قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىندا ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلعان تۇلعانىڭ ءبىرى - نەبارى 14 جاسىندا قىزىلجارداعى تايىنشا جارمەڭكەسىندە ءبىرجان سال مەن اقان سەرىنىڭ الدىندا ءان سالعان، قارقارالىداعى قوياندى جارمەڭكەسىندە تالاي ونەر ساڭلاقتارىمەن تابىسقان ءبىرتۋار ءانشى، سازگەر ءمادي ءباپيۇلى. حالىق قازىناسىنا «قاراكەسەك»، «قارقارالى»، «ۇشقارا»، «شىركىن-اي» سىندى قايتالانباس ءىنجۋ-مارجان اندەرىن قوسقان الاشتىڭ اردا تۋعان اسىلىنا بيىل - 130 جىل. ءبىر قىزىعى، وسى كۇنگە دەيىن كوبىمىز تەك ءانشى، سازگەر دەپ تانىپ كەلگەن ءمادي ءباپيۇلىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن «سەگىز قىرى، ءبىر سىرى» بار بولسا كەرەك.

ءمادي اقىن، سازگەرلىگىنەن بولەك، ەر­جۇ­رەك باتىر بولىپتى. جۋرناليست ەرمەك بالتاشۇلى ءوزىنىڭ ءمادي جايىنداعى زەرت­تە­ۋىندە ونىڭ جۇلدىزداي اعىپ شاۋىپ كە­لە جاتقان ات ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، قاي­تا قارعىپ مىنەتىندىگى، سوڭىنداعى قۋ­عىن­شىلاردى جەردەن تاس الىپ 30-40 قا­دام جەردەن تىزەدەن ۇرىپ قۇلاتىپ جۇرە بە­رە­تىندىگى، بەس-التى جىگىتكە جالعىز ءوزى دەس بەر­مەيتىندەي ەرجۇرەك بولعانى تۋرالى ءاڭ­گىمەگە بالا كۇنىنەن قانىق بولعاندىعىن جاز­عان ەكەن.

«اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى،

مەن ءبىر جان قۋعىن كورگەن ارقاداعى»،

قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىندا ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلعان تۇلعانىڭ ءبىرى - نەبارى 14 جاسىندا قىزىلجارداعى تايىنشا جارمەڭكەسىندە ءبىرجان سال مەن اقان سەرىنىڭ الدىندا ءان سالعان، قارقارالىداعى قوياندى جارمەڭكەسىندە تالاي ونەر ساڭلاقتارىمەن تابىسقان ءبىرتۋار ءانشى، سازگەر ءمادي ءباپيۇلى. حالىق قازىناسىنا «قاراكەسەك»، «قارقارالى»، «ۇشقارا»، «شىركىن-اي» سىندى قايتالانباس ءىنجۋ-مارجان اندەرىن قوسقان الاشتىڭ اردا تۋعان اسىلىنا بيىل - 130 جىل. ءبىر قىزىعى، وسى كۇنگە دەيىن كوبىمىز تەك ءانشى، سازگەر دەپ تانىپ كەلگەن ءمادي ءباپيۇلىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن «سەگىز قىرى، ءبىر سىرى» بار بولسا كەرەك.

ءمادي اقىن، سازگەرلىگىنەن بولەك، ەر­جۇ­رەك باتىر بولىپتى. جۋرناليست ەرمەك بالتاشۇلى ءوزىنىڭ ءمادي جايىنداعى زەرت­تە­ۋىندە ونىڭ جۇلدىزداي اعىپ شاۋىپ كە­لە جاتقان ات ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، قاي­تا قارعىپ مىنەتىندىگى، سوڭىنداعى قۋ­عىن­شىلاردى جەردەن تاس الىپ 30-40 قا­دام جەردەن تىزەدەن ۇرىپ قۇلاتىپ جۇرە بە­رە­تىندىگى، بەس-التى جىگىتكە جالعىز ءوزى دەس بەر­مەيتىندەي ەرجۇرەك بولعانى تۋرالى ءاڭ­گىمەگە بالا كۇنىنەن قانىق بولعاندىعىن جاز­عان ەكەن.

«اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى،

مەن ءبىر جان قۋعىن كورگەن ارقاداعى»،

- دەپ كىندىك قانى تامعان قارقارالىعا مۇڭىن شاققان ءماديدىڭ باتىر بولۋى، ءبىر جاعىنان، كىشكەنتايىنان تاعدىر تاۋ­قىمەتىن كوپ كورگەندىگىنەن بولسا كە­رەك. اكەسى باپيمەن بىرگە تۋعان اعاسى قا­قا­باي­دان كورگەن قورلىعى ءبىر جاعىنان، ەكىن­شى جاعىنان، وتارشىل وزبىرلاردىڭ ەر­كىندىكتى، شىندىقتى جىرلاعان ءماديدى قۋ­­دالاپ، جالا جاۋىپ، ءىستى قىلۋى ونى «قاشقىن» اتاندىرىپ، اباقتىعا قا­ما­دى. ءوزىنىڭ اباقتىداعى ءحالىن ول «تە­سىك­تەن الاقانداي ءتىل قاتامىز» دەپ «قار­قا­رالى» انىنە ارقاۋ ەتكەن.    

ەكىنشى جاعىنان، ءماديدىڭ شىققان تەگى دە وسال بولماعان. تالاي داۋدىڭ باسىن اشىپ، ەل-ەلدى بىتىستىرگەن داناگوي ابىز - قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەدى. اقىن «ۇشقارا» اتتى ولەڭىندە «ارعى اتام - اۋليە وتكەن ەر قازىبەك» دەي كەلە، «اتامىز ودان كەيىن الشىنبايدى، كە­مەڭگەر، اقىل-ويلى، تەرەڭ سايدى» دەپ بابالارىنىڭ اتاق-داڭقىن جىرعا قو­سا­دى.       

بۇگىنگىنىڭ «قوياندى جارمەڭكەسى» - ءمادي بايقاۋى

ءبىر قۋانارلىعى، ءمادي اتامىزدىڭ تۋ­عان جەرى - قاراعاندى ءوڭىرى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزىن ۇمىت­قان ەمەس. وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى وسى­دان بەس جىل بۇرىن ءمادي اتىنداعى ءى رەسپۋبليكالىق انشىلەر بايقاۋىن ۇيىم­داس­تىرسا، بيىل 130 جىلدىعىنا وراي ەكىن­شى سايىستى وتكىزىپ وتىر.

رىمبالا وماربەكوۆا، قاراعاندى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى:

- قاراعاندىدا ءداستۇرلى انگە دە­گەن ەرەكشە كوزقاراس، سۇيىسپەنشىلىك بار. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اتىنداعى باي­قاۋ­لاردى بىرنەشە دۇركىن قايرەكەڭ (قاي­رات بايبوسىنوۆ - اۆتور), بەكبولات ءتى­لەۋ­حاننىڭ قولداۋىمەن جانە ءبىزدىڭ ءجى­گىت­تەردىڭ باستاماسىمەن وتكىزگەن بو­لاتىنبىز. جەڭىمپازدارى بۇگىندە رەس­پۋ­بليكا ساحنالارىندا تالانتتارىن ۇش­تاپ، اندەرىن حالىققا جەتكىزۋدە. ءتات­تىمبەت اتىنداعى رەسپۋبليكالىق دوم­بىراشىلار مەن قوبىزشىلار بايقاۋىن دا وتكىزىپ جۇرگەن جايىمىز بار. بيىل ءمادي اتىنداعى بايقاۋدى بابامىزدىڭ 130 جىلدىعىنا ارناپ وتىرمىز. قىستىڭ سۋىعىنا قاراماستان، ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان 36 قاتىسۋشى كەلىپ وتىر.

ءىى رەسپۋبليكالىق ءمادي ءباپيۇلى اتىن­داعى بايقاۋعا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قايرات بايبوسىنوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭ­بەك ءسى­ڭىرگەن قايراتكەرلەرى قاتيموللا بەر­دى­عاليەۆ، مەيىرحان ادامبەكوۆ، قا­زاق­ستان­­نىڭ ەڭ­بەك سىڭىرگەن ارتىستەرى قاپاش قۇ­­لىشەۆا، عا­لىم مۇحامەدين، قازاقستان جاس­­تار ودا­عى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جاق­سى­­كەلدى كەمالوۆ جانە ءى رەسپۋبليكالىق ءما­­دي ءباپيۇلى اتىنداعى بايقاۋدىڭ باس ءجۇل­دەگەرى سەرجان مۇسايىندار قازىلىق ەتتى.

