«ماڭعىستاۋ سونادايدان توڭازىتقان.

                                                           جۇرەگىن تالاي ەردىڭ قوبالجىتقان» (كونە جىردان)

ماعان سوڭعى كەزدەرى ەڭ كوپ قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ ءبىرى ««360 اۋليە» اتاۋى قايدان شىقتى جانە ولاردىڭ كىم ەكەندىكتەرىن قالاي  انىقتاۋعا بولادى؟» دەلىنەدى.

قازىرگى تاڭدا 360 اۋليەلەر جايلى ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز:

قارازىم (حورەزم) جەرىندە «360 اۋليە» اتتى كونە قورىم بار.

«اۋليە ءۇش ءجۇز الپىس، سەن دە امان بول» (سۇگىر جىراۋ بەگەندىكۇلىنىڭ «حورەزمنەن كوشەردە ايتقانى»).

«ەر ەدىگە» جىرىندا توقتامىستىڭ ەلىمەن قوشتاساتىن تۇسى بىلايشا بەرىلگەن:

ەي، بايتاعىم، بايتاعىم،

باستاپ سەنى الدىرتتىم.

ال، امان بول مەنەن سوڭ.

بايتاعىمنىڭ ىشىندە

ون سان ەلىم نوعايلى،

سەنى تاعى الدىرتتىم.

ون سان نوعاي ىشىندە

ءۇش ءجۇز الپىس وتاۋ قازاعىم،

سەنى تاعى الدىرتتىم،

ال، امان بول مەنەن سوڭ». ءبىز بۇل جولداردان باستاپقى ون سان نۇق اتامىزدىڭ ەلىنەن (ول جونىندە الدا ارنايى توقتالاتىن بولامىز)  بولىنىپ شىققان  360 وتاۋ ەلدەردىڭ ءبارى قازاق دەپ اتالعانىن كورەمىز. قازاق وتاۋ دەپ، ءوزى ەنشى بەرىپ، بولەك شىعارعان ۇلدى ايتادى، ياعني قازاقتىڭ وتباسىندا قالاي بولسا، ەلدىك (مەملەكەتتىك) دەڭگەيدە دە تۋرا سولاي تابيعي تۇردە ەلگە اينالىپ تۇر.

وسى قاسيەتتى 360 سانى ادام بالاسىنىڭ ومىرىندە مىقتاپ ورىن العان. قازىرگى عىلىمدا سول اتالارىمىز ايتىپ كەتكەن قاسيەتتى 360 سانىنان اسىپ ەشقايدا كەتە العان جوق.

شەڭبەر 360 گرادۋسقا بولىنەدى. جەر ءوز شەڭبەرىن (360°) ءبىر تاۋلىكتە (24 ساعاتتا) اينالىپ شىعادى.

وسى 360 سانى زاماناۋي ەڭ وزىق تەحنولوگيادا دا قولدانىلادى. مىسالى،  Bublcam – بۇل 360 گرادۋس شولۋ بۇرىشىمەن كەڭ اۋماقتى بەينەتۇسىرىلىم جاساي الاتىن الەمدەگى ەڭ العاشق ىەكشن-كامەرا. ونىڭ كەڭ اۋماقتى قامتيتىن ءتۇرلى جاقتارعا باعىتتالعان ءتورت وبەكتيۆى بار. ۇشەۋى ءبۇيىر جاقتارىنا، ال ءتورتىنشىسى – ۇستىگە قاراتىلعان.

360 سانى ەۆروپالىقتاردىڭ جازبا تاريحىندا سوناۋ ەجەلگى بابىل (ۆاۆيلونيا)  زامانىنان بەرى قاسيەتتى ۇعىمدى بىلدىرەتىنى ايتىلادى. بابىلدىقتار استرونوميا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان. ءبىر اپتانى جەتى كۇنگە ءبولۋ، شەڭبەردى 360 گرادۋسقا، ساعاتتى 60 مينۋتقا، مينۋتتى 60 سەكۋندقا، سەكۋندتى 60 تەرتسياعا ءبولۋ سولاردان بىزگە ميراس بولىپ قالعان دەلىنەدى. جۇلدىزدارعا قاراپ بولاشاقتى بولجاۋ، ياعني استرولوگيا دا سولاردىڭ ارقاسىندا تۋعان. ءبىزدىڭ «اتا-بابا» دەپ سويلەيتىنىمىزدەگى بابا مەن بابىلدىڭ تۇبىرلەس (اتالاس) بولاتىنى وسىدان. ماڭعىستاۋدا قاڭعا-بابا، تەمiر-بابا، كەنتi-بابا، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، ومار بابا اتتى اۋليە-قورىمدار كۇنى بۇگىندە دە بار.

تۇسىنىكتەمە: قازاقتىڭ اتا-باباسى، بۇگىنگىشە ايتقاندا اتالار مەن اكەلەر دەگەن ماعىنا بەرەدى. بابالارىمىز ارعى اتالارىمىزدىڭ ۇرپاعى. بىزدەر سول اتا-بابالاردان تاراعان ۇرپاقپىز. ءبىز ونىڭ «ايداي ايعاعىن» مىنا جولداردان كورەمىز:

«تۇركىستاندا تۇمەن باپ،

سايرامدا بار سانسىز باپ،

وتىراردا وتىز باپ،

باپتاردىڭ بابىن سۇراساڭ،

ەڭ ۇلكەنى ارىستان باپ.

پىرلەردىڭ ءپىرىن سۇراساڭ،

مەدينە دە مۇحامبەت،

تۇركىستان دا قوجا احمەت

ماڭعىستاۋ دا ءپىر  بەكەت».

ارابيادا 360 اۋليە اتتى قورىم بار.

مەككە ماڭىن قونىستانعان كۇللى اراب تايپالارىنىڭ يسلام ءدىنى قاشان اياعىنان نىق تۇرىپ كەتكەنشە 360 بالبال تاستى «ءاز اۋليە» تۇتىپ تابىنعان.

ماڭعىستاۋدى بۇكىل الەم ەلدەرى «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ اتايدى.

