحقا قاشاپ كەتۋ ءۇشىن، اتاق-ابىرويىن ارتتىرۋ ماقساتىندا الاڭعا شىقپادى. ولار دا ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭدادى. مەرت بولدى. سوققىعا جىعىلدى. تۇرمەگە جابىلدى. قۋدالاندى. قۇرىقتالدى. توز-توز بولدى. بۇگىندە ءبىز تاۋەلسىزدىك اتتى تۇسىنىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتىپ وتىرساق، سول كەزدەگى جالىندى جاستارعا قارىزدارمىز.
مۇنىڭ ءبارى ەرلىك. تاعى ءبىر ادامنىڭ ەرلىگىن ايتايىق. جاستايىنان «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» اتانىپ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ سۇيكىمى كەتكەن جاس بالا تۋعان حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە دەن قويىپتى. قازاقى قالپىن بۇزباعان قارا جەردە ءومىر سۇرگەن وسى بالا شىناشاقتاي كەزىنەن قازاقتىڭ قالتارىس تاريحىن قوپارۋمەن اينالىسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە شالكيىز، دۋلاتتاردىڭ جىرلارى قازاق ورتاسىنا قايتىپ كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز الاساپىراندا وتكەن ءومىردى كوزىمىزبەن كورگەندەي بولدىق. ول – مۇحتار ماعاۋين بولاتىن. قازاققا «قاھار»، «تازىنىڭ ءولىمى»، «سارى قازاق» سەكىلدى رومانداردى بەرگەن كادىمگى ماعاۋين. مۇحتارلاردىڭ جالعاسى. كوزىنىڭ مايىن تاۋىسىپ، جۇيكەسىن جۇقارتىپ قازاققا قاتىستى تاريحتىڭ ءبارىن وسى مۇحاڭ جينادى. ءبىز ماعاۋيننىڭ ءومىرى دە ەرلىكپەن ءوتىپ كەلەدى دەپ بىلەمىز.
ءتىلىمىز جەتكەنشە بىزگە دەيىنگىلەردىڭ ەرلىك جولىن بايانداعانداي بولدىق. ەندى تاقىرىبىمىزدىڭ تەمىرقازىعىنا ورالايىق. كەيىنگى كەزدەرى پاقىرىڭىزدى «مەنىڭ زامانداستارىم ەرلىك جاساي الا ما؟» دەگەن وي ءجيى مازالاپ ءجۇر. جالپى، بۇگىنگى قازاق جاستارى ەرلىك جاساۋعا قۇلىقتى ما؟ اتالار اماناتىن ادالىنان اتقارا الا ما؟
ماعاۋين «الاساپىراندى» جازعاندا مامىراجاي زامان ەمەس ەدى. 37-ءنىڭ ءوزى بولماسا دا، ونىڭ ەلەسى ەلدىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن جۇرگەن. دەگەنمەن تانىم-تۇسىنىگى ابدەن قالىپتاسقان جازۋشى ۇلتتىق مۇرات جولىندا جۇمىسىن جالعاستىرا بەردى. سول زاماننىڭ وزىندە قابىرعالى دۇنيەلەردى تاباققا سالعان باستاي عىپ بىزگە ۇسىندى. سول زاماندا ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەگەنى ءۇشىن ماعاۋينگە التىننان ەسكەرتكىش ورناتسا بولادى.
وتكەندە قالامدى ەرمەك ەتىپ جۇرگەن ءبىر جىگىتپەن جولىعىپ قالدىق. جازۋشى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى ونداي قاسيەتتى ۇعىمدى اركىمگە تەلىسەك، وندا ونىڭ كيەسى ۇرادى. سوندىقتان ول جىگىتتى جازۋشى دەپ، اۋزىمىزدىڭ قيسايىپ قالعانى بىزگە كەرەك ەمەس. سول پاقىر نە دەيدى؟ سالعان جەردە «ۇيعىرلار تۋرالى كىتاپ جازىپ جاتىرمىن. كەيىپكەرىم احماديەۆ. شاكەن ايمانوۆتىڭ ۇيىندە ءۇش جىل تۇرعان. بالاسىنداي بولىپ كەتكەن» دەپ سالدى. تىرس ەتپەدىك. ول ءبىزدىڭ ءوزى ايتىپ وتىرعان جۇرتقا قاتىستى كوزقاراسىمىزدى بىلەتىن. سوندا دا قازىرگى دەپۋتاتتى ماقتاۋىن قويمادى. اياعىن جەرگە تيگىزبەي، كوككە شىعارىپ، ءۇستى-ۇستىنە ماداق ايتىپ، تۇلعالىق قاسيەتىن بارىنشا اشىپ كورسەتتى. قوش دەدىك. نارىقتىڭ زامانىندا، وندا دا مىناداي داعدارىس كەزىندە قازاقتىڭ ءبىر بالاسى الگى كىسى تۋرالى كىتاپ جازىپ، ودان اقشا ساۋسا، ءبىزدىڭ نە شاتاعىمىز بار. وسى توقتامعا كەلىپ، الگىنىڭ وداسىن ءۇن-ءتۇنسىز تىڭداي بەردىك. ءاسىلى، ول اڭگىمەسى بىزگە مايداي جاعىپ بارادى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك. كوپىرگەن اۋزىن از-كەم ءسۇرتىپ الدى دا، بىلاي دەدى:
سەن بىلەسىڭ بە، تاريحتا قازاق پەن ۇيعىردىڭ اراسىندا ەشقاشان سوعىس بولماپتى. ەكى ەل سان عاسىرلار بويىنا تاتۋ جاتقان. ءبىرىن-ءبىرى شاپپاعان. ەركەگىن قۇل، ايەلىن كۇڭ ەتپەگەن. قويى قورالاس، اۋىلى ارالاس جاتقان. بۇل دەگەن كەرەمەت قوي. ءوزىمىز ءبىر تۋعانبىز دەپ ماداقتايتىن قىرعىزدارمەن قايتا كوپ سوعىسىپپىز. كەنەسارىنىڭ دا باسىن شاۋىپ العان سولار عوي. كىتابىما وسىنى كىرگىزگەلى وتىرمىن.
