ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 8 ناۋرىزداعى 9-نومەرلى «دات» گازەتىنە شىققان اقىن مىرزان كەنجەباي مىرزانىڭ «ايەلدەرى بۇزىلعان ۇلت جويىلادى» دەگەن ماقالاسى ءيسى قازاققا وي سالعانى داۋسىز. ناقتى مىسالدار مەن دالەلدەر كەلتىرىپ جازعان مىرزەكەڭنىڭ تاربيەلىك ءمانى بار وسى ماقالاسىنا ءوز ويىمدا جۇرگەن كەيبىر ماسەلەلەردى قوسقىم كەلىپ، قولىما قالام الىپ وتىرمىن.

اتامىز قازاق قىز بالالاردى ەرەكشە قادىرلەگەن. سونىمەن قاتار ولاردىڭ تاربيەسىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىرعان. «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە»، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ماقالدار – سونىڭ كۋاسى.

قازاق تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدى بوساعاعا ەمەس، تورگە وتىرعىزاتىن. تۇرمىسقا شىعاتىن قىز بالاعا (ول كەزدە كوبىنشە سىرتتاي جاسىنان اتاستىرىپ قوياتىن) جەكە ءۇي تىگىپ، ونى جەڭگەسىمەن بىرگە تۇرعىزىپ، ءۇي شارۋاسىن، تاماق جاساۋ، اسىرەسە تاباق تارتۋداعى، تاباققا تارتىلاتىن ءار سىباعانىڭ الاتىن ورنىن ۇيرەتۋ، قايناعالارى مەن قاينىلارىنىڭ اتتارىن اتاماي، جاناما ات قويۋ، اتالارى مەن اپالارىنا سالەم سالۋ، ءتىپتى ۇلكەندەرگە شاي قۇيىپ بەرۋ (ونىڭ دا وزىندىك ءمانى بار) سياقتى ۇلتتىق سالتىمىزعا ساي تاربيەلىك ءمانى زور ىستەردى ۇيرەتەتىن بولعان.

قىز بالا تۇرمىسقا شىعىپ، كەلىن بولىپ بارعاندا، وسىنداي تاربيەلىك ءجونى بار ىستەردى ءبىلىپ بارعان. وندايدى جەتە بىلمەگەن كەلىندەرگە «تاربيە كورمەگەن» دەپ سىن كوزبەن قارايتىن. سونداي سوزگە قالماس ءۇشىن، اتا-اناسى قىزدارىنا مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا سالت-ءداستۇردى ۇيرەتىپ وتىرعان. قازىر، مىرزەكەڭ ايتقانداي، ورەكەڭ مەن باتىستىڭ «وزىق» ۇلگىسىن العان كەيبىر كەلىندەر اتالارىنا سالەم جاساماق تۇگىلى، ولاردى پالەنشە پالەنباەۆيچ دەپ اتىن اتايتىن كەلىندەر پايدا بولا باستادى. كەۋدەسىن، انارىنىڭ تۇيمەسىنەن باسقاسىن كورسەتىپ جۇرەتىن، تەمەكى شەگۋ مەن ىشىمدىك ءىشۋدى ماقتان تۇتاتىن «وتە تاربيەلى» قىزدار كوبەيىپ كەتتى. بۇل – سالدار. ال سەبەبى ارىدا جاتىر.

قازىر بىزدە ماتريارحات باسىم بولىپ تۇر. ەر ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى ايەلدەردەن تومەن. بۇرىن ايەلىن تالاق ەتەتىن جىگىتتەر وتە سيرەك ەدى. كەرىسىنشە، جەسىرىن جاتقا بەرمەيتىن. ونىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. ول تىكەلەي ۇرپاقتىڭ بولاشاق تاعدىرى. ال قازىر نە كوپ – اجىراسۋ كوپ.

نەگە؟ ول مىنا بىزدەگى ەر مەن ايەلدىڭ قۇقىعى بىردەي دەگەن ۇلتتى كوگەرتپەگىر گەندەرلىك ساياساتتىڭ كەسىرى. ول ماقتان ەمەس، بولاشاقتا ۇلتتى جوياتىن ساياسات... قازىر بىزدە اجىراسۋعا ارىز بەرگەن ايەلدىڭ ءسوزى – ءسوز. كۇيەۋىنىڭ پىكىرىن تىڭدايتىن زاڭ جوق. ودان ەشكىم سۇرامايدى دا. سوتقا كۇيەۋى بارماسا دا، سوت مىرزالار ەكەۋىن سىرتتاي اجىراتىپ، كۇيەۋىنە اليمەنت تولەۋدى مىندەتتەپ جىبەرەدى. بۇل ساياسات تۇبىرىمەن دۇرىس ەمەس. ەگەر اجىراسۋعا ايەل ارىز بەرەتىن بولسا، وعان كۇيەۋى كەلىسىم بەرمەسە، اليمەنت تولەنبەيدى دەسە، ايەلدەر ارىزىن دەرەۋ قايتارىپ الار ەدى. سوندا اجىراسۋ ازايىپ، بالا اكەسىز جەتىم بولماي، اكە تاربيەسىن الىپ وسەدى.