XIX عاسىردىڭ ايگىلى اقىندارىنىڭ ءبىرى مۇرات موڭكەۇلى (1843-1906) ءوزىنىڭ «ءۇش قيان» اتتى تولعاۋىندا:

قاراقۇم، بورسىق قاسىنان

مال سۋارىپ اسقان جەر.

ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش تۇبەك،

ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە

بەس نامازدىڭ جايى ءۇشىن

قادامداپ اياق باسقان جەر،–دەپ كەلەتىن جىر جولدارىندا دا اۋليەلەردىڭ سانىن 360 تىركەسىمەن بەرىپ، سول اۋليەلەردىڭ ۇلى جاراتۋشىنى (قۇدايدى، ءتاڭىردى، اللانى) العاش تانىعان جەرى ماڭعىستاۋ ەكەنىن ايشىقتاپ كورسەتەدى. قادامداپ اياق باسۋ، سول جولعا العاش شىققان جەر دەگەندى بىلدىرەدى.

سودان بەرى قانشا زامان، ءدىن، زاڭ وزگەرگەنمەن ءاۋ باستاعى 360 وتاۋ قازاقتى اتالارىمىز اۋليە دەپ اسپەتتەپ اۋىزدارىنان تاستاماي كەلەدى. قازاق بالاسى ءتىرى تۇرسا ولاردىڭ قاستەرلىلىك ۇعىمى ادامزات ۇرپاعىنىڭ ەسىنەن ەشقاشان شىقپاق ەمەس.

«ماڭعىستاۋ جەرىندە ساقتالعان اڭىزدار بويىنشا مۇندا جەرگىلىكتى حالىق اۋليە ساناعان 360 سوپى ءومىر سۇرگەن جانە جەرلەنگەن دەلىنەدى» (http://www.engime.org/mafistau-jerinde-satalfan-aizdar-bojinsha-mnda-jergilikti-hali.html?page=2).

سوڭعى جازبا دەرەكتەردە ماڭعىستاۋداعى اۋليەلەر سانى 360 ەمەس، 362 دەلىنىپ ءجۇر.  وعان ايتارىمىز، ەجەلگى شەجىرە-داستانداردا 362 دەپ ايتىلماعان:

«اۋەلى اللا، ەكىنشى

ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە

قولداعان كۇنى كەڭىدىك» (ساتتىعۇل جانعابىۇلى «زامانانىڭ سازىنا»).

«ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە –

يناباتتى قارتىڭنان…» (بايىمبەت تەلەۋۇلى «بايىمبەتتىڭ تەرمەسىنەن»).

«حوش، امان بول، كيەلى

ءۇش ءجۇز الپىس انبيە» (قالنياز شوپىقۇلى «حوش، امان بول، قالعان جەر»).

«ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا

ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە،

كۇنالى پەندەڭ بولماسام

وسى جەردە ءبىر سۇيە...» قالنياز اقىننىڭ جاسكەلەڭمەن ايتىسىنان).

«ءتىلى باسقا، ءدىنى بولەك جۇرت ۇققان،

بۇ تىرلىكتە جانعا تىرەك ءبىر تۇتقام —

ءۇش ءجۇز الپىس ماڭعىستاۋدا اۋليەم،

قانشا عاسىر قانشا ۇرپاق ء"پىر" تۇتقان.

...ءۇش ءجۇز الپىس اۋليەلەرىم ءبىر-ءبىر كۇن ەدىڭ. («360 اۋليە». كىتاپ - مەنىڭ اق وردام - Qamba.info).

كۇنى بۇگىندە دە “ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە، قىسىلعاندا ۇلىڭنىڭ قولتىعىنان بiر سۇيە” دەپ سيىنىپ كەلەمىز.

قاريالارىمىز «مەدينا دا مۇحامبەت، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋ دا ءپىر بەكەت، 360 اۋليە جەلەي گور، جەبەي گور، سۇرىنسەك قولداپ دەمەي گور!» دەپ باتالارىن بەرىپ جاتادى.

«ءار ادامنىڭ جاراتىلىسىندا 360 بۋىن بار. ولاي بولسا، اللا تاعالانى ۇلىقتاسا، ماقتاۋ ايتسا، «ءلا ءيلاھا يللاللاھ، سۋبحاناللاھ» دەسە، قۇدايدان كەشىرىم تىلەسە، ەل جۇرەتىن جولدان تاس، تىكەن نەمەسە سۇيەك سەكىلدى نارسەلەردى جول شەتىنە الىپ تاستاسا نە بولماسا جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تىيسا، وسى جاساعان جاقسىلىقتارىنىڭ بارلىعى 360-قا جەتسە، سول كۇننىڭ كەشىنە دەيىن توزاق وتىنان قورعالادى». بۇل بۋىن جايىندا ايتقان مۇحامبەت پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىنەن ءۇزىندى. (http://mazhab.kz/kk/maqalalar/qulshylyq/360-buyn-turaly-ne-bilemiz-2595/).

قازىرگى اناتوميا كىتاپتارىن زەردەلەسەك، ادام دەنەسىندە 360 بۋىن بار ەكەنىن كورەمىز. پايعامبارىمىز ايتىپ وتىرعان بۇل سان مەديتسينالىق زەرتتەۋلەرمەن دە ءدال شىققان. بۇل بۇكىل ادامزاتتىڭ جانە جەكە ادامداردىڭ جاراتىلىسى اللانىڭ قالاۋىمەن قاتار ءورىلىپ تۇر دەگەن ءسوز.

اتالارىمىز مىناداي تاڭعاجايىپ ۋاقىت جۇيەلەرىن پايدالانعان:

«1. «توعىز شىلدە»: 40 كۇن ح 9 شىلدە = 360 كۇن.

2. «ءتورت توقسان»: 90 كۇن ح 4 ماۋسىم = 360 كۇن.
3.   «ازاماتتىق اي»: 30 كۇن ح 12 اي = 360 كۇن.

قازىرگى ءبىزدىڭ كۇنتىزبەمىزدەگى قازاقشا اي اتاۋلارى — «ازاماتتىق اي» ەسىمدەرى.

