جاقاەۆ
ىبىراي جاقاەۆ! قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى، قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى ءىرى، ىرگەلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەڭبەك سۇيگىشتىكتىڭ، ادامدىقتىڭ، ادالدىقتىڭ، ازاماتتىقتىڭ ولشەمى.
مەن تاڭعالامىن: ىبەكەڭ كۇرىشتەن دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسادى. ال كورشىلەس اقتوبە وبلىسىنان شىعاناق بەرسيەۆ تارى داقىلىنان سونداي الەمدىك ءىرى كورسەتكىشكە قول جەتكىزدى. قازاقتىڭ وسى ەكى قارا شالىنىڭ، ەڭبەكتىڭ پايعامبارلارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساۋى كەزدەيسوقتىق پا، الدە زاڭدىلىق پا؟ ەلدىڭ، جەردىڭ، سۋدىڭ قاسيەتى مە، الدە اتا-بابانىڭ ارۋاعىنىڭ قۇدىرەتى مە. ءبارىنىڭ دە قاتىسى بار سياقتى مۇندا. ونىڭ ۇستىنە كۇرىش، تارى كەرەمەت داقىلدار عوي. كۇرىشتەن جاعىمدى، جۇعىمدى، جەڭىل، دەنساۋلىققا پايدالى الدەنەشە تاعامدار دايىنداۋعا بولادى. شىعىس حالىقتارىنىڭ دەندەرىنىڭ ساۋ بولىپ، كوپتەپ ءوسىپ-ءونۋىنىڭ ساليقالى سەبەبى وسى كۇرىشتە دەگەن دە پايىم بار. پاتشانىڭ بالاسىنىڭ: “حالىق قارنى اشسا نەگە سىر كۇرىش جەمەيدى؟” (سىر كۇرىش – سۇتكە پىسىرىلگەن كۇرىش بوتقا) دەگەنى دە تەگىن ەمەس شىعار.
ىبىراي جاقاەۆ! قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى، قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى ءىرى، ىرگەلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەڭبەك سۇيگىشتىكتىڭ، ادامدىقتىڭ، ادالدىقتىڭ، ازاماتتىقتىڭ ولشەمى.
مەن تاڭعالامىن: ىبەكەڭ كۇرىشتەن دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسادى. ال كورشىلەس اقتوبە وبلىسىنان شىعاناق بەرسيەۆ تارى داقىلىنان سونداي الەمدىك ءىرى كورسەتكىشكە قول جەتكىزدى. قازاقتىڭ وسى ەكى قارا شالىنىڭ، ەڭبەكتىڭ پايعامبارلارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساۋى كەزدەيسوقتىق پا، الدە زاڭدىلىق پا؟ ەلدىڭ، جەردىڭ، سۋدىڭ قاسيەتى مە، الدە اتا-بابانىڭ ارۋاعىنىڭ قۇدىرەتى مە. ءبارىنىڭ دە قاتىسى بار سياقتى مۇندا. ونىڭ ۇستىنە كۇرىش، تارى كەرەمەت داقىلدار عوي. كۇرىشتەن جاعىمدى، جۇعىمدى، جەڭىل، دەنساۋلىققا پايدالى الدەنەشە تاعامدار دايىنداۋعا بولادى. شىعىس حالىقتارىنىڭ دەندەرىنىڭ ساۋ بولىپ، كوپتەپ ءوسىپ-ءونۋىنىڭ ساليقالى سەبەبى وسى كۇرىشتە دەگەن دە پايىم بار. پاتشانىڭ بالاسىنىڭ: “حالىق قارنى اشسا نەگە سىر كۇرىش جەمەيدى؟” (سىر كۇرىش – سۇتكە پىسىرىلگەن كۇرىش بوتقا) دەگەنى دە تەگىن ەمەس شىعار.
ال تارى داقىلىنىڭ قاسيەتتەرى دە ەرەكشە. ودان سوك، تالقان، جاس بالاعا بەرەتىن جارما، كوجە، مايسوك، جەنت جاسايدى. مايسوك قازاقتىڭ بەلگىلى استارىندا قۇرمەتتى قوناعىنا ۇسىناتىن قادىرلى تاعام.اقتوبەلىكتەر سوكتى شايعا سالىپ ىشەدى. ونىڭ قاسيەتى سول، ول ادامنىڭ قارنىن اشتىرمايدى دا، شولدەتپەيدى دە. سوندىقتان دا ەجەلدەن ونى ۇلكەن كىسىلەر ورازا تۇتقاندا، تاڭ سارىدە سۇتكە، ايرانعا سالىپ، مايعا بۇلعاپ جەپ الادى، كۇن باتقانشا بىلق ەتپەيدى. قىزىعى سول: ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءتىسى بولا بەرمەيدى عوي، ونىڭ ۇستىنە اس دۇرىس قورىتىلۋى ءۇشىن ونى 25 رەت شايناۋ كەرەك. ال ادامنىڭ تۋعاننان باستاپ جارالعان كەمشىلىگى – ەشكىمنىڭ دە وعان شىدامى جەتە بەرمەيدى، سوندىقتان ولار جەگەن كەزدە ءبىر تويادى، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ شالا شاينالعان سوك، ءبورتىپ، كولەمىن ۇلعايتىپ ەكىنشى رەت تويدىرادى، ءسويتىپ جۇرگەندە كەش تە بولادى.
