قازاق حاندىعى تاريحىندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا تۇسكەن تاريحي تۇلعالار قاتارىندا قازاق قىزدارى كوپ ەمەس. ولار تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ءبىز ابىلقايىر حاننىڭ جۇبايى بوپاي حانىمدى، ءۋالي حاننىڭ جۇبايى ايعانىم حانىمدى، كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى كوزسىز باتىرلىعىمەن داڭقى شىققان بوپاي حانىمدى  ەسكە الامىز. قازاق حانىمدارىمەن سول تۇستاعى قازاقتىڭ بەلدى تۇلعالارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە رەسەي، حيۋا، بۇحارا جانە وزگە دە ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرى تانىس بولدى. ناتيجەسىندە ولار تۋرالى بۇگىنگە جەتكەن مول اقپاراتتار جيناقتالدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق قىزدارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى بەلسەندىلىگىن ايعاقتايدى.  ءسوز جوق، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە قازاقتىڭ باس حانى ابىلقايىردىڭ جانىنان تابىلىپ، قينالعان شاعىندا ەرىنە قولداۋ كورسەتكەن، 1748 جىلى 15 تامىزدا حان ولگەننەن كەيىن تەك قانا وتباسىنا ەمەس، جالپى قازاققا اقىلشى بولىپ، ەل تىنىشتىعى مەن بىرلىگىن ساقتاۋعا ۇلەس قوسقان، كوپكە ۇلگى بولعان بوپاي انانىڭ ورنى ەرەكشە. وعان ءوزىمىز جۇمىس جاساعان رەسەي مۇراعاتتارى قۇجاتتارى تولىق دالەل بولا الادى. بۇل ارادا تۇپدەرەك قۇجاتتار رەسەيدىڭ ورىنبور جانە موسكۆاداعى  رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مۇراعاتىندا  كوپتەپ كەزدەسەدى.