كيىز ۇيدەگى كۇنتىزبە:

1. كيىز ءۇيدىڭ 1 قانات كەرەگەسى – 12 قاناتتى كيىز ۇيدە جىلدىڭ ءبىر ايىن، 6 قاناتتى كيىز ۇيدە جىلدىڭ ەكى ايىن بىلدىرەدى. ياعني، كيىز ءۇيدىڭ جارتى شەڭبەرى 6 اي جازدى، ەكىنشى جارتى شەڭبەرى 6 اي قىستى بەينەلەپ تۇر.
2. 12 ايدى كەرەگەنىڭ 30 تور كوزىنە كوبەيتسەك (ونى 30 كۇن ساناپ), 360 كۇن شىعادى. جىل سانىنا جەتپەيتىن 5 نەمەسە 6 «قوناق» كۇندەر – كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە تيەسىلى. ويتكەنى قوناقتار كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرەدى عوي.
3.   شەڭبەر تۇرىندەگى شاڭىراقتىڭ قاق ورتاسى قوسۋ بەلگىسى (+) ءتارىزدى ءبىر-بىرىمەن ايقاسىپ تۇر. ول تورتكۇل دۇنيەنى 4 بولىككە تەڭدەي بولگەن كونە تۇركى ۇعىمىن بىلدىرەدى. تۇندە شاڭىراقتىڭ تۇندىگىن اشساڭ، تەمىرقازىقتى اينالىپ قوزعالعان جۇلدىزدار كورىنەدى. سول ارقىلى تۇنگى ۋاقىتتى انىقتاۋعا بولادى. كۇندىز شاڭىراقتان ىشكە يكس (ح) بەلگىسى ءتارىزدى تۇسكەن كولەڭكەسى بويىنشا كۇندىزگى ۋاقىتتى اجىراتا الاسىڭ. ياعني، شاڭىراق كۇن ساعاتى ءتارىزدى.
4. التى قانات كەرەگەگە ارقايسىسى ون-وننان بارلىعى 60 ۋىق بايلانادى. قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا 60 سانى 6 اي جاز نەمەسە 6 اي قىسقا، 1 ساعاتتىڭ ىشىندەگى 60 مينوتكە، 360 كۇندىك جىلعا، نەمەسە 360 گرادۋستىق شەڭبەرگە وتە ىڭعايلى، ول قالدىقسىز بولىنەدى.
5. استىڭعى ۇشى كەرەگەگە بايلاناتىن، جوعارعى ۇشى شاڭىراقتىڭ ارنايى تەسىكتەرىنە شانشىلاتىن ۋىقتاردىڭ ارقايسىنىڭ اراسى كۇنتىزبەلىك كوزبەن قاراعاندا 6 كۇنگە، استرونوميالىق شەڭبەرلىك كوزبەن قاراعاندا تەڭ بولىپ شىعادى: 60 ۋىق ح 6 كۇن نەمەسە گرادۋس =360 كۇن نەمەسە وسىنشاما گرادۋس.
6. كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى پوشىمى – جارتى شارعا ۇقساس. جەر شارىنىڭ قاي نۇكتەسىندە دە ادامداردىڭ تاس توبەسىنەن تۇتاس شار ەمەس، سونىڭ تەڭ جارتىسى بولىپ سانالاتىن جارتى شار ءتونىپ تۇرادى، دەيدى زەرتتەۋشىلەر. قازاقتاردىڭ ەجەلدەن-اق سونى ءبىلىپ، ونى كيىز ءۇي پىشىمىندە بەينەلەۋى وتە تاڭ قالارلىق ءىس»، ەكەندگىنە كىمنىڭ قانداي داۋى بار؟ (http://malimetter.kz/kun/).

دانالىق دەپ وسىنى ايت! وزدەرى تۇراتىن «التى قانات اق ورداسىنا» دەيىن ءدال وسىنداي تابيعي سايكەستىكپەن جاساۋ قازاقتان باسقا كىمنىڭ قولىنان كەلىپ كورگەن؟

اتالارىمىز نەگىزگى ۋاقىت مەزگىلىن وسى شاڭىراقتان ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇراتىن كۇن ارقىلى بەلگىلەگەن جانە بۇكىل اسپان دەنەلەرىنە ادامزات جاراتىلىسىنىڭ باستاپقى دامۋ كەزەڭىنە ساي «اۆتورلىق قۇقىقتارىمەن» اتاۋلار بەرگەن.

سول «كۇن» جانە ۇستىمىزدەن ەشقاشان وتپەي الما كەزەك اۋىسىپ تۇراتىن كۇن مەن ءتۇن مەزگىلدەرى اتاۋىنا كەلسەك، كۇن – قۋ جانە ءۇن، ال ءتۇن – تۋ جانە ءۇن  دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.

تولىق ماعىناسى، «قۋ» دەگەنىمىز ءبىر دەگەن ساندىق اتاۋدى يەمدەنگەن اداي اتانىڭ ۇلكەن ۇلى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) بولسا، «ءۇن» دەگەنىمىز ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى، ياعني ونىنشى بۋىن ۇرپاعى مۇڭال بولىپ تابىلادى. ال، «ت» دىبىس-تاڭباسى تولىپ، تولىسقان اتا ۇرپاقتارى، ياعني رۋلار دەگەن ءسوز. بۇلار قازىرگى تاڭداعى «گەندەرلىك ساياساتتىڭ» سالقىنىمەن رۋ (اتا) جايلى جاعىمسىز ءسوز ايتىپ، كەلەكە، كۇلكىگە اينالدىرىپ، تاريح ساحناسىنان كەتىرۋگە قانشا تىرىسقاندارىمەن ولارىنان تۇك شىقپايدى. كۇن باتىپ، ءتۇن كەلگەنىمەن، تۇندە ءوتىپ قايتادان كۇن شىعادى. ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى قازاقتىڭ ءۇش ارىسى، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى الشىن - ادايدىڭ ەكى ۇلى مەن سەگىز نەمەرەسى ءدال قازىر وسى ءتۇننىڭ مەزگىلىندە تۇر. بىراق، ەرتەڭ كۇن قايتا شىعادى. كۇن قاعاناتى الەمگە قايتا نۇرىن شاشاتىن بولادى. مۇنى وزگەرتۋ ءبىر اللادان بولماسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى.

