اپتا باسىندا الماتى وبلىسى تۇرعىندارىن «سۇيىنشىلەتكەن» جاڭالىق بولدى. ەلباسى رايىمبەك اۋدانىن ءبولۋ جولىمەن اكىمشىلىك ورتالىعى كەگەن اۋىلىندا ورنالاسقان كەگەن اۋدانى جانە اۋدان ورتالىعى نارىنقول اۋىلى سانالاتىن رايىمبەك اۋدانىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. بۇل كوپتەن بەرى ايتىلعانىمەن، قولداۋ تاپپاي كەلە جاتقان حالىقتىڭ قالاۋى ەدى.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ بەرىك بولۋى شەكاراسىنىڭ شەگەندەلۋىنەن باستالادى. بۇل تۇرعىدا ەل ءۇشىن ماڭىزدى شارالار تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قابىلدانىپ، بەكىتىلگەن-ءدى. الايدا، بۇگىنگى كۇنى شەكارالىق ايماقتاردىڭ جاعدايى كوڭىل كونشىتە قويمايدى. جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەۋدىڭ سالدارىنان سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن شەكارالىق اۋىلدارىمىز يەسىز قالدى، ماڭىزى بار مەكتەپ، اۋرۋحانا، پوشتا، مادەنيەت ءۇيى سەكىلدى نىساندار جابىلدى. كەيىننەن ەلىمىزدىڭ شەكارا بەكەتتەرىندە ورىن العان قايعىلى وقيعالار شەكارالىق ايماقتاردى يەسىز قالدىرۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن اڭعارتتى. شەكارانىڭ مىقتى بولۋى ونداعى اسكەردىڭ عانا ەمەس، شەپ بۇزباي وتىراتىن حالىقتىڭ سانىنا دا بايلانىستى ەكەنى تۇسىنىكتى.

ستاتيستيكاعا سەنسەك، 1997 جىلى نارىنقول اۋىلىندا 12 مىڭداي ادام بولسا، بۇگىنگى كۇنى سونىڭ 7 مىڭدايى قالعان. شەكاراعا جاقىن ورنالاسقان سۇمبە، سارىباستاۋ، تەكەس، قىزىل جانە شەكارانىڭ تۋرا تۇسىنداعى ۇزاق اۋىلىندا كەزىندە 5 مىڭعا جۋىق ادام بولسا، قازىر 3 مىڭعا جەتەر-جەتپەس حالىق تۇرادى. يەسىز قالعان ءوڭىردى جانداندىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىققا ۇكىمەت تاراپىنان جوسپارلى ەكونوميكالىق قولداۋ قاجەتتىگى ايقىن ەدى. دامىعان مەملەكەتتەردە شەكارا اۋماعىنداعى حالىقتى ورنىقتىرۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن ستراتەگيالىق الەۋمەتتىك-ينفراقۇرىلىمدىق قامسىزداندىرۋ ماقساتى قويىلادى. ال بىزدە ورتالىقتان شالعاي جاتقان شەكارا ماڭىنداعى اۋىلدارىمىز نازاردان تىس قالعاندىقتان، اۋىلداعى تۇرعىندار اۋا كوشىپ، ول ايماقتار بوس قالدى. قىتايمەن شەكارالاس جاتقان نارىنقول اۋىلى بىرتىندەپ بولاشاعى جوق ەلدى مەكەندەر ساناتىنا قوسىلىپ، جاستار جۇمىسسىز قالىپ، ورتا بۋىن وڭتۇستىك استانانى بەتكە الا كوشىپ، ءوڭىر تەك قارت ادامداردىڭ مەكەنىنە اينالا باستاعان ەدى. سالىستىرمالى تۇردە الساق شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى قىتايلار ءدال ىرگەمىزگە ءسان-سالتاناتى ارتقان ون قاباتتى ۇيلەر سالىپ، كوشەلەرىن جارقىراتىپ قويعان. شەكارا تۇبىندەگى نارىنقول اۋىلىنىڭ حالقى بولسا الماتىعا ۇدەرە كوشىپ جاتىر. ونىڭ سەبەبى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىمىن تاپپاۋىندا.