بوپاي رەسەي مۇراعاتى قۇجاتتارىندا 1731 جىلدان كەيىنگى تاريحي وقيعالاردا  اتالا باستايدى جانە ونىڭ بارىسىندا ورىس ەلشىلەرى حانىمعا  بىردەن نازارىن اۋدارادى. بۇل كەزەڭدە ول ابىلقايىر حان شاڭىراعىنىڭ ۇيىتقىسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حاننىڭ بارلىق ساياسي قادامدارىن قولداۋشى رەتىندە كوزگە تۇسەدى.  ماسەلەن، 1736 جىلى 24 ماۋسىمدا حاننىڭ كەشكى قابىلداۋىندا بولعان  دج.كەستل: «حاننىڭ سول جاعىندا ءدال سونداي تورتكۇل  جىبەك شىمىلدىقتىڭ ارتىندا ونىڭ ءۇش ايەلى وتىردى. ەڭ جاسى ۇلكەن بايبىشەسى - حانشاسى - توردە وتىردى، ونىڭ ۇستىنە كيگەنى قىزىل جىبەكتەن، التىن جىپپەن ورنەكتەپ تاستاعان، باسىنداعى اشەكەيلى بيىك باس كيىمى تۇرىكتىڭ سالدەسىنە ۇقسايدى جانە ءوزى التىنمەن كەستەلەنگەن. قالعان ەكى ايەلى  بۇحاردىڭ قىزىل بارقىتىنا ورانعان، ارقايسىسى باسىنا اق شىت ورامال  بايلاپ العان» دەي كەلە، بوپاي حانىمنىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگىن، ونىڭ ەۋروپالىق سالت-داستۇرلەردى بىلۋگە قۇمارتقانىن جازىپ قالدىرادى [كەستل دجون 1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرعا بارىپ قايتقان ساپارى تۋرالى. – الماتى: اتامۇرا، 1996. -23-24 ب.]. ال 1740 جىلى قازان ايىندا سىرداعى كىشى قۋانداريا جاعالاۋىنداعى ادام اتا وزەنى بويىنداعى حان تۇراعىنا كەلىپ بوپايمەن كەزدەسكەن پورۋچيك د.گالدىشەۆ حانىمنىڭ رەسەي پاتشاسىنىڭ جاي-كۇيىن انىقتاۋعا ۇمتىلعانىن جانە قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسىنداعى يگىلىكتى ىستەردى ءسوز قىلعانىن حابارلايدى [كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيە ۆ ءحۇى-ءحۇىىى ۆەكاح (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). –الما-اتا: يزداتەلستۆو ان كازسسر، 1961. -س.177 (الدا كرو)]. كەيىن پراپورششيك مۋراۆين: «مەنىمەن ناعىز حانىم بوپاي سويلەستى» دەي كەلە، ونىڭ حاننىڭ ەلەك وزەنى بويىندا قورعان سالۋ جوسپارىمەن بولىسكەنىن، سول ماقساتتا ورىنبور كوميسسياسى باسشىسىمەن كەزدەسۋدى جوسپارلاعانىن حابارلاعانىن جازىپ الادى[كرو، س.276]. بوپاي حانىم ەل تاريحىندا حاتتالعان  كىشى، ورتا جۇزدەن 500 بەلگىلى سۇلتان، بي، باتىر، ستارشىندار قاتىسقان 1748 جىلدىڭ ماۋسىمىنداعى كەڭەسكە قاتىسقان. كەڭەستە ەلدىڭ  بولاشاق دامۋ بارىسىن تالقىعا سالعان ابىلقايىر حان  قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسىنداعى بەتبۇرىستى قادامدارىمداعى  باستى ماقساتىم «ءوزىم ءۇشىن ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ پايداسى مەن تىنىش ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋ بولدى» دەي كەلە حاندى مويىنداماي بەتىمەن جايىلعان جۇرتىن سىنعا الادى. حاننان سوڭ بوپاي حانىم ءسوز العان. حانىم: «بىرىنشىدەن، تىنىش ءومىر قامتاماسىز ەتىلدى. ەكىنشىدەن، ەشقانداي سىرتقى جاۋ بىزگە قارسى باتىل شابۋىلداي المايدى... ءبىز ۇلىمىزدى رەسەيگە اماناتقا جىبەردىك، ونى ەندى الماستىرۋ قاجەت. اڭ ەكەش اڭ دا بالاسىن ايالايدى; باسقالار سياقتى ءبىز دە بالالارىمىزدى قيمايمىز. سوندا ابىلقايىر حان بالالارىن اماناتقا  وزىنە سەنبەي بەرىپ وتىرعان جوق، وزگەلەردىڭ، قىرعىز-قايساق «حالقىنىڭ تۇراقسىزدىعىنان بەرىپ وتىر»، - دەپ ءسوزىن اياقتايدى. حانىمنىڭ ءاربىر ءسوزىن تىڭداپ كوپشىلىككە اسەرىن باقىلاعان ساقمار كازاگى كوبەك: «حانىم سوزىنە قازاق ستارشىندارىنىڭ ەشقايسىسى جاۋاپ قايتارا المادى، كەرىسىنشە، ونىڭ ايتقانىن تولىق راستادى»، - دەپ مويىندايدى[كرو، س.390]. مۇنىڭ ءوزى حانىمنىڭ قازاق قوعامىندا تولىق مويىندالعان تۇلعاعا اينالعانىن دالەلدەيدى.