كۇن مەن ءتۇننىڭ شەجىرە-تاريحىن تولىعىراق تارقاتار بولساق،  كىشى ءجۇز رۋلارى اتى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ەڭ كىشىسى، ياعني قازاق اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. ەكى اعاسىنىڭ (ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ) كەنجە ءىنىسى. ولار بەكارىس دەپ اتالدى. ال، كىشى ءجۇز-بەكارىستىڭ، سونىمەن قاتار بۇكىل قازاقتىڭ  قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلى، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قاراشاڭىراعى اداي، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭال بولىپ تابىلادى (الەمگە ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى وسى).  اتاسىنىڭ بار بىلگەنىن جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ارناعان اماناتىن تەك قانا كەنجە ۇل الىپ قالادى ەمەس پە؟! اتام قازاقتىڭ اتا سالتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ، ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ، بۇكىل شەجىرە دەرەگىنىڭ ماڭعىستاۋلىق ادايلاردا تولىقتاي ساقتالۋىنىڭ سىرى وسى.

«اداي شەجىرەسى» بويىنشا ادايدىڭ ەكى بالاسى بار. ۇلكەنى قۋ اداي اكە (قۇدايكە، ياعني ادام), كىشىسى كەلىمبەردى (مان). قۇدايكەدەن ەكى بالا، ۇلكەنى تازىكە ء(از اكە «ت (اتا)» مەن تولىسىپ ءتاز اتانىپ تۇر), كىشىسى قوساي. كەلىمبەردىدەن التى بالا، ۇلكەنى قۇنانورىس، اقپان، بالىقشى، بۇزاۋ، توبىش، كەنجەسى مۇڭال. بارلىعى ەكى بالا، سەگىز نەمەرە، ياعني ون بۋىن ۇرپاق. ايگىلى نۇرىم جىراۋدىڭ:

«ادام – سافي بالاسى،

ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق،

دۇنيەگە كەلگەن سان بولىپ

بۋىن-بۋىن تاقتالى» دەپ جىرلايتىنى وسىدان («بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى.1989.129 ب). اتامىز سانداردىڭ اتاۋى ادام اتادان باستالاتىن بۋىن-بۋىن ۇرپاقتارعا بايلانىستى دۇنيەگە كەلگەنىن ايتىپ وتىر.

ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇڭ، (ۇن (اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر), ءۇن (اۋىزدان شىققان دىبىس، ءسوز)» بولىپ تۇر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «بيداي» مەن «ناننىڭ» اۆتورلىق قۇقىعى بي ادايلار مەن مانداردا جاتسا، «ۇن» مەن «مۇنايدىڭ» اۆتورلىق قۇقىعى مۇڭالداردا جاتىر. اسپانداعى كۇننىڭ ءتۇبىرى «ءۇن» بولاتىنى دا وسىدان. دەمەك، كۇن – قۋ (قۇدايكە) جانە ءۇن (مۇڭال) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.

كۇن قاعاناتىنىڭ باستاۋى وسىلار. كۇن، گۇن، عۇن، گۇننۋ، عۇننۋ، حۋن، حۋننۋ ءبارى سينونيم.

ال، مۇڭالدىڭ مونعول اتانىپ جۇرگەنىنە كەلسەك، مونعولدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ون». مۇڭالدار ادام اتانىڭ ونىنشى بۋىن ۇرپاعى بولعاندىقتان عانا مونعول دەپ اتالىپ، بۇل ۇعىم بۇكىل الەم ەلدەرىمەن تولىقتاي مويىندالدى. الەم تاريحىنداعى سەگىز وعىز، توعىز وعىز، ون وعىز، سەگىز وق، توعىز وق، ون وق اتتى ەل اتاۋلارىن ەسكە الىڭىز. وعىز – وق (وعلان), ياعني قازاقتان ەنشى الىپ بولەك شىققان ۇل مەن قىز دەگەن ءسوز.

ساداقتىڭ «جەبەسى» ارقاشاندا قورامساقتا ساقتالىپ، ساداقپەن بىرگە جۇرەدى. ال، «جەبە» ادىرنادان اتىلىپ اجىراعاندا وققا اينالادى. قازاق بالاسىنىڭ جەبە ءتيدى دەمەي، وق ءتيدى دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

ەڭ جوعارعى سانا (ساناۋدىڭ) يەسى ۇلى جاراتۋشى-اللا، اللادان كەيىنگىسى ادام. اللانىڭ قالاۋىمەن ادام اتا ۇرپاقتارى ساندىق جۇيەنى مەڭگەردى. ءبىز قولدانىپ جۇرگەن سانداردىڭ ءبارى وسى سانداردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمى. ساندىق جۇيە ولاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىن بەرەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي ت.ت. دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن دا قولدانامىز.

1 سانى ء(بىرىنشى بۋىن) اداي اتانىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردىنىڭ ساندىق اتاۋى.

2 سانى (ەكىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى تازىكە ء(از، ءتاز، ءتاج اكە، بۇگىنگى اتاۋى قازاق), ءسوز ءتۇبىرى ءاز اۋليە اتامىز بەن اجەمىزدىڭ ەسىمى. تاز، ءتاز، قاز سينونيم. سوندا قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارى باس كيىمدەرىن «ءتاج»، دەپ اتاپ اجەمىزدىڭ ءوزى تۇگىلى ەسىمىندە باستارىنا كوتەرىپ باس كيىم ەتىپ كيىپ جۇرگەن بولىپ تۇر. اناعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭى وسى بولسا كەرەك-ءتى.

ادامزاتتىڭ 70 000 جىلعى عۇمىرىندا (شەجىرە وسىلاي دەيدى) اناعا دەگەن قۇرمەتتىڭ بۇدان اسقان وزىق ۇلگىسىن بۇتكىل جەر بەتىندە ولاردان اسىپ ەشكىم كورسەتە العان ەمەس، كورسەتە دە المايدى.

