قازاق ادەبيەتىندەگى ورنى مەن حالىق جۇرەگىندەگى ورنىن قاتار تاۋىپ، سول حالىقتىڭ بايسالدى جىرشىسى بولىپ، ونىمەن ۇزاق جولىن، اقىندىق جولىن بىرگە كەشكەن ناعىز حالىقتىق تالانتتاردىڭ ءبىرى - عالي ورمانوۆ ەدى. بيىل ع.ورمانوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر.

عالي ورمانوۆ 1907 جىلى، تالدىقورعان وبلىسى، قاپال اۋدانى، ەشكىولمەس تاۋىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول ون جاسىندا اكە-شەشەسىنەن ايرىلىپ، جەتىم قالادى دا، تۋىسقاندارىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. عالي بالا كەزىندە جىرشىلاردان ولەڭ-جىر، قيسسا- داستاندار ۇيرەنىپ، ءوزىنىڭ ادەبيەتكە قۇمارلىعىن بايقاتادى. «مۇڭلىق-زارلىق»، «شاكىر-شاكىرات»، «الپامىس» سياقتى قيسسا داستانداردى، «ءبىرجان مەن سارا»، «كەمپىرباي مەن شوجە»، «باقتىباي مەن مايكە بالانىڭ» ايتىستارىن جاتتاپ الىپ، دومبىراعا قوسىپ جيىن-تويلاردا ايتىپ جۇرگەن ول جاستايىنان جىرشى بالا اتانادى.

جىلدار وتە، الماتىداعى قازاقتىڭ حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىن بىتىرەدى. ءبىراز جىل مۇعالىم بولىپ ىستەيدى، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا جۋرناليستىك قىزمەت اتقارادى، جامبىل جاباەۆتىڭ ادەبي حاتشىسى بولادى. «مايدان» اتتى الماناحتىڭ رەداكتورى، «ادەبيەت جانە يسسكۋستۆو» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەتى باسپاسىندا باس رەداكتور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، شىعارماشىلىق سالادا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى.

اقىننىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا كورنەكتى ورىنعا يە. ليريكالىق كەيىپكەردىڭ جان تەبىرەنىسى مەن وي-ارمانىن تانىتا بىلگەن اقىننىڭ سىرشىل ولەڭدەرى قازاق پوەزياسىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرە ءتۇستى. عالي اقىن شىعارماشىلىق قىزمەتىن باستاعان جيىرماسىنشى جىلدار ەل ومىرىندەگى ءىرىلى-ۇساقتى وقيعالارعا تولى بولاتىن. زامان تالابىنا سايكەس تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى سيۋجەتكە، سەزىمگە قۇرىلعان سىرشىلدىعىمەن، از ءسوزدى، كوپ ماعنالىلىعىمەن، بەينەلىلىگىمەن عاليدىڭ اقىندىق شەبەرلىگىن تانىتتى. اقىن ەپيكالىق جانرعا دا ۇلەس قوستى، اڭگىمە، وچەرك جانرىندا دا قولتاڭباسى بار، ورىستىڭ، شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن اۋدارىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋدارما سالاسىندا دا ءبىرشاما ۇلەس قوسىپ، ءىرى ىستەر اتقاردى.

عابيت مۇسىرەپوۆ عالي اقىننىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى. "ول ءارتۇرلى ءساتتى كەزەڭدى توسىپ، ءدال كەزىن قۇر وتكىزبەي ءۇن قوسىپ قانا قويماي، ويى-قىرى، قىسى-جازى، قۋانىشى-مۇڭى بار ۇلكەن ومىردە سولاردىڭ ءبىرى مەن ءبىرىنىڭ بايلانىسى-شيەلىنىسى بارىن بىلەتىن، المانىڭ وزىمەن بىرگە اعاشىن دا، اعاشىمەن بىرگە تامىرىن دا بىرگە سۋارۋىن ويلانا جۇرەتىن اقىن ەدى. ول ايتايىن دەگەنىن قۇلاعىنا ەمەس، جۇرەگىنە ايتاتىن ەدى. سوزبەن ەمەس، بەينەلەۋ، سۋرەتتەۋمەن ايتاتىن".