بۇگىنگى ايەلدەرگە بالانىڭ اكەسى – تابىس كوزى عانا. اكە تاربيەسىن كورمەي وسكەن ۇل مەن قىز بولاشاقتا شەشەسى سياقتى بولعىسى كەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوندىقتان ولارعا شەشە نەگىزگى تۇلعا. ولاردىڭ قىزدارى دا شەشەسى سياقتى اجىراسىپ الىپ، «ەمىن-ەركىن» ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن بولىپ وسەدى.

وتكەندە ءبىر شەنەۋلىك «...بىزدە قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ 56 پايىزى ايەلدەر» دەپ سوعىپ تۇر. بۇل ماقتان ەمەس. سوندا ايەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىزمەت ىستەسە، بالانى كىم تابادى؟ قازاق ۇلتى قالاي كوبەيەدى؟ جوق، الدە ۇلت جوق جەردە مەملەكەت بولمايتىنىن شەندىلەر تۇسىنبەي مە؟ ايەلدەردىڭ قىزمەت ىستەۋىنە ەش قارسى ەمەسپىن. ءوز ايەلىم كەزىندە بەس بالا تاۋىپ، قىزمەتىنەن قالعان ەمەس. مەن قاتارلاس دوستارىمنىڭ دا ايەلدەرى الدى سەگىز بالا، ارتى ءتورت بالا تاۋىپ، قىزمەتتەرىن تاستاماي ەڭبەك ەتتى.

بىراق اجىراسۋ دەگەن پالە ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدا بولعان ەمەس. قازىر ءبىر بالا، ءارى كەتسە ەكى بالا تاۋىپ (فيگۋرام بۇزىلادى دەگەن سىلتاۋمەن) نەمەسە بالا تاپپايتىپ «اقىلدى» ايەلدەرگە (بۇلار ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاماي، بۇگىنگى كۇنىن عانا ويلايتىن اقىلى ازدار جانە ۇلتتى جويۋشىلار قاتارىندا) نە ايتۋعا بولادى؟

مەن تەك قانا كوپ بالا تاپقان ايەلدەردىڭ مەملەكەتتىك كەز كەلگەن قىزمەتتى ىستەۋىنە قوسىلامىن. ۇلتتى ءوسىرۋ ءىسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋى كەرەك. ول ءۇشىن جاسى 30-دان اسقان جانۇياعا، ەگەر ءتورت بالادان كەم بالاسى بولسا، ەكىنشى رەت ۇيلەنۋدى زاڭداستىراتىن زاڭ كەرەك. ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت ۇيلەنگەندەرگە مەملەكەت ماتەريالدى كومەك كورسەتۋدى ىسكە اسىرعان دۇرىس (كۆارتيرا، جەر تەلىمىن نەمەسە اقشالاي). سوندا ءىشى تار، قىزعانشاق ايەلدەر ەرىنە توقال العىزباس ءۇشىن، مىندەتتى تۇردە 4-5 بالا تۋارى ءسوزسىز.

ال جىگىتتەرىمىز ۇشتەن، تورتتەن ايەل الىپ جاتسا، قازاق قىزدارى قىتايعا، نەگرگە، نەمىسكە، تاعى باسقا ۇلتتارعا كۇيەۋگە شىعۋ دەگەن پالە توقتار ەدى. قايداعى ءبىر قىتايدىڭ بالاسىن باققانشا، ءوز ۇلتىنىڭ بالاسىن تاربيەلەگەنىن ماقتان تۇتا وتىرىپ، قازاقتىڭ سانىن كوبەيتىپ، مەملەكەتىمىز نىعايا تۇسەر ەدى. ولاردىڭ اراسىنىن اباي مەن شاكارىمدەر تۋماسىنا كىم كەپىل؟

مەنىڭشە، بايبىشە، توقال بولۋعا نامىستانباۋ كەرەك. بىزدە ابايدىڭ اجەسى زەرە (شىن اتى توقبالا) سياقتى ماقتان تۇتار قازاق ايەلدەرىنىڭ سيمۆولى از ەمەس قوي. سول زەرە اجەمىز قۇنانبايدىڭ ءتورت ايەلىنىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى؟ قازاقتاي كوپ قىرعىن كورگەن حالىق كەمدە-كەم. وتكەن عاسىرلارداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى،1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندەگى پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قارۋى جوق جاساقتاردى زەڭبىرەك، پۋلەمەتپەن قىرعانى، 1921-22 جانە 1932-33 جىلعى قولدان ۇيىمداستىرعان اشارشىلىقتا قىرىلعان حالىق،1937 جىلعى رەپرەسسيا، شەتەلگە قاشىپ، وندا قىرىلعاندار جانە سىبىرگە جەر اۋدارىلىپ، وندا قازا تاپقاندار مەن نەمىس فاشيستەرىمەن بولعان سوعىستا قىرىلعاندار سانىن ءالى ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. شامامەن بۇل تسيفر 5–7 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعى بولادى. سوندا دا قازاق جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەدى.

بىزدەردى جويىلۋدان امان الىپ قالعان – التىن قۇرساق انالارىمىز. ولار ءبىرى بايبىشە، ءبىرى توقال بولىپ، از دەگەندە بەس-التى بالا تاۋىپ، ەلدىگىمىزدى، ۇلتىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، مەملەكەتىمىزدى امان الىپ قالدى. كەلەشەكتە ۇلتىمىزدى ازايتپاي، مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – كوپ ايەل الۋدى زاڭداستىرۋ بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار «كوكەمىزدىڭ اتىن قالاعا بەرۋ كەرەك» دەپ، حالىققا پايداسى جوق جاعىمپازدىقپەن سابان-سۋ ءسوزدى ساپىرا بەرگەنشە، كەلەشەكتە وتانىمىزعا پايدالى وسىنداي يگى باستامانى كوتەرگەنى دۇرىس بولار ەدى.

«ەركەكتەر ەكى ايەل السا، ءبىز ەكى بايعا تيەمىز» دەگەن باياعى دەپۋتات «قىزدان» قۇداي ساقتاسىن. جالپى، ەلىمىزدە حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋ جايلى ويلانىپ جۇرگەن شەندى-شەكپەندىلەردى بايقامادىم. كورشى قىتاي قازىر بۇرىنعى ءبىر بالا عانا تۋاتىن زاڭىن وزگەرتىپ، ەكى بالاعا رۇقسات بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە وتكەن جىلى حالقى 18 ميلليونعا ءوستى. بۇل دەگەنىڭىز ءبىر قازاقستاننىڭ حالقىنان كوپ.

سوندا ءبىزدىڭ مەملەكەت ءبىر جانۇيادا ءتورت-بەس بالادان كەم بولماسىن دەگەن زاڭدى نەگە قابالداماسقا؟ دەنساۋلىعى كوتەرمەگەن ايەلدەر جەتىمدەر ۇيىنەن بالا اسىرىپ السىن. مۇنداي زاڭدى قابىلداۋعا قارسى ادام – مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىنا قارسى دەپ ويلايمىن.

مەملەكەتتىڭ بايلىعى – حالىق. حالىقتى كوبەيتىپ جاتقان ايەلدەرگە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلىپ جاتقان ءبىر رەتتىك 86 مىڭ جاردەماقى وتە از. مەنىڭشە، ءبىرىنشى بالاعا 200 مىڭ، ەكىنشىسىنە – 400 مىڭ، ال ءۇشىنشى بالاعا 600 مىڭ، ودان ءارى ءار بالاعا 300 مىڭنان، التى بالا تاپقان اناعا 2 ميلليون وتەم بەرىپ وتىرسا – وتە دۇرىس بولار ەدى. ەكى ميلليون بەرىپ جاتسا، كوپتەگەن ايەلدەر التىنشى بالاسىن تابۋعا قارسى بولماس ەدى. نەگىزى، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى وسى جاس نارەستەلەرگە تيەسەلى ءوز اقشالارىن بەرىپ وتىرعان ەشقاشان قاتە بولمايدى. «جاقسى ايەل جامان ەركەكتى حان جاساپ، ءوزى حاننىڭ ايەلى بولادى، ال جامان ايەل جاقسى ەركەگىن قۇل جاساپ، ءوزى قۇلدىڭ ايەلى بولادى» نەمەسە «ايەلى جاقسىنىڭ اعايىنى ارالاسىپ، جاقىن جۇرەدى، جامان ايەلدىڭ اعايىنى ارالاسپاي، قاشىق جۇرەدى» دەپ قازاق تاۋىپ ايتقان. وسىنداي جاقسى ماقالدارمەن بىرگە «قىز كەزىندە ءبارى جاقسى، جامان ايەلدەر قايدان شىعادى» دەگەن دە ماقال بار.

راسىندا، ولار قايدان شىعىپ ءجۇر؟ مەنىڭ بۇل جازعان ماقالام مەنىڭ جەكە پىكىرىم. وسى جازعانىم كوپتەگەن جەكە باسىن عانا ويلايتىن ايەلدەر مەن كەلەشەكتى بولجاعىسى كەلمەيتىندەرگە ۇناي قويماس. بىراق قازاق ءتۇبى وسىعان كەلەدى.

بەرىك بالتا

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» №17 (381) وت 4 مايا 2017 گ.