بوپاي حانىمنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسي قايراتكەرلىگى  1748 جىلى تامىز ايىندا ابىلقايىر حان قازا تاپقاننان كەيىن انىق كوزگە تۇسەدى. قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدا ول ىشكى بىرلىكتى ساقتاپ جاڭا حان سايلاۋدى ۇيىمداستىرىپ، رەسەيمەن بايلانىستى ساقتاۋعا كۇش سالادى. الدىمەن، حانىم ۇلى قوجاحمەتپەن بىرگە ابىلقايىر حاننىڭ باستى قارسىلاسى بولعان  ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆكە تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ارنايى حات جولداپ، حاننىڭ كوزى تىرىسىندە نۇرالى سۇلتانعا حان بولۋدى جۇكتەگەنىن ەسكەرتەدى. حاتتى الىسىمەن گۋبەرناتور حانىمعا يا.گۋلياەۆتى، كوبەكتى، سمايل مولدانى اتتاندىرادى [كرو، س.397, 399]. ورىس ەلشىلەرى قاراقۇم مەكەنىندەگى حان ورداسىنا 4 قىركۇيەكتە جەتىپ ەل ىشىندەگى جاڭالىقتاردى تولىقتاي كۇندەلىككە تۇسىرەدى. يا.گۋلياەۆ كۇندەلىگىنە نازار اۋدارساق، بوپاي انا كوپ كەشىكپەي تاعى دا ارنايى كەڭەس شاقىرعان. ءدال سول كەزەڭدە حانىم جانىندا ورتا جۇزدەن شاقشاق جانىبەكتىڭ ۇلى جاۋقاشار، تۋىسى جانالى، كىشى جۇزدەن بەدەلدى اقكەتە التاي، جاپپاس بايمۇرات، شەكتى باقتىباي، ىسىق بايتەرەك، الاشا بايسەۋ، كەرەيىت كوشىمقوجا، ماسقار جادىك جانە وزگەلەر بولعان. اتاقتى قازىبەك بي دە ءوز قولداۋىن جانىبەك سۇلتان ارقىلى جەتكىزەدى. كەلەسى ۇلكەن كەڭەس 27 قىركۇيەكتە وتەدى. وعان ورتا جۇزدەن شاقشاق جانىبەك، 3 بي، 3 باتىر قاتىسادى. كەڭەس تاعى دا ىشكى بىرلىكتى تۋ ەتىپ، حاندىق تاققا ۇمىتكەر سانالعانداردى، سونىڭ ىشىندە باتىر سۇلتاندى كەڭەسكە شاقىرادى. ال ءوزىن نەگىزگى ۇمىتكەر ساناعان باراق ەل تىنىشتىعىن بۇزۋشى قىلمىسكەر رەتىندە كەڭەسكە جولاي المادى. سونىمەن 2 قازاندا نۇرالى سۇلتان ىرعىز وزەنىنىڭ سول جاق تارماعىنداعى قايىڭدى وزەنى بويىندا 1000-نان اسا ادامنىڭ قاتىسۋىمەن حان تاعىنا كوتەرىلەدى. حان سايلاۋعا ورتا جۇزدەن اتاقتى جانىبەك تارحاننان باسقا كەرەي ناۋرىز بي، شاقشاق قويسارى بي، جامبەيتى بي قاتىسادى. كوپ ۇزاماي ابىلاي سۇلتان دا كەلەدى [مۇقتار ءا.ق. ازاتتىق تاڭى جولىندا. –الماتى: عىلىم، 2001, 76-80 ب.]. ءسويتىپ بوپاي حانىم ابىلقايىر حاننىڭ تىلەگىن ءىس جۇزىنە اسىرادى. ەندىگى ماقسات  ونى كورشىلەس ەلدەرگە مويىنداتۋ ەدى.

بوپاي حانىم ۋاقىت سوزباي 1748 جىلى 6 قازاندا ا.تەۆكەلەۆكە دە حات جولدايدى. «ءسىزدىڭ كەلىنىڭىز» دەپ باستالاتىن حاتتاعى باستى ماسەلە نۇرالى سۇلتاندى جاي ءجۇز حانى ەمەس، اكەسى ابىلقايىر حان مويىندالعانداي باس حان رەتىندە مويىنداتۋ بولعانى بايقالادى. حانىم: «ءسىزدىڭ اقىل-كەڭەسىڭىزبەن بارلىق حالقىمىز ءبىر پىكىرگە قوسىلىپ، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇزدىڭ اتاقتى بارلىق بيلەرى مەنىڭ بالامدى حان سايلادى» دەي كەلە، ەلدەگى ىشكى-سىرتقى جاعدايدى ەسەپكە الىپ، قازاق حانىن رەسەيدىڭ مويىنداۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتەدى[كرو، س.410-411; ريسسم 122 ق.، 122/1 ت.، 1748, 4 ءىس، 324-325 پ.]. ال ي.نەپليۋەۆكە جازعان حاتىندا بوپاي حانىم: «باراق ابىلقايىر حاندى ءولتىرىپ، بىزگە قايعى جۇتقىزدى» دەي كەلە، نۇرالىنى حان سايلادىق، ورىس پاتشاسىنا ورتا جانە كىشى ءجۇزدىڭ بارلىق بيلەرى اتىنان حابار سالىندى دەپ حابارلاي كەلە،  باراق سۇلتاندى جازالاۋدا رەسەي  قولداۋىنا يە بولۋدى كوزدەيدى [كرو، س.412]. ويتكەنى، بۇل كەزەڭگە دەيىن باراق سۇلتان دا قازاق قوعامىنداعى بەلدى تۇلعا رەتىندە ورىس پاتشاسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ەلشىلىك الماسىپ ۇلگەرگەن-ءدى.