جاميعا عاليقىزى ورمانوۆا اكەسى تۋرالى بىلاي دەيدى. "اكەمنىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى تەز ۇعىپ الاتىن، ويدا ساقتاۋ قابىلەتى وتە كۇشتى ەدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا حاتشى بولىپ ءجۇرىپ، شەتەلدىڭ دەلەگاتسياسىن قابىلداعاندا ول جات جۇرتتىقتاردىڭ ءتىلىن، سوزدەرىن تەز ۇعاتىن. ءبىر جىلى دەلەگاتسيامەن رۋمىنياعا بارعان عوي، سوندا رۋمىن ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ كەلدى. ءوزى وتە بالا جان ەدى. بالالارىنىڭ ءبىلىمدى بولعانىن جاقسى كورەتىن. بىزگە «كىتاپ كوپ وقىڭدار» دەپ ۇيرەتەتىن. بالا كەزىمدە ءبىر كىتاپ وقىپ، سونىڭ مازمۇنىن ايتىپ وتىر ەدىم، اكەم:

- بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى كىم؟-دەدى.

- بىلمەيمىن.

- ەسىندە بولسىن، ادام كىتاپتى قولعا العاندا ءبىرىنشى كىم جازعانىن ءبىلۋ كەرەك، قاراۋ كەرەك، - دەگەنى ءالى ەسىمدە. سوسىن بىزگە «گازەت وقىڭدار، الەمنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ءبىلىپ وتىراسىڭدار، كوزدەرىڭ اشىق، ساۋاتتى بولاسىڭدار، گازەت وقىماساڭدار بولمايدى» دەيتىن. ارىندى اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ اكەمدى وتە جاقسى كوردى. ءوزى اياداي ءبىر بولمەلى ۇيدە تۇرسا دا، اكەم مەن شەشەم ۇيلەنگەندە، سول بولمەنىڭ ورتاسىن شىمىلدىقپەن ءبولىپ، بولمەنىڭ ءبىر جاعىنا اتا-انامدى تۇرعىزىپتى. تالايلاردىڭ ەسىنە الاتىن، عالي ورمانوۆتىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ءبىرازى سول ءىلياس اعاسىنان اۋىسسا كەرەك".

سۋرەتكەردىڭ ەكى ءومىرى بار. ءبىرى - ءوزىنىڭ، ەكىنشىسى - شىعارماشىلىعىنىڭ ءومىرى. شىعارماسىنىڭ شوقتىعى نەعۇرلىم كەڭ بولعان سايىن ونىڭ ءوز ءومىرى دە سوعۇرلىم ۇزارا بەرمەك. بۇگىنگى كۇنى اقىننىڭ ەسىمى ماڭگى ەل ەسىندە، اسىرەسە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ اۋزىندا قالسىن دەگەن ماقساتپەن قاپال اۋىلىندا ورنالاسقان اقىن سارانىڭ مەموريالدى مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، ع.ورمانوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا ارنالعان «عالي ورمانوۆ مايتالمان ليريك اقىن» اتتى مەرەكەلىك ءىس-شارا وتكىزدى. مۋزەي كەشىندە ع.ورمانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ 5-ءشى، 8-ءشى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن، مايتالمان سۋرەتكەر اقىننىڭ ولەڭدەرى وقىلىپ، ءومىر جانە ونەر جولى باياندالدى. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى كەلگەن قوناقتاردى مەرەكەگە ارنالعان «تابيعاتتان تۋعان تارلان» اتتى ارنايى قۇرىلعان كورمەمەن تانىستىردى. ع.ورمانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ مۋزىكا ءپان مۇعالىمى كەنجەحان كەرەيباەۆ عالي اقىننىڭ «انا قارىزى»، «شاكىرت العىسى» اتتى ولەڭدەرىنە ءان جازىپ، وقۋشىلارمەن بىرگە ورىنداپ بەردى. ءىس شاراعا كەلگەن قوناقتار: قاپال اۋىلىنىڭ اقساقالدارى، مەكەمە باسشىلارى، مۇعالىمدەر مەن قاپال اۋىلىنىڭ اكىمشىلىك وكىلدەرى اقىننىڭ ءومىرى تۋرالى «عالي عيبراتى» اتتى دەرەكتى ءفيلمدى تاماشالادى، ۇيىمداستىرىلعان مەرەكەگە كوڭىلدەرى تولىپ، ۇستازدار مەن بەلسەنە قاتىسقان وقۋشىلارعا العىسىن، مۋزەي ۇجىمىنا ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى.

قالسا ولەڭىم كوڭىلدە جاققان شامداي

ويلار مەنى ەل-جۇرتىم ەستەن الماي،

كوكەيىندە كوپ جىلدار ساقتالارمىن،

جولاۋشىلاپ ءبىر جاققا كەتكەن جانداي، - دەپ عالي ورمانوۆ جازىپ كەتكەندەي، ءاردايىم اقىندارىمىزدى ويىمىزدا ساقتاپ، ەسىمىزگە الىپ جۇرەيىك، اعايىن.

ايگۇل الىمباەۆا

Abai.kz