بىردە ستالين قازاقستان باسشىلارى سكۆورتسوۆ پەن شاياحمەتوۆتەن: “سىزدەردە ءبىر ستراتەگيالىق ماڭىزى بار داقىل وسەدى دەيدى”، — دەپ سۇراپتى. ەكەۋى: ء“بىز بىردەن جاۋاپ بەرۋگە دايىن ەمەسپىز، ەلگە بارىپ ءمان-جايىن ءبىلىپ باياندايىق”، – دەيدى.
الماتىعا كەلىپ عالىمدارمەن، ماماندارمەن، ديقاندارمەن اقىلداسىپ ول داقىلدىڭ تارى ەكەندىگىن ستالينگە بايانداپتى. مىنە، سول كۇننەن باستاپ بۇل داقىلدىڭ باعى جانىپ، ونى وسىرۋگە ءمان بەرىلىپ، ناتيجەسىندە شىعاناق بەرسيەۆ دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسايدى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ دارەجەسىن، مۇمكىنشىلىگىن، قارىم-قابىلەتىنىڭ ارتىق بولماسا، ەشكىمنەن دە كەم ەمەستىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ سوندىقتان دا جاقسىلىقتى دا، جاڭالىقتى دا ءوز ەلىمىزدەن، ءوز جەرىمىزدەن، ءوز حالقىمىزدان ىزدەۋىمىز كەرەك.
ىبەكەڭدى ايتقاندا شىعاناق بەرسيەۆتى، جازىلبەك قۋانىشباەۆتى، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتى بىرگە اتاعانىمىز ورىندى عوي دەپ ويلايمىن. جاقسى ادامدار تىرىسىندە قاتارلاسىپ بىرگە جۇرگىسى كەلەدى، ولگەندە دە رۋحتارىنىڭ بىرگە بولعانىن قالايدى. بۇل تورتەۋى دە ەڭبەكتىڭ پايعامبارلارى. تاعدىرلاس، زامانداس ولار قازاقتىڭ بەدەلى مەن بەرەكەسىن، ابىرويى مەن اتاعىن ارتتىرۋ ءۇشىن جارالعان جاندار. حالقىمىزعا، ەلىمىزگە تاريحتىڭ، ۋاقىتتىڭ، اللانىڭ تارتقان سىيى.
ىبەكەڭ مەن جازەكەڭنىڭ اراسىنداعى ءتۇسىنىستىك، تىلەكتەستىك، ءىلتيپات، سىيلاستىق، دوستىق بىرگە تۋعاننان دا ارتىق، ەلگە ونەگە، ۇلگى بولارلىق ەكى ۇلى ادامنىڭ شىنايى، جارقىن دا جاراسىمدى دوستىعى ەدى. كەزىندە جازەكەڭ ىبەكەڭە ىنىلىك جولمەن سالەم بەرىپ تە، كوڭىلىن سۇراپ تا كەلەتىن. ال 1981 جىلى ىبەكەڭ توقسانعا تاياپ قايتىس بولعاندا، جازەكەڭ اعاسىن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا دا كەلدى. اتا جولىمەن الىستان كولىگىنەن ءتۇسىپ، جاياۋ “وي، باۋىرىمداپ” زور داۋىسىمەن ەزىلىپ، ەگىلىپ، جىلاپ ەلدىڭ كوڭىلىن بوساتقان ەدى.
جارىقتىق ىبەكەڭ: “جىلاي ءبىلۋ دە ۇلكەن قاسيەت. ول مۇڭ، زار، ءۇن سىرتقا شىقپاسا، ادام ەزىلمەسە، ەگىلمەسە، تازارماسا، كوڭىل-كۇيى كومۋلى قالادى دا، ادام بالاسى تەبىرەنە بىلمەيتىن قارا تاسقا اينالادى”، – دەۋشى ەدى. “موسكۆا سلەزام نە ۆەريت” دەگەنمەن، قازاق كوز جاسىنا قاتتى سەنەدى، سەزىنەدى.
ىبەكەڭ مەن جازەكەڭنىڭ ۇلكەن دوستىعى جونىندە اسقار توقماعامبەتوۆ:
“كەزدەستى، مىنە، سولاي ەكى باتىر،
بوپ قالدى قوسىلعانداي ەكى عاسىر،
ءبىرى تاۋ، ءبىرى تەڭىز سەكىلدەنىپ،
ەكەۋى جۇبىن جازباي كەلە جاتىر،” – دەپ شابىتتانا جىرلايدى.
ىبەكەڭ، شىقاڭ، جازەكەڭ، نۇرەكەڭ – “ديقان اتا”، “شوپان اتا”، “دالا اكادەميگى” – حح عاسىردىڭ ناعىز ەڭبەك تارلاندارى. ەلىمىزدىڭ تاريحىندا وسى ءتورت شالدىڭ الار ورنى ەرەكشە. بۇل قاريالار – ءومىردىڭ وزىنەن وقىعاندار، الدىنداعى كورگەنىن، ەستىگەنىن كوكىرەگىنە توقىعاندار، وسى مول مۇرانى كەيىنگىلەرگە كەمەڭگەرلىكپەن قالدىرعاندار. بۇل شالدار – ءومىرى اسىپ-تاسۋدى بىلمەگەن، ەلدەن اسىپ ءومىر ءسۇرمەگەن، دۇنيەنىڭ بار كىلتى ەڭبەكتە عانا ەكەنىن وزىنەن باستاپ، وزگەگە دە ۇقتىرىپ كەتكەن ۇلى جاندار.
ەڭبەك مايدانىنىڭ ايگىلى مايتالمانى، تالدىقورعاندىق ايتۋلى ازامات، ۇلتى پولياك نيكولاي نيكيتيچ گولوۆاتسكي:
– ءبىز التى اعايىندىمىز، — دەپ مارقايادى ەكەن.