بۇعان دەر كەزىندە توقتاۋ سالماسا ۇزاققا شاباتىنىن بايقاعاننان سوڭ، ويعىرلار تۋرالى ودانى توقتاتۋدى تالاپ ەتتىك. ءتۇرىمىز دە قاراۋىتىپ، كوزىمىزدىڭ اعى مەن قاراسىنا قىزىل ارالاسىپ، تۇتىگىپ كەتسەك كەرەك. سونى بايقاعان الگى جىلىستاپ شىعىپ كەتتى.
ءسىز وسى اڭگىمەدەن نە بايقايسىز؟ ال ءبىز مىنانى ايتار ەدىك. ەڭ ءبىرىنشى، ۇيعىر قازاقپەن سەمسەر ايقاستىراتىنداي جەكە دارا مەملەكەت بولماعان. راس، ەستە جوق ەسكى زاماندا ۇيعىر قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەنىن بىلەمىز. ال كەرەي مەن جانىبەكتەن باستالاتىن قازاق حاندىعىنىڭ تۇسىندا ۇيعىرلاردا مەملەكەت بولعان جوق. سوندىقتان ادۋىنى ارىندى، كەزىككەن جاۋىن جايپاپ سالاتىن قازاققا ۇيعىردىڭ قارسى تۇرۋى قيىن ەدى. ال قىرعىزدىڭ قازاققا كوز الارتۋى، ول بەلگىلى جاعداي. ولار دا وزىنشە ىرگەلى مەملەكەت بولدى. شەكاراسىن قورعادى. حالقىن امان ساقتاۋدى ويلادى. سوندىقتان قازاقپەن قىلىش تۇيىستىرۋگە، قالقان قاعىستىرۋعا تۋرا كەلدى. ەكىنشى، قىرعىز قانشا جەردەن تويىنسا دا، قازاقتىڭ قۇلاعىن كەسىپ، باسىن دالاعا لاقتىرىپ تاستاماعان. جاپ-جاس قىزىن قورلاماعان. زورلاماعان. اگاراكي، الگى جىگىت وزىنە كەيىپكەر ەتىپ الىپ وتىرعان حالىق ءبىزدىڭ ءبىر تۋعان ۇلت سەكىلدى جەرگە، ەلگە يە بولسا، وندا تالاي سوعىستى باستان وتكەرگەن بولار ەدىك. قازىردىڭ وزىندە ولار شاماسى جەتسە قازاقتى سۇرىندىرۋگە، كەلەكە ەتۋگە، نامىسىن تاپتاۋعا تىرىسىپ باعادى.
ءوز باسىم، قازاقتىڭ اراسىندا نامىسسىز جىگىتتەر بار دەپ ويلامايتىن ەدىم. مىنا ءبىر شاعىن اڭگىمەدەن كەيىن وسىنداي نامىستىڭ قايراعىنا تۇسپەگەن ادامداردىڭ بارىن كورىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ سالا بەردى.