ءۇش كۇنگە سوزىلعان بايقاۋدا وزا شا­ۋىپ، حالىقتىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەن جە­­ڭىم­پازدار: باس جۇلدە - مەرەي كارىموۆ (اس­تانا); 1-ورىن - جاسۇلان بازاربەكوۆ (الماتى); 2-ورىن - ميراس باقتىعۇلوۆ (ورال), ءبىرجان ەسجانوۆ (استانا); 3-ورىن - قايىرگەلدى وماربەكوۆ (استانا), بال­دىرعان تولەگەنوۆا (قارقارالى), مەدەت وسا­تاەۆ (استانا); ديپلومانت اتاعى جاق­سىكەلدى ماياساروۆ (الماتى), ولجاس سۇ­راعانوۆ (قىزىلجار) ت.ب. بۇيىردى. ج.كارمەنوۆ اتىنداعى ارنايى سىيلىقتار دا ءوز يەلەرىن تاپتى.

جانسايا جارىلعاپ، كورەرمەن، قاراعاندى تۇرعىنى:

- ءماديدىڭ رەسپۋبليكالىق كون­كۋر­سى - بولەك دۇنيە: ەلدىڭ ىقى­لاسى دا زور، انشىلەر دە ۇلكەن تالعاممەن كە­لەدى. جاڭا گالا-كونتسەرتتە ونەر كور­سەتىپ جاتقان سەرجان مۇسايىن، ەر­لان رىسقاليلار - ءى رەسپۋبليكالىق ءما­دي بايقاۋىندا ايرىقشا قىرىنان تا­نى­لىپ، جەڭىمپاز بولعاندار، سودان بەرى قانشا وسكەندىگىن كورسەتتى. ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى جاستاردىڭ ۇلكەن لەگى «قۇر ايعاي ءان بە ەكەن؟» دەپ اباي ايت­پاقشى، ايقايعا سالماي، كەشەگى اق­سەلەۋ اعامىز ايتقانداي، «ءاننىڭ كە­يىپ­كە­رىنە اينالىپ» ايتىپ ۇيرەنگەن.

ەرلان رىسقالي، ءانشى، ءى رەسپۋبليكالىق ءمادي ءباپيۇلى اتىنداعى بايقاۋدىڭ لاۋرەاتى:

- ستۋدەنت شاعىمدا دا، كەيىن دە ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە تالاي باي­قاۋعا قاتىستىم. 2005 جىلى قارا­عاندىدا وتكەن ءى رەسپۋبليكالىق ءما­دي ءباپيۇلى اتىنداعى دوداعا قا­تىسۋشى رەتىندە كەلسەم، بۇل جولى «شال­قار» راديوسىنىڭ اتىنان جۋر­نا­ليست بولىپ كەلىپ وتىرمىن. سول باي­قاۋ­لاردىڭ بارلىعىن سالىستىرسام، ۇيىم­داستىرۋشىلىق جاعىنان قا­را­عاندى كوش ىلگەرى. بايقاۋعا قا­تى­سۋ­شى­لارعا قويىلاتىن تالاپتاردى وقۋ ور­نىنا ءبىر-ەكى اي بۇرىن جىبەرەدى. قا­ت­ىسۋشىلاردىڭ جاتىن ورنى مەن تا­ماعىن ءوز مويىندارىنا الىپ، جاقسى كۇتەدى. كەي وڭىردە ءىسساپار قاعازىمەن، قۇجاتتاردى راسىمدەۋدە ءبىر-بىرىنە سىلتەپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ قا­لاتىن كەزدەرىمىز بولعان. مۇندا ءۇمىت­كەر ەشتەڭەگە باس قاتىرمايدى، باستى ءمىن­دەتى - تەك ءانىن ويداعىداي ايتۋ عانا. ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرى قاراعاندى اكىمدىگى مەن مادەنيەت باسقارماسىنان ۇلگى السا دەيمىن.