«نارىنقولدا بۇرىن ەداۋىر حالىق تۇراتىن. قازىر جۇمىسسىزدىق سالدارىنان جاستار كەتىپ، اۋىلدا نەگىزىنەن جاسى ۇلكەندەر قالدى. نەگىزى ىشكى ميگراتسيادان قورقۋعا بولمايدى، الايدا شەكارالىق ايماقتاردىڭ بوس قالۋى دۇرىس ەمەس. قىتاي تاراپىن ايتار بولساق، ولار نارىنقولدان نەبارى 15 شاقىرىم جەردە 5,6,10 قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر سالىپ، قالا تۇرعىزىپ، شەكارالىق ايماعىن كۇشەيتۋدە. ءبىزدىڭ ەلدە قوزعالىس جوق. ارينە، سول جەردە ون مىڭ ادام قونىستانسا ودان قىتاي ىعا قويماس. دەگەنمەن، ول جەرلەردىڭ بوس جاتپاعانىن، حالىق بار ەكەنىن، جەردىڭ قازاقتىكى ەكەنىن، تىرشىلىك بارىن ولار سەزىنۋى كەرەك. مۇقاعالي سەكىلدى اقىندار دۇنيەگە كەلگەن ءوڭىردى بوس تاستاۋ ەلدىگىمىزگە سىن. قىتاي تاراپى كۇن سايىن تىكۇشاقپەن كوكتەن، موتوتسيكلمەن اسكەريلەرى جەردەن 15 مينۋت سايىن شەكارانى شولىپ، كۇزەتەدى. ال بىزدە ەكى سارباز ەكى ساعات سايىن باقىلايدى. ودان باسقا ارەكەت جوق. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بەيقامدىعىمىزدى اڭعارتادى. ءتىپتى، شەكارالىق سىزىققا قاققان قادالاردىڭ ءوزى وتىندىققا كەتىپ قالعان. سوندىقتان، اۋدان بولعان سوڭ وسىنىڭ بارلىعى ەڭ الدىمەن تارتىپكە كەلسە ەكەن دەيمىن. شەكارامەن شەكتەسىپ جاتقان اۋداندارعا تۇرعىنداردى تارتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سول سەبەپتى، نارىنقول اۋدانىندا عانا ەمەس، باسقا دا شەكارالىق اۋدانداردىڭ شەكارالىق سىزىقتارىنداعى قورشاۋلارىن قالىپقا كەلتىرۋىمىز قاجەت. كەزىندە نارىقتىڭ تالابىمەن بىرىكتىرىلگەن نارىنقول مەن كەگەن ءوڭىرىنىڭ بۇگىنگى كۇنى قايتادان ءبولىنىپ، بولەك اۋدان مارتەبەسىنە يە بولۋى جوعارىداعى كەمشىلىكتەردى جوياتىنىنا سەنىمىمىز مول»، - دەگەن نارىنقول ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، بەلگىلى جۋرناليست قانات ابىلقايىردىڭ پىكىرى دە ءسوزىمىزدى تۇزدىقتاي تۇسەدى.

تۇمسا تابيعاتىمەن جانە تاريحي جادىگەرلەرىمەن كوز تارتاتىن شىعىس قازاقستان وبلىسى دا ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن شەكارالىق ايماقتارىنىڭ ءبىرى. 1997-2011 جىلدار ارالىعىندا عانا شەكارالىق اۋداندارداعى 45 ەلدى مەكەن ەلىمىزدىڭ كارتاسىنان جويىلىپ، 20-دان استام مەكتەپ جۇمىسىن توقتاتقانى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. 2012 جىلعا دەيىنگى دەرەككە قاراعاندا، 15 جىل ىشىندە زايسان، قاتونقاراعاي، كۇرشىم، ءۇرجار اۋداندارىنان 85,1 مىڭ ادام كوشىپ كەتكەن. بۇل اۋدانداردىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ شەكارالىق ايماقتارى. تەك 2009-2010 وقۋ جىلىندا بالالار سانىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى 19 مەكتەپ، 2010-2011 وقۋ جىلىندا 17 مەكتەپ، 2011-2012 وقۋ جىلىندا 13 مەكتەپ جابىلعان. 2012-2013 وقۋ جىلىندا وبلىس بويىنشا 20 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ جابىلىپ، 6 مەكتەپ قايتا ۇيىمداستىرىلعان. جالپى، 2009 جىلدان باستاپ وبلىستا 69 مەكتەپ جابىلىپ، 48 مەكتەپ قايتا ۇيىمداستىرىلعان. قايتا ۇيىمداستىرۋدىڭ دا تەرىس اسەرى كوپ. ويتكەنى، 11 جىلدىق مەكتەپتەر توعىز جىلدىق نەمەسە توعىز جىلدىق مەكتەپتەر باستاۋىش مەكتەپتەر مارتەبەسىنە يە بولادى.

ءدال وسى تۇيتكىل شەكاراعا تاياۋ ورنالاسقان باسقا وڭىرلەرىمىزگە دە ءتان. وسى رەتتە، سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، اقمولا، باتىس قازاقستان وبلىستارىنداعى شەكارالىق اۋىلداردىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيتىندىكتەن، حالىقتى تۇراقتاندىرۋ مەن شوعىرلاندىرۋ ماسەلەلەرىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شۇعىل قولعا الۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس. ايتا كەتەر جايت، قىتاي ەلى قازاقستانمەن شەكارالاس اۋداندارىنا حالىقتى شوعىرلاندىرىپ، قالالار سالىپ تاستاسا، رەسەي قيىر شىعىستاعى شەكارالىق اۋداندارىنا كوشىپ بارامىن دەۋشىلەرگە گەكتارلاپ جەر تەلىمدەرىن تەگىن بەرۋدى قولعا الۋدا. ەندەشە، شەكارالىق ايماقتارىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن تۇرعىنداردىڭ جاعدايى جان جاقتى ويلاستىرىلعان، ولاردى مەملەكەتتىك تۇرعىدا قولدايتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما قاجەتتىگى انىق.

جاقىندا وڭتۇستىك قازاقستاندا وبلىسىندا دا حالقى تىعىز ورنالاسقان ماقتاارال جانە سارىاعاش اۋداندارىن ءبولۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى. وسىعان وراي، ماقتاارال اۋدانىن ءۇش اۋدانعا، ياعني، ماقتاارال، اسىقاتا، جەتىساي، ال سارىاعاش اۋدانىن ەكى اۋدانعا ياعني، سارىاعاش، كەلەس دەپ ءبولىپ، بۇرىنعى اۋدان ورتالىقتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ۇسىنىلدى. البەتتە، اۋدان ورتالىقتارىنىڭ كوبەيىپ، ولاردىڭ دامۋعا بەت بۇرۋىن ەلىمىزدىڭ قايتا جاڭعىرىپ، جاڭارۋ جولىنداعى يگى باستاماسىنا بالاۋعا بولادى.

قالاباي قونىسبايۇلى

«زاڭ» گازەتى