3 سانى ء(ۇشىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ ەكىنشى نەمەرەسى قوساي، بۇل نۇق پايعامباردىڭ اتاسىنىڭ (رۋىنىڭ) ەسىمى. نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا كەتەتىن «كوش» وسى ەكى بۋىن، ياعني قۇدايكەنىڭ ەكى ۇلىنىڭ ەلى. ەل اۋزىنداعى «سۋعا كەتەتىن قۇدايكە ەلى كوشىنىڭ» نەگىزگى سىرى وسى. ەل اۋزى اتا شەجىرەگە قاتىستى ەشقاشان جالعان سويلەگەن ەمەس. سويلەم سوڭىنا قويىلاتىن «قوس نۇكتەنىڭ دە» سىرى وسى. قوس نۇكتە – قوساي نۇق اتا دەگەن ءسوز.

ءتورت امالدىڭ ءبىرىنشىسى «قوسۋ امالىندا» وسى قوساي اتالارىمىزدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالىپ تۇر.

4 سانى ء(تورتىنشى بۋىن) – قۇنانورىس (رىسقۇل), بۇل نۇق پايعامباردان تارايتىن قاۋىم، شەجىرەدەگى ادايدىڭ كىشى ۇلى كەلىمبەردىنىڭ ءبىرىنشى بالاسى، ياعني ادايدىڭ 4-ءشى بۋىن ۇرپاعى. قازىرگى وزدەرىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز دەپ، شىڭعىس حانعا تالاسىپ جۇرگەن تورەلەردىڭ تەگى وسى. تورە مەن ءتورتتىڭ ءبىر تۇبىردەن ء(بىر اتادان) بولاتىنى وسىدان. ولاردىڭ «ءتور يەسى» دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. تورەلەردىڭ ارعى تەگى ادايدىڭ ءتورتىنشى بۋىن ۇرپاعىنان تاراپ تۇر. وسى ءتورتتىڭ ىشىنە الدىڭعى ءۇش بۋىن ۇرپاق تۇگەل كىرەدى.

5 سانى (بەسىنشى بۋىن) – اقپان. اعا مەن اقيقاتقا ءتۇبىر، ياعني اقيقاتقا اتا بولعان وسى اقپاندار، ياعني ساقتار. ساقتىڭ ءتۇبىرى اق بولاتىنى وسىدان. بۇگىنگى بالالاردىڭ بىلىمىنە باعا بەرگەندەگى ءبىر وتە جامان، ەكى جامان، ءۇش قاناعاتتانارلىق، ءتورت جاقسى، بەس وتە جاقسى دەپ باعا بەرىلەتىنىنىڭ سىرى وسى. اعا مەن اقيقاتقا بەس دەگەن باعا بەرىلىپ وتىر. «سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان» دەگەن ماقالدىڭ دا سىرى وسى.

6 سانى (التىنشى بۋىن) – بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق). ءبىزدىڭ ال، العي، الان، الاش، الاشا، التى الاش، التاي دەگەن ۇعىمدارىمىزدىڭ ءبارى وسىنىڭ ىشىندە. ەجەلگى قازاقتار ۇرانعا شىعارعان، قازاققا ۇران بولعان الاش باتىردىڭ ەلى وسى. قازىرگى كەيبىر «بىلگىشتەر» ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەي، قازاق الاشتىڭ بالاسى ەمەس، الاش قازاقتىڭ بالاسى بولىپ تابىلادى.

التى سانى ەرەكشە سان. التىنىڭ باسقا سانداردان وزگەشەلىگى ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە قاسيەتى بار. ول ءوزى بولىنەتىن سانداردىڭ قوسىندىسى مەن كوبەيتىندىسىنەن تۇرادى. 6 سانى 1-گە، 2-گە، 3-كە بولىنەدى. ولاردى قوسىپ نەمەسە كوبەيتسەك قايتادان التى سانى شىعادى (1+2+3=1*2*3). مۇنداي قاسيەت باسقا ەشبىر ساندا قايتالانبايدى. التى سانى – جەتىستىكتىڭ، ەركىندىكتىڭ بەلگىسى. وسى ەركىندىك پەن جەتىستىك ون ەسەلەنىپ الپىسقا جەتكەندە، كىم-كىمنىڭدە پىسىن باسقانىنا قانداي داۋ بار؟

ءتورت امالدىڭ ەكىنشىسى «الۋ امالىندا» الاش (بالىقشى) اتالارىمىزدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالىپ تۇر.

7 سانى (جەتىنشى بۋىن) – بۇزاۋ. بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسى بار، ۇلكەنى ايتۋمىس، كىشىسى جەمەنەي. قازاقتىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن، قىز الىسپايتىن جەتى اتالىق جۇيە، قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ اۆتورى وسىلار. جەتى سانىنىڭ جەمەنەيمەن، ادايدىڭ تاڭباسى جەبەمەن تۇبىرلەس (اتالاس) بولاتىنى وسىدان. وسى قاسيەتتى جەتى سانى تورى اتتا (تاۋراتتا) 500 رەت ايتىلادى.

8 سانى (سەگىزىنشى بۋىن) – سەميت، ياعني قازىرگى ەۆرەي مەن ارابتاردىڭ اتالارى، جەتى سانىن يەمدەنگەن جەمەنەيدەن ءبولىنىپ شىعادى. سەگىزدىڭ ءتۇبىرى ەگىز. دەمەك، «سەگىز كىممەن ەگىز؟» دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر. ارينە سەگىز توعىزبەن ەگىز بولا المايدى. سەبەبى توعىنشى ۇرپاق، سەگىزدەن ءبىر بۋىن كەيىن تۇر.

مىنا كورشى ورىستار جەتىنى سەم، سەگىزدى ۆوسەم دەپ اتاپ، وزدەرىن ءبىز جەتى - جەمەنەيمەن ەگىز ەمەسپىز، ءبىز جەتىنشى بۋىن جەمەنەيدىڭ ىشىنەن شىقتىق، ءبىز جەمەنەيدىڭ بالاسىمىز دەپ وتىر.