ءماديدىڭ جاڭا ەكى ءانى تابىلدى

بۇل بايقاۋدىڭ جاڭالىعى - ءداس­تۇر­لى ءان ونەرىنىڭ بۇگىنگى اقساقالى، قا­زى­لار ال­قا­سىنىڭ توراعاسى قايرات ءاۋ­كەن­ۇلى­نىڭ ءما­ديدىڭ ەشكىم ەستىمەگەن ءانى - «ۇشقا­را­نىڭ» ءبىر نۇسقاسى مەن شاكىر­تى قا­يىرگەلدى وماربەكوۆتىڭ «قوش، ەلىم» اندەرىنىڭ تۇ­ساۋىن كەسۋى بولدى. قايرە­كەڭ «مۇقان ءتو­لەباەۆتىڭ جەكە مۇراعاتى­نان تاپ­قان وسى اندەردى ايتىپ جۇرگەنىمە قا­راي، قا­را­كەسەكتەر جينالىپ ماعان ەسكەرتكىش قويا­تىن شىعار» دەگەن قالجىڭىمەن قا­لىڭ كوپ­شىلىكتى قىران-توپان كۇلكىگە باتىردى.

قايرات بايبوسىنوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى:

- ۇستازىم جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بەس-التى جاس شاماسىندا اعاسى جاقىپبەك­كە ەرىپ، قوياندى جارمەڭكەسىنە بارعا­نىن­دا ءماديدىڭ الدىندا ءان سالعان ەكەن. «سوندا ريزا بولعان ءمادي قال­تاسىنان بەس تەڭگە الىپ بەرىپ، ماڭ­دايىمنان ءسۇيىپ، باتاسىن بەرگەن» دەپ ايتۋشى ەدى ۇستازىم. سول ماديدەن باتا العان جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتى - مەن بۇگىن الدارىڭىزعا اعا بولىپ، باتامدى بەرۋگە كەلىپ تۇرمىن. قاراعاندى ءوڭىرى، ور­تالىق قازاقستان - ءاننىڭ تۋىن تىككەن جەر. ءمادي بايقاۋى تەك جارىس ەمەس، انشىلەردىڭ بىرىمەن-ءبىرى قاۋىشىپ، ءاننىڭ قىر-سىرىن توقىپ، ۇيرەنەتىن قوياندى جارمەڭكەسى سەكىلدى.

ءتۇيىن

ءداستۇرلى ءان ونەرىنە قادام باسقان انشىلەر كاسىبي دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن بايگەگە ءجيى ءتۇسۋى كەرەك. وسى ورايدا حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتەتىن سىندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا: امىرە، ءمادي، مايرا، جۇسىپبەك، عاريفوللا اتىنداعى ءان بايقاۋلارى، اباي-شاكارىم وقۋلارى، «شابىت»، «شىرقا، داۋىسىم». تاريحتا بولعان-بولماعانى ءالى كۇنگە ءدۇدامال كۇي كەشىپ، داۋ تۋدىرىپ، اندەرى «حالىقتىكى» دەگەن اتپەن شىرقالىپ جۇرگەن سەگىز سەرى مەن نياز سەرى بابالارىمىز تۋراسىنداعى اڭگىمەلەردىڭ شەكاراسى ءالى جابىق. ال قازاق ءانىنىڭ اتاسى اتانعان ءبىرجان، اقان، ۇكىلى ىبىراي، جاياۋ مۇسالاردىڭ اتىنداعى بايقاۋلار ءداستۇرلى تۇردە ءار ءدۇلدۇلدىڭ ءوز تۋعان جەرىندە وتەتىن كۇن بار ما ەكەن؟ وكىنىشكە قاراي، اتالعان تۇلعالاردىڭ اتىنداعى بايقاۋ ۇدايى وتپەي، تەك مەرەيتوي اياسىندا عانا جارق ەتىپ ءوتىپ، جالپ ەتىپ ءسونىپ جاتىر. ءابىلاحات ەسپاەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ اعالارىمىزدىڭ اندەرىنە ارنالعان ءان كەشتەرى مەن بايقاۋلار، «جاس قانات» جىل سايىن وتپەسە، كوڭىلىمىز كونشىمەيدى. ال قازاقتىڭ ءوزى دە، كوزى دە بولعان ءداستۇرلى ءان مەن كۇيى مۇراعاتتار مەن «التىن قور» ءۇشىن عانا جارالعانداي كۇي كەشۋدە. سال-سەرىلەردىڭ وزدەرى كوزدەن كەتكەنىمەن، مۇراسى كوڭىلدەن وشپەۋى ءۇشىن جان-جاقتى قام جاساماساق بولماس!

«الاش ايناسى» گازەتى