مۇنداي ماتىندەگى حاتتاردى ارينە رەسەي دە كۇتتى. ويتكەنى ورىس ساياساتكەرلەرى وزىنە باعىنباعان ابىلقايىر حان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ قازاق حاندىعىن وتارلاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعانىن تولىقتاي سەزىندى. حانىم جانىندا جۇرگەن ورىس ەلشىلەرى قازاق ءۇشىن ماڭىزدى ءاربىر ماسەلەنى رەسەيمەن اقىلداسىپ شەشۋدى ۇگىتتەپ باعادى. جوعارىداعى اتالعان حاتتار سونىڭ ايعاعى ەدى. قازاقتاردان تۇسكەن حاتتارعا ي.نەپليۋەۆ 1748 جىلى 23 قازاندا عانا جاۋاپ قايتارادى. تاجىريبەلى ورىس ساياساتكەرى بوپايعا جولداعان حاتىندا، ءسوز جوق، جاڭا قازاق حانىن ورىس پاتشاسىنىڭ بەكىتۋىن قۇپتايدى [كرو، س.414].

وسى تۇستاعى مۇراعاتتاعى دەرەكتەر بوپاي حانىمنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ساياساتىن جالعاستىرعانىن ايعاقتايدى. ونى ي.نەپليۋەۆتىڭ 1748 جىلى 25 قازانداعى رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جولداعان حاتى انىق كورسەتەدى. ورىنبور گۋبەرناتورى: «حانىم جوسپارىنشا... نۇرالىنى باس حان سايلاۋ، ياعني كىشى جۇزگە تۇراقتاپ بارلىق قازاقتاردى باسقارۋ، ەرالىنى ورتا جۇزگە بەكىتۋ، ال قوجاحمەت سۇلتاندى حيۋاعا حان ەتىپ، ونداعى باتىر سۇلتان ۇلى قايىپتى الماستىرۋ» دەپ جازادى. قۇجاتتىڭ سوڭىنا گۋبەرناتور ءوز ويىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە: «ابىلقايىر تەگى بۇدان ءارى السىرەمەسىن، بىراق ابىلقايىر حان ءتارىزدى ەندى ەشقاشان كۇشەيمەسىن» دەپ جازىپ جىبەرەدى [كرو، س.417-424].

بۇل كەزەڭدە ابىلقايىر حان وتباسى قايىندى–ىرعىز جاعالاۋىن جايلايتىن. بوپاي انا اينالاسىنا رەسەيدەگى اماناتتاعى ايشۋاقتان باسقا ۇلدارىن – نۇرالى، ەرالى، قوجاحمەت، ءادىل جانە شىڭعىس سۇلتاندى جيناقتادى. ال قاراعاي سۇلتان دەرەكتەردە كورىنبەيدى. حان وتباسى ابىلقايىر حان ولىمىنە رەسەيدىڭ، ي.نەپليۋەۆتىڭ قاتىسى بارىن تولىق سەزەتىن.  مىنە سوندىقتان دا  حانىم ورىس گۋبەرناتورىنا «جەسىر بولىپ قالدىم، كوزىم جاسقا تولدى، جۇرەگىم قايعى جۇتتى، ونىڭ ۇسىنە كىشكەنە قىزىمىز قالدى، ەندى نە ايتۋعا بولادى» دەي كەلە، كەلەر كۇنگە ۇمىتپەن قارادى [كرو، س.450; ريسسم 122 ق.، 122/1 ت.، 1749, 4 ءىس، 86 پ.].  بۇل كەزەڭدە حانىم الدىنا بىرنەشە ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەلەر رەت-رەتىمەن شىقتى.

جوعارىدان بايقاعانىمىزداي بوپاي حانىم ءۇشىن باستى ماسەلە نۇرالىنىڭ حان سايلانۋىن  رەسەيگە مويىنداتۋ ەدى. سول  ماقساتتا رەسەي استاناسىنا نۇرالى حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى جانىبەك سۇلتاننىڭ باستاۋىمەن ەلشىلىك جىبەرىلەدى. قازاق ەلشىلىگى 1749 جىلى 26 اقپاندا سانكت-پەتەربۋرگكە جەتىپ، كەيىن  ورىنبورعا شىلدە ايىندا  ورالادى. ناتيجەسىندە نۇرالى حان ءوزى سۇراعان قازاقتىڭ باس حانى رەتىندە مويىندالماعانىمەن  قىرعىز-قايساقتار حانى رەتىندە   رەسەي مەملەكەتى  مويىندايدى. بۇل ارادا رەسەي ءبىرتۇتاس قازاققا «ءبىر باس حان قاجەت ەمەس» دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزە باستايدى.