– باۋىرلارىڭىزدى اتاڭىزشى؟، — دەگەن ساۋالعا:
– ولار: دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ، ىبىراي جاقاەۆ، جازىلبەك قۋانىشباەۆ، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ، نيكولاي كۋزنەتسوۆ جانە مەن. ويتكەنى، بىزدەردىڭ ءبارىمىزدە الدى ءۇش، ارتى ەكى مارتەدەن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الىپ، ومىراۋىمىزعا التىن جۇلدىزداردى جارقىراتا تاققانبىز، – دەيدى. مىنە، ماقتانۋدى مۇلدە بىلمەيتىن، ارتىق سوزگە استە جوق، تەك ىلكىمدى ءىستىڭ عانا ادامىنىڭ جۇرەكجاردى ءىلتيپاتى بۇل. راسىندا، ونىڭ ايتىپ تۇرعانى ايداي اقيقات. قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ وسىناۋ الىپتارىن وشپەس داڭققا بولەگەن، ولاردى تابىستىرعان، تۋىس ەتكەن – جوعارى مارتەبەلى قۇدىرەتتى، كيەلى – ەڭبەك!
ىبەكەڭ كۇرىششىلىك كاسىپكە جاسى ەلۋدەن اسقاندا بارىپ كىرىسكەندىگىن كوڭىلگە ءبىر ءتۇيىپ قويالىق. جاقسىلىقتىڭ ەرتە، كەشى جوق دەگەن وسى دا.
“ول وقىماعان، بىراق ومىردەن كوپ توقىعان كىسى. ەڭبەكتىڭ كوزىن تاۋىپ، بايلىقتىڭ ءوزىن تاپقان قايراتكەر. ەڭبەگىمەن ومىرگە ورنەك سالىپ، ەڭبەگىمەن پوەما جازعان ادام”، دەيدى اسقار توقماعامبەتوۆ.
ىبەكەڭ توككەن ءاربىر تامشى تەر وزىنە، ەلىنە، حالقىنا باقىت پەن بەرەكە، ابىروي مەن اتاق، ونەگە، ءداستۇر، ىرىس بولدى، نان بولدى، ءان بولدى، تىپتەن تاريحتىڭ وشپەس بەتتەرى بولدى دەۋگە ابدەن سيادى. ديقان بابانىڭ تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان جاقسىلىق، قاسيەت. ولاي دەيتىنىم، ءبىر ىبەكەڭنىڭ ءوزى ەڭبەك ادامىنىڭ قانشالىقتى قۇدىرەتتىلىگىن، مۇمكىنشىلىگىنىڭ مول ەكەنىن كورسەتتى.
ىبىراي جاقاەۆ – ءدان پاتشاسى، اق كۇرىشتىڭ اتاسى، ول ءوزىنىڭ وشپەس تاريحىن كەتپەنمەن، تەرمەن جازعان، بىرنەشە عاسىردا دۇنيەگە ءبىر-اق كەلەتىن ادام.
ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستەن كەيىنگى ءۇش جىل قاتارىنان ىبەكەڭ الەم جۇرتشىلىعىنىڭ ەرىكسىز تاڭدايىن قاققىزدى. 1945 جىلى كۇرىشتىڭ ءار گەكتارىنان 156 تسەنتنەردەن، 1946 جىلى 160, 1947 جىلى 171 تسەنتنەردەن ءونىم جيناپ، دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاسادى.
قازاقتىڭ قارا شالىنىڭ دالالىق دانا اقىل ويىمەن، بويىنداعى اللانىڭ اماناتى مەن سىيى – جويقىن كۇش جىگەرىمەن، كيەلى، كۇرەكتەي قولىمەن، كارى بايتەرەكتىڭ جەر بەتىنە شىعىپ كەتكەن تامىرىنداي سالالى ساۋساقتارىمەن قارا جەردى قارس ايىرىپ جاساعان بۇل رەكوردى بۇكىل الەمدى تاڭداندىردى، تاڭعالدىردى. بۇل رەكورد وركەنيەتكە، وزىق تەحنولوگياعا، بىلىمگە، عىلىمعا بىزدەن الدەقايدا بۇرىن جەتكەن جاپوندىقتاردىڭ جاعاسىن ۇستاتتى، كارىستەردى قايران قالدىردى.
اسقار توقماعامبەتوۆ:
“وتىر، مىنە، ورتامىزدا، سەكىلدى ءبىر،
تاۋ بيىگى گيمالاي.
رەكورد جاساپ، بار الەمگە اتى شىققان،
ەر جاقاەۆ ىبىراي”، – دەپ جىرلايدى.
...ولار سەنبەدى. كەڭەس وداعىنداعى بۇل قۇبىلىسقا سەنىمسىزدىكپەن قارادى. تەكسەرۋ دە تەكسەرۋ، كوميسسيا دا كوميسسيا. ال ىبەكەڭ: “باسىمدى قاتىرىپ، مەنى كەڭسەگە نەگە شاقىرا بەرەسىڭدەر تۇگە. جەر انە، سۋ انە، ءونىم انە، تەكسەرە بەرىڭدەر. ال مەن ايمانكۇلدىڭ داۋىسىن، نارتايدىڭ ءانىن ساعىندىم”، دەپ كورشى اۋىلعا كەتە باردى. نارتايى – نارتاي، ال ايمانكۇلى ايتۋلى اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ اناسى.