ادامزاتتىڭ تۋىستىقتارىنىڭ ءبولىنۋى وسى سەگىزدەن باستالادى. مىسالى، الەمدىك كەز-كەلگەن سايىستاردا، جارىسقا جەتى ەل قاتىسسا، ول سايىس حالىقارالىق سايىس دەپ اتالمايدى. حالىقارالىق سايىس دەپ، قاتىسۋشىلار سانى سەگىزدەن اسسا عانا سانالاتىنىنىڭ سىرى وسى. ادامزاتتىڭ جىككە ءبولىنۋى وسى سەميتتەردەن باستالادى. جىككە ءبولىنۋ دەگەندى شىعارعاندار دا وسىلار. بۇگىنگى اۋىزدارىن اشسا رۋدى (قازاقتىڭ اتاسىن)  جامانداپ كەلەمەج، كۇلكى، مازاق ەتىپ، قازاقتىڭ ءبىر اتادان ء(بىر رۋدان) تاراعان بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنا جىك سالىپ، وزدەرى جاساعان بارلىق ىلاس، بىلاپات  بالەلەرىنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ رۋلىق (اتالىق) جۇيەسىنە جاۋىپ، وزدەرى «سۋدان تازا، سۇتتەن اق» بولىپ جۇرگەندەر، جەڭىلدەتىپ ايتقاندا، قازاققا دوس ەمەستەر. دەمەك، قازاق بالاسىنا اق پەن قارانى، ياعني اقيقات پەن جالعاندى اجىراتىپ، اللانىڭ حاق جولىنا بەت بۇراتىن كەز كەلدى. بۇل ماسەلەنى بۇگىن شەشپەسەك، كەيىن كەش بولادى.

ءتورت امالدىڭ ءۇشىنشىسى «ءبولۋ امالىندا» وسى سەگىز سانى اتاۋىن يەمدەنىپ «ءبولىنۋشى» اتالارىمىزدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالىپ تۇر.

9 سانى (توعىزىنشى بۋىن) – توبىش. ءسوز ءتۇبىرى «وب، (وۆ)». بۇگىنگى رەسەي جەرىندە قالعان باتىس ءسىبىردى بويلاي اعاتىن  وب  سۋ باسسەيىنى مەن وب وزەنى ۇلان عايىر ايماقتى بويلاي اعادى. وسى وزەنگە جان-جاعىنان قوسىلاتىن وزەندەر كۇنى بۇگىندە دە توم، توبىل، تاز، قازىم، نازىم، قيا، ەرتىس، كەتە، شىلىم دەپ اتالادى. وسى وزەننىڭ جاعاسىندا ماڭعىستاۋداعى شەرقالا تاۋىمەن اتتاس، شەرقالا اتتى قالا بار. دەمەك، ءبىزدىڭ اتالارىمىز وسى وزەن بويىن جايلاپ، وسى ۇلان-عايىر ايماققا وزدەرىنىڭ ەسىمدەرىن ماڭگى ولمەستەي ەتىپ جازىپ قالدىرعان.

سوندا بۇگىنگى ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىنە قوسىپ جۇرگەن «وۆ، (وب), وۆا (وبا)» دەگەندەرى ولاردىڭ ءوز تەكتەرىن وسى توبىش اتامىزدىڭ اتىنان الاتىنىن بىلدىرگەنى. بۇل تاريحي دەرەكتەرمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. سەبەبى، ولاردىڭ قازاق حالقىنان ءبولىنىپ، بولەك وتاۋ تىگۋى الەمدىك ارەنادا توبىشتاردىڭ بيلىگى كەزەڭىندە بولدى. ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىنە قوسىپ جۇرگەن «وۆى» وسىنى مويىنداعاندىق. ولاردىڭ ءوز تەكتەرىن يۆانوۆ، پەتروۆ، سيدوروۆ دەپ جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى.

قازاقتارعا «وۆ، وۆا» - لاردى اتا-تەگىمىزگە قوسىپ جازۋعا بولمايدى. بۇل اتاسىن نەمەرە، شوبەرە، شوپشەگىنە بالا ەتىپ قويعانمەن بىردەي، ياعني ءوزىمىزدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعىمىزعا بالا بولىپ شىعامىز. ءبىزدىڭ بۇل ءىسىمىز «تەگىن بىلمەيتىن تەكسىزدىڭ» ارەكەتى بولماق. بىزگە اكە دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «يچ»-ءتى دە (روبينوۆيچ، يساكەۆيچ) قولدانۋعا مۇلدەم بولمايدى. بۇلاي جاساۋ، ءبىزدىڭ ءوز تۋعان اكەمىزدى اكە دەپ ءوز اتىمەن ايتۋعا جىگەرىمىز جەتپەي، ەۆرەي تىلىندە، ەۆرەيشە اكە دەپ سويلەۋ بولىپ تابىلادى.

توعىز سانى تولىپ، تولىسۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

ءتورت امالدىڭ ءتورتىنشىسى «كوبەيتۋ امالىندا» توبىش اتالارىمىزدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» ساقتالىپ تۇر.

10 سانى – مۇڭال (مونعول). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، 5 سانى (5 دەگەن باعا) اقيقاتقا بەرىلگەن، ارى قاراي التى مەن بالىقشى، جەتى مەن جەمەنەي، سەگىز بەن سەميت، توعىز بەن توبىش، ون مەن مونعول (مۇڭال) ءبىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان بولىپ تۇر.

ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدا، سوندىقتان ولار «مۇڭال وشاق» دەپ تە اتالادى.

قازاقتىڭ كۇن دەگەن ۇعىمى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى ون بۋىن اتالارىمىزدىڭ ەسىمى.

وسى ونعا دەيىنگى سانداردىڭ اتاۋىن بۇتكىل جەر بەتىندە كۇنىنە بىرنەشە رەت اۋزىنا المايتىن (سانامايتىن) ادام جوق. تريلليونعا دەيىنگى بارلىق ساندار اتاۋى دا، تەك قانا وسى ون ساندى قايتالاۋ ارقىلى جاسالادى. وسى ون بۋىن اتالارىمىزدىڭ ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ بەرگەن ساناسىنىڭ ارقاسىندا ساندىق جۇيەنى مەڭگەرۋى، ادام بالاسىنىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىمىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالىپ وتىر.

