كەنەسارى حان دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق! ول تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى – وشپەس ورشىلدىگىمەن، قايتپاس قايسارلىعىمەن، ەلگە دەگەن رياسىز كوڭىلىمەن ەل ەسىندە ماڭگى قالعان. حان تۋرالى زەرتتەۋلەر، جازبالار، اۋىز ادەبيەتىندەگى تولعامدار، ءبىرشاما بارشىلىق. كەنەسارى حاننىڭ ەرلىككە تولى، اياعىندا قاسىرەتكە اينالعان، تراگەديالى ءومىر جولىن، كەزىندە الاش ارداقتىلارى دا ء(اليحان بوكەيحان; ح. دوسمۇحامبەتۇلى ت.ب.), قازاق اياۋلىلارى دا (م. اۋەزوۆ; س. مۇقانوۆ; ءى. جانسۇگىروۆ; ق. بەكقوجين; م. حاكىمجانوۆا ت.ب.) زەرتتەگەن، شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن. قازىرگى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ونداي زەرتتەۋ-ويلار جالعاسىن تابا بەرمەك. ول تۇسىنىكتى دە، سەبەبى: حان بەينەسى – قازاق  تاۋەلسىزدىگىنىڭ ۇرانى!

2017 جىلى، كەنەسارى حاننىڭ تۋعانىنا – 215, وپات بولعانىنا (ناۋرىزباي جانە دە باسقا تۋىس، سەرىكتەرىمەن بىرگە) - 170, ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ باستالعانىنا – 180, سۇلتان سىزدىقتىڭ (سادىق) تۋعانىنا – 180 جىل تولادى.

وسى ايتۋلى كۇندەردى قازاق حالقى قالاي اتاپ وتپەك؟ ىنتالى توپتار اقىلداسا كەلە، الداعى كۇزدە، ءدىني-قازاقي ءىس-شارا رەتىندە «اس» بەرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. باق-دا حابارلاندىرۋلار بەرىلدى. وسى تۇستا، جامبىل وبلىستىق اكىمدىگى، «اتالعان ءىس-شارالاردى تولىعىمەن قولدايتىندىقتارىن ءبىلدىرىپ، ولاردى، «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» اتالعان، قاسيەتتى تارازدا وتكىزۋدى» ۇسىندى. تاقىرىپقا ساي، عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋ قولعا الىندى.

باستامانىڭ، رەسپۋبليكالىق-حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنە تەك قانا قۋانىشپەن، ۇلكەن العىسپەن قارايمىز. الداعى ۋاقىتتاردا، ۇكىمەت تاراپىنان دا ءىس-شارالار وتكىزىلەتىندىگىنە سەنىمىمىز زور.

وسىعان وراي، كەنە حان تۋرالى (اسىرەسە كەيىنگى) جازىلعانداردىڭ جيناعىن شىعارۋ دا قولعا الىندى. ارينە، الدىندا ايتقانىمىزداي، حان تۋراسىندا از جازىلعان جوق. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇبەلى ەڭبەك (تىپتەن سول ەڭبەگى ءۇشىن قۋدالاۋعا دا ۇشىراعان), اتاقتى تاريحشىمىز - ە. بەكماحانوۆتىڭ جانە ادەبي-تاريحي تۇرعىسىندا جازىلعان، ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريللوگياسى ەكەندىگى داۋ تۋعىزباس. وكىنىشكە وراي، الاش ارداقتىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن ەندى-ەندى عانا تانىسىپ كەلە جاتىرمىز.

تۋمىسى بولەك، ءورشىل حان بەينەسىن، الەمدىك جازۋشى ج. ۆەرن; اقىن-جازۋشىلار - گ. شەۆچەنكو; ا. ورلوۆ; ۆ. دۋبينسكي ت.ب. ءوز شىعارمالارىندا (پروتوتيپ) كەلتىرگەن. حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى دەرەكتەر بەرۋدە، سول زاماننىڭ ورىس زەرتتەۋشىلەرى، وفيتسەرلەرى جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى دە تىس قالعان جوق. كەنە حان تۋرالى حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى شىعارمالار دا وتە مولشىلىق. ول تۇسىنىكتى دە! الايدا، سول ءوزىمىزدىڭ ارداقتىلارىمىزدىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرى، كەڭەس وكىمەتى يدەولوگياسى «سالقىنىمەن»، ال ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كوپشىلىگى، شوۆينيستىك تۇرعىدا (حاندى «رازبوينيك، ۆەدەت سەبيا كاك گلاۆار باندى» ت.ب. دەگەندەر سياقتى) جازعاندىقتارىن دا ەسكەرۋىمىز قاجەت.

كەنەسارى حان تۇلعاسىنا جاڭاشا قاراپ، ونىڭ شىنايى باعاسىن بەرۋ ءىسى قازاقستان، تاۋەلسىزدىككە جەتكەن سوڭ، قارقىندى تۇردە قولعا الىندى. كوپتەگەن تاريحشىلار، زەرتەۋشىلەر ت.ب. ءوز ەڭبەكتەرىن جاريالادى. 2002 جىلى حاننىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋىنا وراي حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. استانا قالاسىندا كەنەسارى حانعا ەسكەرتكىش قويىلعان جانە ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشەلەر بار. حان تۋرالى، اكادەميك م. قويگەلدى اعانىڭ كەڭەسىمەن تۇسىرىلگەن دوكۋمەنتالدى فيلم كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىقتى.

جاقىندا، موسكۆادا، تۇركىتانۋشى زايتسەۆتىڭ، حاننىڭ ۇلى - سۇلتان احمەت كەنەساريننىڭ ءوز قولىمەن جازعان قولجازباسىن 105 جىل وتكەن سوڭ تاۋىپ، جاريالاعانى تۋرالى قۋانىشتى حابار ايتىلدى. ول كىتاپ تا ەلىمىزگە جەتەرى انىق.

وسى جيناقتى قۇراستىرۋدا، ءبىز الدىمىزعا، بۇرىننان بەلگىلى كەيبىر ەڭبەكتەرمەن قاتار، حان تۋرالى كەيىنگى، ناعىز حالىقتىق كوزقاراسپەن جازىلعان دەيتىندەي، كوپشىلىككە اسا تانىمال دا ەمەس، قاراپايىم شىعارمالاردى دا قامتۋدى ماقسات ەتىپ قويدىق. جانر تۇرلەرىنە شەكتەۋ قويماۋعا تىرىستىق. ءار شىعارما الدىندا، قىسقاشا، اۆتورى جانە شىعارما تۋرالى ازداپ، تۇسىنىكتەر دە بەرىپ وتىردىق. شىعارمالارداعى، ەستەلىكتەردەگى، جازبالارداعى اۆتور-يەلەرىنىڭ ءوز سوزدەرىن سول قالپىندا، مانەر-ستيليستيكاسىن ساقتاي وتىرىپ، وزگەرتپەستەن كەلتىردىك، تەك قانا كوپە-كورىنەۋ قاتەلەردى عانا تۇزەتىپ، ءسال وڭدەدىك. بارلىق كەلىپ تۇسكەن جازبالاردى تۇگەل قامتۋ مۇمكىن بولمادى جانە بۇرىنعى بەلگىلى ەڭبەكتەردەگى سوزدەردى قايتالاي بەرگەن، مازمۇنى سىن كوتەرمەيتىن كەيبىر شىعارمالاردى وكىنىشكە وراي، كىرگىزە المادىق. ۇسىنۋشىلاردىڭ تۇسىنىستىكپەن قاراۋىن سۇرايمىز.

جيناققا، بۇرىن باق-دا جاريالانعان ەڭبەك، ماقالالاردى ءار اۆتوردىڭ وزدەرى ۇسىنعانىن دا ايتا كەتەلىك.

بارلىعى 37 اۆتوردىڭ شىعارمالارىن قامتىعان، 25,5 باسپا تاباقتىق جيناعىمىزدا، كەيبىر، كوپشىلىككە بىلاي دا تانىمال، ءىرى-اتاقتى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن ەمەس، سول ەڭبەكتەر تۋرالى زەرتتەۋلەردى كەلتىرۋگە دە تىرىستىق.

ارينە، ءبىر جيناقتا حان تۋرالى جازبالاردى تۇگەل قامتۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان كوپشىلىك قاۋىم تۇسىنىستىكپەن قارار، ءوزىنىڭ باعاسىن بەرەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 7-قازانىندا وتەتىن ءىس-شارالارعا اتسالىسۋلارىڭىزدى سۇرايمىز. كومەك قولىن ۇسىنام دەۋشىلەر، الماتى قالاسىنداعى پروف. امان شوتاەۆقا (8-701-798-27-43) حابارلاسۋلارىڭىزعا بولادى.

قۇراستىرۋشىلار: پروف. امان شوتاەۆ; ازامات اقىلبەكوۆ (ازكەن التاي)

اbai.kz