الدەبىر ۇلتتىڭ، يا بولماسا ۇلىستىڭ ورتاسىنا وت تاستاۋدان اۋلاقپىز. بىراق تاريح تولقىنىندا جاعاعا شىعىپ قالماي، ۇلتتىعىن، مەملەكەتتىگىن، بەرىكتىگىن ساقتاپ قالعان قازاق دەيتىن ۇلىستى كەمىتىپ، شاماسى جەتسە ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ ەتۋگە تىرىساتىن الدەبىر حالىقتار تۋرالى كولەمدى شىعارما جازىپ، ولاردى اسپانداعى ايعا تەڭەپ، بىزبەن دوستىق راۋىشتەگى ەل بولعان دەپ اسپەتتەۋدىڭ كەرەگى نە؟ كەي پاقىرلار «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا اقشا تاپ» دەپ اباي ايتقان» دەگەندى العا تارتاتىن شىعار. اباي ارىڭدى، نامىسىڭدى ساتىپ اقشا تاپ دەگەن جوق.
ءبىر ادامعا بايلانىستى «قازىرگى قازاق ازاماتتارى ەرلىك جاساي المايدى» دەپ وي تۇيسەك، وندا ول اقىماقتىق بولار ەدى. دەگەنمەن كەيىنگى كەزدەرى تۋعان حالقىن قورعاۋعا قارسى بولعان جىگىتتەردىڭ بارى ءبىلىنىپ جاتىر. الدەبىر سەكتاعا مۇشە بولعان بوزبالالار قازاق عاسكەرىنىڭ قاتارىن تولىقتىرۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپتى. بۇل دا سوراقىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. كوكىرەكتەرىندە نامىستىڭ كىشكەنتاي عانا ساۋلەسى بولسا، وندا ولار جەر جاھانعا ءبۇيتىپ جاريا سالماعان بولار ەدى. ونان بولەك، ءوزىمىز اقشاسىن تولەپ، شەتتەن ءبىلىم جيىپ، جيعان ءىلىمىن ەلى ءۇشىن جاراتسىن دەگەن قاراكوز قىز-جىگىتتەر تاعى ءبىر سويقاندى باستادى. «ەگەر قازاقستاندا تەك قازاق ءتىلى ۇستەمدىك قۇراتىن بولسا، ءبىز ەلگە قايتۋدان باس تارتامىز». ولاردىڭ مالىمدەمەسى وسى سىقپىتتا. سوندا دەيمىز-اۋ، مەملەكەت قالتاسىنان اقشا تولەيدى. بارلىق جاعدايىن جاسايدى. ال ولار كەلىپ تۋعان حالقىنا، انا تىلىنە قارسى شىعادى. بۇل نە؟ ەڭ بولماسا، تولەنگەن اقشانىڭ قۇنىن قايتارماي ما؟ تىلىنە جانى اشىماعان بالادان، ەلىنە جاناشىر ازامات شىعادى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. سوڭعى كەزدەرى وسى تەكتەس تەكسىزدىكتەر كوبەيىپ بارادى. سونان سوڭ امالسىزدان «قازاق جاستارى ەلى ءۇشىن ەرلىك جاساي الا ما؟» دەپ ويلاناسىڭ.
كوپتى كورگەن ءبىر اعام «عاسىر باسىنداعى قيىندىقتىڭ ءبارى وتەدى. مۇنداي قيىندىق ءار عاسىردا بولىپ تۇرعان. ەندى ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ەل ەڭسەسىن جيادى. سونان سوڭ مامىراجاي ءومىر باستالادى. ال عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي تاعى ءبىر ءبىر قيىندىقتىڭ توبەسى كورىنەدى. «تاريح قايتالانادى» دەگەن وسى» دەپ ەدى.
وسى ءتامسىل ءبىزدىڭ جۇرەككە ورنىقتى. سونان سوڭ مي قاتپارىنىڭ الدەبىر تۇپكىرىندە جاتقان تۇيسىك مىنانى بىزگە سىبىرلادى: ءبىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا الاش ارىستارى امان بولعاندا عوي دەپ ارماندايمىز. ولار ەندى قايتىپ كەلمەيدى. بالكىم، سول الاش ارىستارىنىڭ كوزىندەي بولعان ءبىر شوعىر زيالى قازاق اسپانىنا شىعار. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ەلگە جانى كۇيەتىن، حالقىما بولسىن، ۇلتىم ۇشپاققا شىقسىن دەيتىن جاستاردىڭ الدى ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردى، سوڭى مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇر. ءبىزدىڭ تۇيسىك الداماسا، جيىرماسىنشى جىلدارعا قاراي ولار ابدەن كەمەلدەنىپ، ەلىنە ەڭبەك ەتۋگە دايىن بولادى.
قازاق جاستارىنىڭ قايراتسىزدىعىن كورگەن سايىن وسى ءبىر تۇيسىكپەن سەزگەن الدەبىر قۇبىلىس سانامدا جاڭعىرادى. ءۇمىت قوي، ايتەۋىر. سول ءۇمىت اقتالسا ەكەن. ايتپەسە، مىنا تۇرىمىزبەن قازاقتى جارعا جىعىپ تىناتىن سياقتىمىز...