مىنە ءبىز وسىلايشا، جەرىمىزگە جارىعى مەن جىلۋىن بەرەتىن كۇن دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ قالاي دۇنيەگە كەلگەنىن جانە ولاردىڭ «اۆتورىن» انىقتاپ الدىق.

ەندى جەرگە اۋىسايىق. جەردىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەر (ەر-ازامات). ال، ەردىڭ الدىندا تۇرعان «ج» تاڭباسى، الدىڭعى جەتى بۋىن ۇرپاق دەگەندى بىلدىرەدى. جەتى ەڭ قاسيەتتى ساندار قاتارىنا جاتادى. سەبەبى، ەڭ الدىڭعى جەتى بۋىن ۇرپاقتىڭ تۋىستىعى بولىنبەگەن. قازاقتىڭ جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىنى وسىدان. ءبولىنۋ سەگىز-سەميتتەردەن باستالعان.

كۇن – كۇن جۇيەسىندەگى ورتالىق دەنە بولىپ سانالادى، كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن بارلىق 9 ۇلكەن پلانەتا، (ىشىندە جەردە بار) كۇندى اينالا، دوڭگەلەك دەرلىك وربيتا بويىمەن، ءبىر باعىتتا قوزعالادى.

جەر ءوز وسىندە جانە كۇندى اينالادى. ال، ادام ومىرىندە، بۇكىل ەر-ازامات، ەڭ العاشقى ون بۋىن ۇرپاقتى اينالادى. سەبەبى، بۇكىل ادام بالاسى سول ون بۋىن اتالارىمىزدان تاراعان.

ەجەلگى اتالارىمىز جەردىڭ ءوز ءوسىن ءبىر تاۋلىكتە ءبىر رەت جانە كۇندى ءبىر جىلدا 360 رەت اينالاتىنىن ەسەپتەپ شىعارىپ، ارتىق قالعان 5 كۇندى «بەس قوناق» دەپ اتاعان.  «بەس قوناق» جايلى دەرەكتەر ماڭعىستاۋلىق «اۆەستا دا» ايتىلادى.

ال، قازىرگى عىلىم جەردىڭ كۇندى اينالۋىن ءارتۇرلى ەتىپ بەلگىلەپ قويعان. ول، اقپان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى قالعان ايلارداعى سياقتى 30 مەن 31-نەن ەمەس، ءار ءتۇرلى 28-29 بولىپ  بىتەتىنى.

جىل 12 اي. سول 12 ايدىڭ جەتەۋى 31 كۇن، تورتەۋى 30, ءبىر ايى 28 كەيدە 29 كۇن. سوندا 7 ايدا جەر ءوزىنىڭ ءوسىن 31 رەت، 4 ايدا 30 رەت، ال اقپاندا 28 نەمەسە 29 رەت اينالىپ، جەر كۇندى كەيبىر ايلاردا تەزىرەك، كەيبىر ايلاردا باياۋلاۋ اينالۋى مۇمكىن بە؟

دەمەك، قاي پاتشا كەلىپ قانداي كۇنتىزبە ەنگىزسە دە، اللانىڭ بەرگەن جاراتىلىس زاڭىنان اسا الماق ەمەس. قۇران كارىمدە "تاۋبە" سۇرەسىنىڭ 36 اياتىندا "راسىندا اللا كوكتەر مەن جەردى جاراتقالى ۇلىق اللانىڭ كىتابىنداعى ايلار سانى - ون ەكى" دەلىنگەن.

ەجەلگى قازاقتاردا جىلدى ون ەكى ايعا ءبولىپ، جىل باسىن ناۋرىز دەپ اتاعان. ماڭعىستاۋلىقتار  14-ءشى ناۋرىزدى - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى، امال مەرەكەسى، جىل باسى دەپ، ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى تويلاپ كەلەدى.  مىنە وسى 14 كۇنى جاڭا اي تۋادى. دەمەك، جاڭا جىل جاڭا ايدىڭ تۋىمەن باستالادى. ەش اۋىتقۋ جوق. اللانىڭ جاراتۋىنا ساي تابيعي ۇيلەسىمدىلىك.

اي – اداي اتامىزدىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇر. دەمەك، اي – اناڭ. ايەلدىڭ ءسوز ءتۇبىرى ءاي (اي). ايەل (اي مەن ەل) «ءاي، ەل بولايىق!». ايەل ەردىڭ سەرىگى، اي جەردىڭ سەرىگى. اسپاندا اي جەردى اينالادى، جەردە ايەل ەردى اينالادى. «ءا» - اكە مەن ايەل دەگەن ماعىنا بەرەدى. وسى «ءا» بولماسا، بۇل سوزدەر بۇل دۇنيەدە بولماعان بولار ەدى.

ۇلى اتالارىمىز اللاتاعالانىڭ  ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتۋ سىرىن ەلدەن بۇرىن تانىپ، سولاردىڭ بارىنە ءوز اتتارىن قويعان جانە سول جاراتىلىسپەن بىرگە بىتە-قايناسىپ، بىرلىكتە عۇمىر كەشكەن بولىپ تۇر.

بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعى ۇلى جاراتۋشى –اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن (مايمىلدى اتا دەپ مويىنداپ جۇرگەندەردى ەسەپكە الماعان دا)  «ادام» جانە «مان»، ال ەڭ العاشقى ەلدى (مەملەكەتتى) قازاق دەپ اتاعان. وسىلاردىڭ ۇشەۋى دە مانقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ادام اتانىڭ اتىن اداي ۇستاپ وتىرسا، مانداردىڭ اتىن مانقىستاۋ ۇستاپ وتىر. ال بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى از ء(از) اۋليەنىڭ دە مولاسى وسى ماڭعىستاۋدا. سوندىقتان دا ول 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ دەپ اتالادى. ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزداعى «ول ءاز اۋليە عوي!»،  «ول نە سونشاما، ءاز اۋليە مە؟»، «تاستاشى ءارى ءاز اۋليە قىلماي»، «ول ءاز اۋليە ەمەس قوي» دەيتىندەرىمىزدىڭ سىرى وسى. ءاز اۋليە ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەنىڭ باس اۋليەسى، ياعني ەڭ ءبىرىنشىسى، ەڭ ۇلىسى، ەڭ ارداقتىسى بولىپ سانالادى. قازاق ەلى اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى از ء(از) بولاتىنى وسىدان.

360 جانە ودان ارعى باسقا دا سانداردىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن مىنا جەردەن وقي الامىز: «سانداردىڭ اتاۋى جانە لاتىن الىپپەسى قايدان شىقتى؟»  http://abai.kz/post/51832).

ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىمى جەتەتىن جاندارعا سانداردا تۋرا ادامداردىڭ سوزبەن ايتىپ تۇرعانىنداي بولىپ شەجىرە-تاريحتان شىنايى سىر شەرتەدى. مىسالى،

360 گرادۋستى 2-گە بولسەك = 180 گرادۋس،

3-كە بولسەك = 120,

4-كە بولسەك = 90,

5-كە بولسەك = 72,

6-عا بولسەك = 60,

7-گە بولسەك = 51,4

8-گە بولسەك = 45,

9-عا بولسەك = 40,

10-عا بولسەك = 36. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، 7 قالدىققا، 8 سانى تاق سانعا ءبولىنىپ، ال قالعان سانداردىڭ ءبارى جۇپ ساندى قۇراپ، جۇپتارىنان (جۇبايلارىنان)  ايرىلماي تۇر. بولىنۋشىلەردىڭ سوپىلىق ءىلىمدى قاتتى جەك كورەتىندەرىنىڭ سىرى وسى. بۇل سانداردى سوزگە اۋدارساق، تۋىستىعى دا، جۇبى دا بولىنبەيتىن قاسيەتتى 7 سانىن ءبولىنۋشى 8-دىكتەر جۇپتارىنان ايىرىپ (جەتىم-جەسىرگە اينالدىرىپ), وزدەرى دە جالعىز قالىپ وتىر. سوپىلىق ءىلىمنىڭ «ادامدى الداعانىڭمەن اللانى الداي المايسىڭ» دەيتىندەرى وسىدان.

وسى ايتىلعانداردان شىعاتىن قورىتىندى، 360 دەگەنىمىزدەگى 360 سانىنىڭ ارقايسىسى ءبىر-ءبىر ادام جانە سونىمەن قاتار ۇلى جاراتۋشى اللانىڭ ادام بالاسىن جاراتقالى بەرگى بۋىن-بۋىن قاۋىمدارى بولىپ تابىلادى. ولار قازاقتىڭ ءۇش ارىسى، ياعني ءۇش ءجۇزى جانە وسى ءبىزدىڭ قازاقتان تاراعان، ياعني قازاقتىڭ ۇرانعا شىعارعان الاش باتىرى، سولاردان تاراعان التى الاشى. التى الاش تولىپ، تولىسقان دا الپىس دەگەن سان اتاۋىنا يە بولادى. كەزىندە قازاقتىڭ جانە ودان تاراعان التى الاشتىڭ اۋزى ءبىر بولعان كەزدەرىندەگى كىم-كىمنىڭ دە پىسىن باسقانىنا قانداي داۋ بار؟

التى سانى (العاشقى اد قاۋىمى), 60 (شەجىرەدەگى الاشتىڭ، التى الاشتىڭ، جيىنتىق اتاۋى ادايدىڭ التىنشى بۋىن ۇرپاعى بالىقشىلاردىڭ ساندىق اتاۋى. بالىقشى اتالارىمىزدىڭ 60 سانىن اۋىزدارىنان تاستاماي اسا قاستەرلەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى. مىسالى، بالىقشى بالۋانياز باتىردىڭ تۇرىكپەننىڭ 300 الامانى اداي ەلىن شاپقاندا، الپىس كىسى بولىپ اتتانىپ، جاۋدى جەڭىپ، جەسىر ايىرادى. ول جايلى قالنياز جىراۋدىڭ «بالۋانياز باتىر» اتتى داستانى بار), 66 (العاشقى ون ەسەلەنگەن 60 كۇنگە قوسىلعان، التى بۋىن ۇرپاق), 666 (3*6=18 عالامىمىز مىنە وسى جەردەن شىعادى), 6666 (بۇكىل الەم ەجەلدە ءبىرتۇتاس قازاق دەگەن جالعىز عانا قاعاناتتى قۇراعان. سول كەزەڭدە سولار بۇكىل جەر شارىنىڭ ءار جەرىنە قازىرگى ەگيپەتتەگى سياقتى الىپ پيراميدالار شوعىرىن سالعان. سول پيراميدالار شوعىرىنىڭ اراسى ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس تۋرا 6666 كم قۇرايدى. قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ 114 سۇرە مەن 6666 اياتتان تۇراتىنىنىڭ سىرى وسى. وسىلاردىڭ ۇستىنە كۇننىڭ قاتتى قىزعان، بەتكى تەمپەراتۋراسى – 6000س ەكەنىن قوسىپ قويساڭىز تىپتەن جاڭىلىسپايسىز.

الەم حالىقتارى كۇنى بۇگىندە دە جوعارىدا ايتقانىمداي، ماڭعىستاۋدى «360 اۋليەلى كيەلى مانقىستاۋ» دەپ اتايدى. ءبىز وسى ءسوز تىركەستەرىنەن جەر بەتىندەگى بارلىق 360 اۋليەلەردىڭ، ياعني قازاق اتامىزدان ەنشى الىپ، ءبولىنىپ شىعىپ، وتاۋ تىگىپ، ەل بولعان 360 اۋلەتتىڭ يەسى دە، كيەسى دە ۇلانعايىر قازاق دالاسىنىڭ كارى شاڭىراعى ماڭعىستاۋ ەكەنىن كورەمىز.

ماڭعىستاۋدىڭ 360 اۋليەلەرىنىڭ شىنايى تاريحى مىنە وسىلاي وقىلادى.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى 

ماڭعىستاۋ

Abai.kz