1957 جىلى 65 جاستاعى ىبىراي جاقاەۆتى كولحوزشىلار سىرتىنان قۇجات تولتىرىپ، جوعارى جاقپەن كەلىسىپ، زورلاپ كولحوزعا توراعا ەتىپ سايلايدى. ىبەكەڭ بارىنشا قارسىلىق بىلدىرەدى، بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالمايدى. اقىرىندا الماتىعا دەيىن بارىپ، باستىقتىقتان ارەڭ قۇتىلادى.
جازمىشتان وزمىش جوق، وزۋدىڭ دا تىپتەن قاجەتى جوق.... ىبەكەڭ سوم دەنەلى، ءار ساۋساعى قامشىنىڭ سابىنداي، قورعاسىننان قۇيىلعانداي وتە قارۋلى كىسى بولاتىن. جاستاۋ كەزىندە كۇرەستەرگە قاتىسىپ، بەلدەسكەنىن جىققان، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن كىسى. “ىبىراي جۇگىرگەندە جەر دۇرسىلدەيدى”، – دەيدى ەكەن اكەسى.
ىبەكەڭ سابىرلى، سالماقتى، ۇستامدى، اشۋدىڭ ەمەس، اقىلدىڭ، داۋدىڭ ەمەس، ماملەنىڭ ادامى ەدى. سوزگە ساراڭ، بيلىك ايتۋعا تالاسپايتىن، كوپ كورىپ، كوڭىلگە تۇيگەنى مول بولسا دا اقىلگويسىنبەيتىن، سىر اشا، سىر شاشا بەرمەيتىن تۇيىق، جۇمباق تۇلعا-تىن. ءسوزدىڭ ەمەس، ءىستىڭ ادامى بولاتىن. ديقان بابا بۇل كىسى جونىندە قالام تارتپاعان، پىكىر ايتپاعان سول زامانداعى قازاق زيالىسى كەمدە كەم. سونىڭ ءبىرى،بىرەگەيى ءابدىلدا تاجىباەۆ.
اعاتاي!
كەشەگى كوشپەلى قازاق بالاسى ەڭ
ۇستىندە تۋعان ىرعالا باسقان تۇيەنىڭ.
بۇكىل دۇنيەگە داڭقى تاراعان
ديقان اتامسىڭ،
سۇيەنەرىمسىڭ، سۇيەرىم.
توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، جارىقتىڭ
سىرىنا قانىق كيەلىم.
مەن بۇگىن سەكسەنگە كەلگەن تويىڭدا
اق قىراۋ باسقان،
ازداپ شارشاعان باسىمدى
الدىڭا كەلىپ يەمىن.
وزىڭمەن بىرگە مەرەيى استى ەلدىڭ دە،
قۋانتتىڭ جۇرتتى مەن قازاقپىن دەپ كەلدىڭ دە،
مانداتتارىمنىڭ قادىرى وتپەس جەرلەردە،
وتە بەرەمىن مەن جاقاەۆپىن دەيمىن دە، – دەپ جىرلادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ “سىرداريا” رومانىن جازۋ ۇستىندە ىبىراي جاقاەۆتىڭ ۇيىندە ايدان استام جاتىپ، اتاقتى شىعارماسىنىڭ باس كەيىپكەرى رەتىندە دالا اكادەميگىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، ءبىتىم-بولمىسىن، ءومىر سالتىن زەردەلەي زەرتتەگەن. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايتىلماعان سىر، شەرتىلمەگەن اڭگىمە قالماعان. اقىر سوڭىندا ادەبيەت الىبى مەن داڭعايىر ديقان سىيلاس، قيماس دوس بولىپ كەتكەن.
ىبىراي جاقاەۆتىڭ دالا اكادەميگى دەگەن تەڭەۋىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولعان دا وسى سابەڭ.
ديقان اتا ۇلكەن جيىندارعا ءجيى قاتىسىپ، ۇزاق وتىرۋعا ابدەن ۇيرەنگەن. شىدامدىلىعى سونشالىقتى، جيىن پرەزيديۋمدارىندا كۇن ۇزاق تاپجىلماي، قيمىلسىز وتىراتىن-دى. “تەك كوزىن جىپىلىقتاتقانىنان عانا ءتىرى ادام دەرسىڭ، نەمەسە قۇددى تاس ءمۇسىن ەدى عوي”، – دەيتىن بىلەتىن كىسىلەر. ءوزىنىڭ ءبىر باسىنان اسىپ-توگىلىپ جاتقان اتاق-داڭقتى جەكە باسىنا پايدالانعان جان ەمەس، قاراپايىم ەل قاتارلى ءومىر ءسۇردى. ول كىسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن كەڭ پەيىلدىلىگىن زامانداستارى بىلاي سيپاتتايتىن ەدى. حالىقتا: “پەيىلى تار ادامنىڭ ىشىنە قىل سيمايدى دەگەن ءسوز بار. ال ءبىزدىڭ ىبەكەڭنىڭ كەڭپەيىلدىلىگى سونشا، ىشىنەن ات ەر-تۇرمانىمەن اينالادى”، دەيتىن. ىبەكەڭ ەرتە كوكتەمدە ەگىس باسىنا كوشىپ بارىپ، كۇزدە كۇرىشىن جيىپ-تەرىپ، ەلگە ءبىر-اق قايتاتىن.
ەگىستىك ماڭايىنان شىقپايتىن. كۇرىشتىك ىبەكەڭ ءۇشىن بۇل ءدۇنيەنىڭ پەيىشى-ءتىن. جەردى ءوزى تاڭدايدى، ارىق، اتىزدارىن ءوزى بەلگىلەيدى، ءوزى قازدىرادى، ءوزى سوقتىرادى. ءوزى مۇراپ، ءوزى اگرونوم، ءبارىن بىلەدى، وقىماي توقىعان. جەردىڭ تۇزدىلىعىن ءتىلىمەن انىقتايدى. ءبىر ءوزى – ءبىر لابوراتوريا. كۇرىشتى قولمەن سەۋىپ، سۋ جىبەرەر كەزدە بىرەر قاپ ءداندى قۇلاقتاردىڭ ساعاسىنا تاستايدى، اتىزداعى كۇرىشپەن بىرگە ول دا ءبورتىپ، ءوسىپ جاتادى. كەيىن ونى كۇرىش كوشكەن، سيرەك شىققان جەرلەرگە، اتىز جيەكتەرىنە قولداپ سەبەتىن.
كۇرىش سۋ بەتىنە شىققان كەزدە ءجيى وسكەن جەردىڭ وسكىنىن سيرەك تۇسقا كوشەتتەيتىن. ءسويتىپ ول كىسىنىڭ كۇرىش اتىزدارىندا الاقانداي جەر دە بوس بولمايتىن. توبەدەن قاراساڭ جەر كورىنبەيدى، جانىنان قاراساڭ ينە وتپەيدى.
ادام قانشالىقتى كۇشتى، قۇدىرەتتى بولعانىمەن ول ءوز شىڭىنا شىعۋ ءۇشىن وعان سونشالىقتى كوپتەگەن قولداۋشىلار، جاردەمشىلەر، كومەكشىلەر، كەڭەسشىلەر، تىلەكتەستەر، باپكەرلەر كەرەك. ىبەكەڭە تاعدىر وسىنىڭ ءبارىن وڭىنان كەزدەستىردى. اسىرەسە، ديقاننىڭ ومىرلىك بريگاديرى قويشىباي ورازىمبەتوۆ پەن بىلگىر، جاڭاشىل اگرونوم انەس التىنبەكوۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. كۇرىش جونىندەگى عىلىمدى دامىتۋدا، تاجىريبەنى جەتىلدىرۋدە، اگروتەحنيكانى قالىپتاستىرۋدا ىبەكەڭنىڭ، انەكەڭنىڭ، قويشىكەڭنىڭ بىرىگىپ اتقارعان جۇمىستارى ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتىنە پارا-پار.
ىبەكەڭنىڭ شاكىرتتەرى كوپ. ولار اق كۇرىشتەن ەڭبەگى جانىپ، باقىتىن تاپقان جاندار. قارت ديقاننىڭ قۇتتى جولىمەن، اق باتاسىمەن وبلىستاعى 91 سوتسياليستىك ەڭبەك ەرىنىڭ، 35-ءى شيەلى اۋدانىنان تاربيەلەنىپ شىقتى.
دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى كۇرىشپەن تاماقتانادى. سىر بويى حالقى دا بۇل داقىلدى ارداقتايدى، ايالايدى. “كۇمىس كۇرىش”، “سىر سۇلۋى”، “سىر ارۋى”، “سىر مارجانى”، دەپ انگە قوسادى. ەجەلگى كۇنشىعىس ەلدەرىندە اسا قۇرمەت تۇتاتىن داقىل – كۇرىشتى پاتشانىڭ ءوزى باستاپ سەبەدى ەكەن. سول داقىلدى قازاق جەرىندە، سىر ەلىندە ءبىرىنشى بوپ سەۋىپ، حالقىنىڭ قانىنا سىڭىرگەن ىبىراي شىنىندا قاي پاتشادان كەم؟!.
ەتەنە ەڭبەكتەس بولعان، جاقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى مارقۇم زاكيرا ەرجانوۆا ءبىر تاربيەلىك ءمانى بار ۋاقيعانى ەسكە الادى. “...كۇرىش سەبىلىپ جاتقان كەز. جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن مەزگىلى – كوكتەم. جۇرتتىڭ ءبارى جارتى قۇرساق. ءبىر دوربا كۇرىش تۇقىمىن، كەيىن كوجە قىلىپ ىشەيىك دەپ ۇيدەگى جامان ساندىققا تىعىپ قويعانبىز. تۇسكى ءشايدىڭ ۇستىندە ىبەكەڭنىڭ كوزى ساندىقتىڭ تەسىگىنەن كورىنىپ تۇرعان كۇرىش دانىنە ءتۇستى. قاتتى اشۋلانىپ، ءبارىمىزدى جيىپ الىپ تارىداي قۋىردى. “بۇل بىزگە امانات ەتىپ تاپسىرىلعان بۇكىل حالىقتىڭ نەسىبەسى، ىرىزعىسى، ەرتەڭگى ازىعى، وزەگى، ءومىرى. تۇقىم ۇرلاعاننىڭ تۇقىمى قۇريدى دەگەن، بۇلارىڭ نە قاراقتارىم. اپارىپ ورنىنا سالىڭدار، ەندىگارى اشتان ولسەڭدەر دە بۇل جامان ادەتتى قايتالاماڭدار”، دەپ ەدى. وسى اڭگىمە ءبارىمىزدىڭ دە بۇكىل ومىرىمىزگە جەتەرلىك ساباق بولدى”.
ىبەكەڭنىڭ تانىنە، جانىنا، قانىنا ادالدىق، كىرشىكسىز پاكتىك اناسىنىڭ اق سۇتىمەن، اتاسىنىڭ اق باتاسىمەن سىڭىرىلگەن. جاقاي اقساقال ومىرىندە العاش رەت اۋىلدان ۇزاپ، ۇلكەن ۇمىتپەن سارىارقاعا كوپپەن بىرگە ساپارعا شىققان بالاسى ىبىرايعا: ء“وزىن ءبىر ويلاپ، وزگەنى ەكى ويلاعان ەر – ناعىز ەر. كەۋدەڭدە جان باردا، ادام اتىڭا داق تۇسىرمە. اشتان ولسەڭ ءول، تەك ازعىنداپ ولمە، بىلعانىش ومىردەن ادال اجال ارتىق. جولىڭ بولسىن”، دەپ اق تىلەك بىلدىرەدى. مىنە، اتانىڭ اماناتى وسىنداي بولعان.
جاقاەۆتىڭ ەكىنشى التىن جۇلدىزبەن ماراپاتتالۋ قۇرمەتىنە كولحوزدا وتكەن سالتاناتتى جيىنعا قاتىسىپ شىققاندا، ول كىسىنىڭ ءىزباسارى داڭعايىر ديقان بەگاليەۆ سەرىكباي: “بۇرىنعى زاماندا انانداي اۋليە، مىنانداي اۋليە ءوتىپتى دەپ سىيىنىپ جاتامىز. وسى زاماننىڭ ناعىز اۋليەسى، ناعىز ارۋاعى ءبىزدىڭ ىبەكەڭ عوي”، دەگەن ەكەن. شىنىندا قارا كەتپەنىمەن، بىلەگىنىڭ قارا كۇشىمەنەن، قارا جەردى قوپارىپ، اق كۇرىشتەن التىن تاۋ تۇرعىزىپ، سىر بويىن، ونىڭ حالقىن الەمگە تانىتقان ادام قاي زاماننىڭ اۋليەسىنەن كەم؟ قالاي دەسەڭ دە ىبەكەڭ قىدىر قاراپ، باق دارىعان اۋليە، ارۋاقتى ادام. بۇل جونىندە قاريانىڭ زەردەلى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى زاكىم جايلىباي بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى: “تابيعاتتىڭ ءالى دە ادامزاتقا بەلگىسىز جۇمباق سىرلارى كوپ قوي. سونىڭ ءبىرى – قىدىر اۋليە. حالىقتا قىدىر كورگەن ادام باق پەن داۋلەتكە كەنەلىپ وتەدى دەگەن سەنىم بار. سونىڭ ءبىر دالەلى ديقان بابامىز جاقاەۆتىڭ اۋزىنان ەستىگەن ءبىر اڭگىمەنى جاڭعىرتقىم كەلەدى. ىلگەرىدە اۋىلدا قاريالار كوپ، ءبىز سولاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، كەسەسىن الىپ بەرىپ، كەبىسىن قويىپ، قىزمەت جاسايمىز، ءارى كونە، ونەگەلى اڭگىمەلەرگە قۇلاعىمىزدى سۋارىپ، سانامىزدى ساۋىقتىرىپ كوڭىلىمىزگە توقىپ، كوكىرەگىمىزگە تۇيەمىز، قانىعامىز. سۋىرىلىپ كوپ سويلەي بەرمەيتىن ىبەكەڭنىڭ مىنا اڭگىمەسى ءوز ءومىرىنىڭ شىندىعىمەن استاسىپ جاتقاسىن با، ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى.
– ءوزىم جيدەدەن، شەڭگەلدەن ارشىپ، اتىزداپ ەككەن كۇرىشتىكتى سۋعا باستىرىپ بولىپ، جاپتىڭ باسىندا دەمالىپ وتىرعام،– دەپ باستادى اڭگىمەسىن. – دەنەم دەل-سال. بىراق كوڭىلىم توق. كۇن كەشكىرىپ بارا جاتسا دا ۇيگە اسىقپادىم، كۇرىشكە قاراپ وتىرا تۇرعىم كەلدى. سالدەن كەيىن باتار كۇننىڭ شاپاعىنا تۇلا بويى تۇتاس مالىنعان ۇزىن بويلى، اق ساقالدى كىسىنىڭ ماعان بەتتەپ كەلە جاتقانىن اڭعاردىم. تۇپ-تۋرا كۇرىش اتىزىنىڭ ۇستىمەن كەبىسى سۋعا تيەر-تيمەس بولىپ ءجۇرىپ كەلەدى. العاشىندا اڭ-تاڭ بولىپ وتىرا بەرسەم كەرەك، جاقىنداعاندا ورنىمنان تۇردىم.
ول كىسى قارسى الدىما كەلىپ:
– شىراعىم، ىرىسىڭ وسى جەردەن بولادى، باقىتىڭ ورلەي بەرسىن! ءاۋمين! – دەدى اپ-انىق داۋىسپەن. ءسويتتى دە عايىپ بولدى. ەسىمدى جيسام: ء“اۋمين”، – دەپ كۇبىرلەپ تۇر ەكەنمىن. بىراق، بۇل كورگەنىمدى وسى كەزگە دەيىن ەشكىمگە ايتقانىم جوق. ايتقانى كەلىپ، ارتىنىڭ جامان بولماعانىن كورىپ جۇرسىڭدەر عوي. مىنە، ەندى ايتۋدىڭ مەزگىلى كەلگەن، ءساتى تۇسكەن سياقتى،- دەدى ىبەكەڭ جۇمساق، جىلى جىميىپ، وزىنە دە، تاعدىرىنا دا، اللاعا دا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەندەي.
– وي جارىقتىق-اۋ، ءسىزدىڭ ول كورگەنىڭىز قىدىر بابا عوي، – دەپ كوپشىلىك ىبەكەڭنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ ءتاۋ ەتكەنىن كوزىم كوردى. كەيىن “ىبىراي تۇبەگى” اتانعان سول جەر ەلگە ىرىس، بەرەكە، ابىروي-اتاق اكەلدى. قازىر ەندى ول القاپقا ديقاننىڭ ۇلى سەيىتبەك يە. قىدىر دارىعان جەردىڭ ءالى دە تالاي ۇرپاققا بايلىق پەن بەرەكە، ابىروي مەن اتاق اكەلەرى ءسوزسىز.
ەكىنشى وقيعا. ونى ىبەكەڭنىڭ تەتەلەس ءىنىسى بوقاەۆ سىزدىقتىڭ بالاسى بەلگىلى زاڭگەر بالتابەك سىزدىقۇلى بىلاي دەپ ايتادى. “سۋلى جەرلەردە، اسىرەسە، كۇرىشتىكتە جىلاننىڭ جۇرەتىنى بەلگىلى. ىبىراي اكەمنىڭ كۇرىش اتىزدارىنىڭ قۇلاقتارىندا دا بىرىنە ءبىرى ورالىپ جاتاتىن جىلاندار كوپ بولاتىن. بالالار سوندا وتاققا تۇسۋگە قورقىپ، ايەلدەر جاپتان، قۇلاقتان وتۋگە سەسكەنىپ جاتاتىن. سوندا ىبەكەڭ: “قورىقپاڭدار، وتە بەرىڭدەر بۇلار زيانى جوق، مىنا كۇرىشتى قورىپ جۇرگەن شاقپايتىن كۇزەتشى جىلاندار عوي”، دەپ ولارعا تيگىزبەيتىن، ولتىرتپەيتىن. “ىبەكەڭ تەگىن ەمەس قوي. مىنا سوزىندە ءمان بار” دەيتىن اكەم سىزدىق.
كەيدە ادام تاعدىرى شەشىلەتىن القالى جيىنداردا ىبەكەڭنىڭ: “بالالار، وسىنى اۋرەلەپ قايتەسىڭدەر”، – دەگەن ءبىر سوزىمەن بىرنەشە كىسىنىڭ تالكەككە تۇسكەن تاعدىرى وڭ شەشىلىپ كەتە بەرەتىن ەدى. بىردە ديقان اتا ۇلى سەيىتبەكتى ءبىر تۋىسىمەن تانىستىرىپ وتىرىپ: “قان تۋىسپاي، جان تۋىسپايدى”، دەپتى. سودان الگى ءسوز ناقىل بولىپ كەتتى. وي، جارىقتىق-اي! اۋزىنىڭ، ءسوزىنىڭ دۋاسى بار ەدى عوي. بۇگىندە ىبىراي جاقاەۆتىڭ: “قاتتى جەرگە قاق تۇرار، قايراتتى ەرگە باق تۇرار”، “ادام تاستان بەرىك، گۇلدەن نازىك”، “ات قارتايسا ەسەكپەن دوستاسادى، ادام قارتايسا، توسەكپەن دوستاسادى”، “ەرىنشەك ەگىنشىدەن ەلگەزەك ماساقشى وزادى”، “مالعا جارلىلىق – جارلىلىق، اقىلعا جارلىلىق – سورلىلىق”، ء“ولىم اقىلى تولماعان بالانى دا ايامايدى، اقىلى اسقان دانانى دا ايامايدى”، ء“بىرىنشى بي – حالىق، ەكىنشى بي – تاريح”، “كوز — نۇردىڭ ۇياسى، كوڭىل — سىردىڭ ۇياسى”، – دەگەن اقىلدى سوزدەرى ەلمەن بىرگە جاساۋدا.
ىبىراي اتاق ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن جوق. قازاقتىڭ قاي شالى اتاق ءۇشىن ەڭبەكتەنىپتى. ولار ەڭبەكتەن ناعىز ادامي باقىت، ءلاززات، راحات تاپتى. سونشاما اتاق-ابىروي، داڭق، باق ىبەكەڭدى استىرمادى، تاستىرمادى، ساستىرمادى. ەشتەڭە بولماعانداي ءبىر قاراپايىم قالپىنان اينىماي، اۋىتقىماي دۇنيەدەن وزدى جارىقتىق.
مەن شيەلىدە ءوسىپ-ءونىپ، كوكتەپ-كوگەرىپ، وتباسىلىق، ەڭبەك باقىتىن تاپقان اداممىن. 1983 جىلى كۇرىش وراعى باستالعان كەزدە شيەلى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندىم. جۇمىسقا كىرىسەر الدىندا اۋپارتكومنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى قالەن ابدەشوۆتى شاقىرىپ: “مەن شيەلىنىڭ بالاسىمىن. ىبەكەڭنىڭ كۇرىشىنىڭ ماساعىن تەرىپ، باتاسىن الىپ ءوستىم. ەندى باسشى بولىپ كەلدىم دەپ وتكەندى ۇمىتۋعا حاقىم جوق. سوندىقتان بىرىنشىدەن، ىبەكەڭنىڭ كەڭسەگە قوياتىن ءبىر ءبيۋستىن تاۋىپ بەرىڭىز. سونى ۇستەلىمنىڭ ۇستىنە قويىپ، كۇندە سول كىسىنىڭ رۋحىنا سىيىنىپ، اقىلداسىپ وتىرامىن. ەكىنشىدەن، ىبەكەڭنىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل قويىپ، زيارات ەتىپ، سونان كەيىن ديقان بابانىڭ رۋحىنىڭ رۇقساتىمەن كۇرىشتىككە كىرىپ، جۇمىستى باستايىق”، – دەدىم.
كەيىنىرەك ءبىلدىم، شيەلىدەن ىبەكەڭنىڭ ءبيۋستى تابىلماپتى، قالەكەڭ قاتتى قىسىلىپ، كورشى جاڭاقورعان اۋدانىنان تاۋىپ، ونى مەنىڭ كەڭسەمە الىپ كەلىپ قويىپتى. سوسىن ىبەكەڭنىڭ باسىنا بارىپ، زيارات جاساپ، اۋداندى باسقارۋعا كىرىسىپ كەتتىم.
قۇدايعا شۇكىر، جامان بولعان جوقپىز، كۇرىش جيناۋدا ءبىرىنشى ونكۇندىكتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا رەسپۋبليكالىق تۋدى جەڭىپ الدىق. ودان ءارى دە تابىس تابىسقا، ابىروي، ابىرويعا جالعاسىپ كەتە بەردى. 1985 جىلى ىبىراي جاقاەۆتىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان مەموريالدىق كەشەننىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى. الاڭ تۇگەل قورشالدى، جارىقتاندىرىلدى. وندا ورنالاسقان مادەنيەت ءۇيى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلدى، فونتان پايدا بولدى. بۇل الاڭدا ىبەكەڭنىڭ ەسكەرتكىشى، ۇلى وتان سوعىسىندا قازا بولعانداردىڭ مەموريالى، ەڭبەك وزاتتارىنىڭ كورنەكتى تاقتاسى گۇلمەن كومكەرىلگەن. كەشەن ەڭبەك پەن ەرلىكتىڭ سيمۆولى، پارىز بەن قارىزدىڭ، يماندىلىقتىڭ ولشەمىندەي بولىپ، اۋدانداعى قاسيەتتى ورىنعا اينالدى. وسى قاسيەتتى جەرگە ءاربىر ومىرگە كەلگەن نارەستە، ءاربىر جاڭا وتباسى، ءاربىر جۇمىسقا، وقۋعا، وتان قورعاۋعا العاشقى قادام جاساۋشى ازامات باسىن ءيىپ، تاعزىم ەتەدى، قادىرلەيدى، قاستەرلەيدى. جاقسى وي ويلاپ، جاقسى تىلەك تىلەيدى، وسى جەردىڭ قاسيەتى مەن شاپاعاتىنا سەنەدى، ءۇمىت ارتادى.
كەلەسى جىلى ىبەكەڭنىڭ مۋزەيىن ءبىتىرىپ، ونى دا وبلىستىق دەڭگەيدە سالتاناتتى تۇردە اشتىق. سونىمەن، ءبىز اتانىڭ ارۋاعى الدىنداعى شەكسىز بورىشىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن وتەگەندەي بولدىق.
مەن ءوز باسىم وسى ىبەكەڭدەي ۇلى اداممەن جەرلەس، زامانداس بولعانىمدى، ول كىسىنىڭ كۇرىشىنىڭ ماساعىن تەرىپ، ەڭبەكتەگى، ومىردەگى، ونەگەسىن، باتاسىن الىپ وسكەنىمە، كەيىنىرەك ىبەكەڭنىڭ رۋحى الدىندا اتقارىلعان ءىرى، تاريحي، ومىرلىك جۇمىستاردىڭ باسىندا، قاسىندا بولۋدى تاعدىردىڭ مەنىڭ پەشەنەمە جازعاندىعىنا ءدان ريزامىن.
ىبەكەڭنىڭ رۋحى الدىنداعى ادالدىعىم، ول كىسىگە دەگەن تازا نيەتىم مەن ىستىق ىقىلاسىم، ازدى-كوپتى ەڭبەگىم ماعان بۇكىل ومىرىمە جەتەتىن باق، داۋلەت بولىپ قايتتى دەپ ەسەپتەيمىن. مەن شيەلى اۋدانىنان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانىپ، كەيىن تالدىقورعان وبلىستىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنە توراعا بولدىم. سول كەزدە نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ، ءوز اۋىلىندا جاقسى مۋزەي اشتىق. سول مۋزەيگە ىبىراي جاقاەۆ پەن جازىلبەك قۋانىشباەۆتىڭ كۇرىش دانىنەن تەرىپ سالىنعان پورترەتىن سىيلادىم. ول سۋرەت جازەكەڭ ىبەكەڭنىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلگەندە وتە ءساتتى تۇسىرىلگەن ەدى. كەزىندە سول بەينە ەلىمىزدىڭ كوپ جەرىندە، تىپتەن، ماسكەۋدەگى الاڭدا دا ءىلۋلى تۇراتىن.
وسى ماقالادا ىبەكەڭدى بەتكە ۇستاي وتىرىپ، جازەكەڭدى، نۇرەكەڭدى، شىعاناق بەرسيەۆتى جازىپ، قازاقتىڭ قاسيەتتى دە قادىرلى ءتورت شالىنىڭ، ەڭبەكتىڭ ءتورت پايعامبارىنىڭ رۋحىن قوسايىن دەدىم. وسىنداي كۇردەلى زاماندا ەلىمىزدى، حالقىمىزدى وسى ءتورت اۋليەنىڭ، ءتورت امبيەنىڭ رۋحى قولداپ-قولتىقتاپ، جەلەپ-جەبەي بەرسىن.
اۆتورى: سەيىلبەك شاۋحامانوۆ، قىزىلوردا.