حانىم  حان سايلاۋمەن قاتار باراقتى جازالاۋدى ءبىر ءسات ەستەن شىعارمايدى. ول تۋراسىندا تىڭشى س.ابدرەزياكوۆ حابارلايدى.  حانىم جوسپارىنا  نايمان رۋىنان  وتەپباي، شوراق بي، قابانباي باتىر، قاراكەسەك قازىبەك بيلەر قولداۋ كورسەتكەن [كرو، س.434; ريسسم 122 ق.، 122/1 ت.، 1748, 4 ءىس، 354-359 پ.]. ولاردىڭ قاتارىنان ابىلاي سۇلتان، ەسەت كوكىۇلى، شاقشاق جانىبەك بايقالدى. بوپاي حانىم ويىن جۇزەگە اسىرۋ  ءۇشىن  كىشى، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ قاتىسۋىمەن بىرنەشە  كەڭەس  وتكىزەدى، جوڭعار قونتايشىسىمەن ابىلقايىر حان تۇسىندا باستالعان قۇداندالىق ماسەلەسىن (نۇرالىنىڭ قارىنداسىن قونتايشىعا بەرۋ) جانداندىرادى. 1750 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىزىندا باراق سۇلتان ەكى ۇلىمەن قارناق قالاسىندا ولتىرىلەدى.  رەسەي ۋاقىت سوزىپ باراق سۇلتاندى ولىمگە قيماسا دا، قازاقتىڭ ىشكى ماسەلەسى وسىلايشا شەشىمىن تابادى [ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير; پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپراۆلەننوە ي دوپولنەننوە.-الماتى: دايك-پرەسس، 2007. – س.404].

ەندىگى ماسەلە ابىلقايىر حاننىڭ جەرلەنگەن جەرىنە قاتىستى تۋىندادى. 1749 جىلى 23 قاراشادا ي.نەپليۋەۆ رەسەي سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جولداعان حاتىندا «قازاقتاردىڭ حان مولاسىن كيەلى مەكەن سانايتىنىن» جاسىرمايدى. ونى 1750 جىلى 8 ساۋىردەگى ورىنبور كەڭسەسىنە جولداعان حاتىندا  يا.گۋلياەۆ تە مويىندايدى[ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير; پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. - س.411]. يا.گۋلياەۆ حان مولاسى تۋرالى ابىلقايىر اۋلەتىنىڭ جوسپارىن اشا ءتۇسىپ، «حانىمنىڭ حان سۇيەگىن الىپ تۇركىستانعا كەتىپ، قالعان ءومىرىن سول جاقتا وتكىزۋدى جوسپارلاعانىن، بىراق رەسەيدىڭ حان مولاسى باسىنا لايىقتى كەسەنە سالامىز دەگەنىن ەستىپ ويىن وزگەرتكەنىن»  جازىپ الادى. يا.گۋلياەۆپەن كەزدەسۋ بارىسىندا بوپاي اناعا ينجەنەر-پودپورۋچيك  ي.ريگەلمان تانىستىرىلادى.  ورىس مامانى ابىلقايىر جەرلەنگەن جەر قولايسىز، قۇرىلىس ماتەريالدارى ول ماڭدا جوق، سوندىقتان حان سۇيەگىن ەلەك، ءيا جەمگە كوشىرۋدى ۇسىنعان. ءتىپتى، رەسەي ۇكىمەتى  ابىلقايىر جانۇياسى كەلىسسە، ورىس شەكاراسىنا  جاقىن جەرگە ەسكەرتكىش تۇرعىزۋدى دا ويلاستىرا باستايدى. وعان قازاقتار «ورىستار ءبىزدىڭ تومەنگى جاقتاعى قىستاۋىمىزعا قورعان تۇرعىزۋدى باستاسا، ال جوعارعى جاقتاعى جايلاۋىمىزعا ابىلقايىر حانعا ەسكەرتكىش تۇرعىزامىز دەپ قورعان ويلاستىرۋدا، مۇنىمەن اتا قونىسىمىزدى تارىلتپاق. ءسويتىپ، ءبىزدى باشقۇرتتار سياقتى جان-جاقتان قورشاۋدى ارمانداۋدا، بىراق باشقۇرتتارداي كونە قويماسپىز» دەپ اشىق ويلارىن بىلدىرگەن [مۇقتار ءا.ق. ازاتتىق تاڭى جولىندا. -86 ب.]. دەگەنمەن ۋاقىت وتە حان جەرلەنگەن جەرگە كەسەنە تۇرعىزىلعان.

وسى جىلدارى بوپاي انانى جانىبەك حاننان تارايتىن ۇسەكە-جادىك ۇرپاقتارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تا تولعاندىرادى. دالىرەك ايتساق حانىم ابىلقايىر – باتىر ۇرپاقتارىن ءوز توڭىرەگىنە جيناقتاۋعا ۇمتىلادى. ول ءۇشىن اۋلەتتىك قۇداندالاستىقتى جالعاستىرادى. بۇل كەزەڭدە باتىر حاننىڭ ۇرپاقتارى حيۋا حانى قايىپ تا، ءىنىسى قاراباي سۇلتان دا نۇرالى حانعا كۇيەۋ بالا بولادى. ناتيجەسىندە ولار  ابىلقايىر حان ولىمىنە  قاتىسى بار قاراقالپاقتاردى دا جازالاۋ ءۇشىن باتىر حان، ايشۋاق سۇلتان،  جانىبەك، وتەۋلى تارحاندار  3000 ساربازبەن اتتانادى. ول تۋراسىندا يا.گۋلياەۆ: «1750 جىلى 23 مامىردا  نۇرالى حانمەن بىرگە تەمىر وزەنىندەگى بوپاي حانىمعا كەلدىك. حان ءوزىن تىڭداماي قاراقالپاقتاردى شاپقان ەرالى مەن ايشۋاققا جانە اناسىنا قاتتى رەنجىدى» دەپ حابارلايدى[كرو، س.514]. مىنە وسىدان سوڭ بوپاي انا  قوعامدىق-ساياسي ومىردەن الىستاي باستادى. بۇل كەزەڭدە ول پايعامبار جاسىنا جەتىپ، ۇلدارى نۇرالى، ەرالى، ايشۋاق، قاراعاي جالپاق جۇرتقا تانىلىپ، ناعىز بيلەۋشىلەرگە اينالادى.  1780 جىلى 31 مامىردا حانىم ءجۇز جاساپ دۇنيە سالىپ، قازاق-ورىس شەكاراسىنداعى تاتيششەۆ قورعانىنا جاقىن شيەلى وزەنى جاعاسىنا جەرلەنەدى. ونىڭ ءىزىن كوپ ۇزاماي ءۋالي حاننىڭ جۇبايى ايعانىم، ارىنعازى حاننىڭ جۇبايى جاقسى حانىمدار جالعاسىرادى.

بوپاي انا تاريحىندا زەرتتەلە تۇسەر ماسەلەلەر دە بارشىلىق. سونىڭ ءبىرى ونىڭ شىققان تەگى. بەلدى تاريحشىلار ي.نەپليۋەۆتىڭ   1743 جىلعى قىركۇيەكتەگى رەسەي سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جولداعىن حاتىندا ورىس قورعاندارىنا شابۋىلداۋشىلاردىڭ «پرەدۆوديتەلەم بىل ناستوياششەي جەنى ەۆو برات رودنوي، دەربشالي-سالتان» دەگەنىن العا تارتىپ[كرو، س.304]، حانىمدى تورە تۇقىمىنان دەربىسالى سۇلتاننىڭ قارىنداسى دەپ انىقتاسا [ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير; پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. -س.385; ەسماعامبەتوۆ  ك.  تاريح تاڭداقتارى. ءبىرىنشى كىتاپ. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2008, 212 ب.]، ەكىنشىلەرى  12 اتا بايۇلىنىڭ اداي بولىمىنەن حان جانىنداعى مىرزاتاي باتىردىڭ قارىنداسى ەكەن دەگەن پىكىردى ۇسىنادى. ولار ا.تەۆكەلەۆتىڭ 1748 جىلعى كۇندەلىگىندەگى «ابۋلگاير-حانا شۋرين، ا حانشي ەۆو پوپاي رودنوي برات ادايسكوگو رودۋ مۋرزاتاي ساتىرالدى-بيەۆ» دەگەنىن نەگىزگە الادى [مۇقتار ءا.، سىدىقوۆ ە. ءحۇىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق حاندىعى. - الماتى: «مەرەكەنىڭ باسپالار ءۇيى» جشس، Mereke baspasy, 2015. -688 ب.]. مۇنىڭ ءوزى زەرتتەۋدى جالعاستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ەكىنشىدەن، بۇگىندە  حانىمنىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلىپ، قايتا جەرلەۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ول جۇزەگە اسسا، قۇداي قوسقان قوساعى  بارشا قازاقتىڭ داڭقتى ۇلى، باس حان  ابىلقايىر جانىنان ورىن الۋى ءتيىستى. مۇنىڭ ءوزى شىنايى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ۇلگىسى  بولماق.

ابىلسەيىت قاپيزۇلى مۇقتار

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz