م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردا قىرعىز درامتۋرگى بەكسۇلتان جاكيەۆتىڭ «جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» دراماسى (اشىربەك سىعايدىڭ اۋدارماسىندا) ساحنالاندى. بۇل ساحنالانۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - قازاق تەاتر ونەرى پاتريارحتارىنىڭ ءبىرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، ۇستاز درامادا باستى رولدەگى قاريانى سومداعان ءسابيت قوڭىربايۇلى ورازباەۆتىڭ 75 جاس مەرەيتويىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋى. شىمىلدىق جابىلار تۇستا درامانى ساحنالاۋشى، پروفەسسور ەسمۇقان وباەۆ تەبىرەنە ءسوز ايتتى: «بۇگىن تەاتر ءۇشىن ءساتتى كۇن. 60 جىلعا جۋىق ۋاقىت قازاق ونەرىنە كىرپىك قاقپاي قىزمەت ەتكەن، اسىلداردىڭ سىنىعى، كوسەم اكتەر، اكەمتەاتردىڭ اقساقالى ءسابيت قوڭىربايۇلى 75 جاسقا تولدى. بۇل - ءبىز ءۇشىن مەرەيلى داتا. بايتەرەگىمىزگە عۇمىر تىلەيىك».

«جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» - ەكى ءبولىمدى پەسا. اۋىلداعى جالعىز قالعان اكەسىن قولىنا العان ۇل مەن كەلىن استىرتىن قارا شاڭىراقتى ساتىپ، قاريانى قالاداعى ۇيگە قاماۋعا الادى. ياعني ءبارى دە قاريانىڭ جاعدايى ءۇشىن. ال «ءۇيدىڭ اقشاسىنا» ساۋ كىسىگە مۇگەدەك ارباسىن الىپ كەلەدى. سىيلى قوناقتى كۇتۋلى كەلىن «مازاسىز» اتاسىن ءبىر كۇنگە «كۋرورتقا»، ياعني قارتتار ۇيىنە وتكىزە تۇرۋعا كۇيەۋىن كوندىرىپ، اقىرى جىبەرىپ تىنادى. قالاي بولسا دا بايۋدى كوزدەگەن كەلىن قاريانىڭ حال ۇستىندە جاتقانىن ەستي سالا، ونىڭ جانازاسىنان تۇسەر اقشانى ەسەپتەي باستايدى. وسى ەكى ارادا جانى قالعان اتاسى ۇيگە كەلىپ، جەرلەۋگە دايىندالۋشىلاردىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. تۇبىندە بالادان باز كەشكەن قارت قارتتار ۇيىنە ءوزى كەتەدى. قىسقاشا فابۋلاسى وسى.
«جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» - ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ شيەلەنىسكەن فورماسىنا قۇرىلعان وتباسىلىق دراما. درامانىڭ ورنى مەن ۋاقىتى ماڭىزدى ەمەس، ول ءار قوعامدا بار. نەگە؟ قۇندىلىقتاردىڭ اۋىسۋى - كىشى قوعام - وتباسىنىڭ مورالدىق، ەتيكالىق كەسكىن-كەلبەتىن كىسى تانىماستاي وزگەرتىپ جىبەرگەن. قازاق شاڭىراعىنداعى قۇندىلىق دەگەندە، ءاسىلى، جابايى يەرارحياعا ەمەس، ەلدىك سانا مەن دالا زاڭىنان تامىر الىپ، ىشكى مورالدىق تارتىپكە نەگىزدەلگەن وزگەشە ءبىر ەتنوستىق كوركەم قۇبىلىستى اتاساق كەرەك. قازىر، شارتتى تۇردە، شىعىس پەن باتىستىق ۇلگىلەر مەن ۇردىستەردىڭ سينتەزى بولىپ تابىلاتىن بۇل قۇبىلىس ەكى شەكتىڭ بىرىنە عانا مايىسقان كەزدە ۋتوپيالىق مانگە يە بولاتىنى انىق بولدى. بۇل ديلەما ەمەس. تاڭداۋ بار. بىراق ءسىز تاڭدايسىز با، جوق الدە ءسىزدى تاڭداي ما؟ ماسەلەنىڭ ءمانىسى وسى جەردە سەكىلدى. ءبىر بولمەنى ەۋروپاشالاپ، ءبىر بولمەنى قازاقشالاپ قوياتىن عادەت وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن بار نارسە. مىنە، ءدال وسى سەكىلدى وتباسىلىق ماسەلەلەردىڭ بىرىنە ەۋروپاشالاپ، بىرىنە قازاقشالاپ قارايتىنىمىز تاعى دا بار. دوڭعالاق پەن ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپقان حالىق قۇلىپ پەن تۇرمەنى دە ويلاپ تابا الار ەدى عوي. الايدا ول جونىندە تاريح ۇندەمەيدى. ويلاپ تابۋ بار دا، ونى قولدانۋ بار. ەگەر وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ونەرتاپقىشتاردىڭ پاتەنتتەلگەن دۇنيەلەرىنىڭ ءبارىن قولدانىسقا ەنگىزىپ جىبەرسە، نە بولاتىنىن ءىشىڭىز سەزەدى. بىراق ءسىز دە ۇندەمەي قويا سالاسىز. ءبىزدىڭ «كوزىمىزدى اشقان» وركەنيەت وزىمەن بىرگە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ پاتەنتتەلگەن شەشىمدەرىن دە الا كەلدى: جەتىمحانا، قارتتار ءۇيى، پسيحوتريالىق اۋرۋحانا، كريماتوري، تۇرمە، ايەلدەر تۇرمەسى... ەشكىم ەشتەڭەدەن ساقتاندىرىلماعان. سۋ بار جەردە بالىق بار. كىناراتسىز قوعام، كىناسىز ادام بولمايدى.
«جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» - قۇرباندىققا شالىنعاندار تۋرالى تراگەديالىق ەپيزود. جانە قوعام مۇشەلەرىنىڭ كەز كەلگەنى كادردان تىس ەمەس، سونداي-اق ءوزىمىزدى ماسسوۆكادان عانا ىزدەي المايمىز. ارقايسىمىز - باستى رولدەمىز. قۇرباندىققا شالىنعاندار كىمدەر؟ كەشە وزدەرىن وزگەلەر ءۇشىن قۇرباندىققا شالعاندار. ال بۇگىن ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن ولاردى قۇرباندىققا شالىپ وتىرمىز. الەۋمەتتىك ماسەلەلەردە ول، اسىرەسە، ۇلتقا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا قاتىستى بولعان تۇستا كىنالىنى ىزدەۋدەن گورى، ول كىنانى وزىڭە العان اناعۇرلىم جەڭىلىرەك. بالانىڭ بوتەنى بولمايتىنى سەكىلدى، قاريا دا حالىقتىكى.
«جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» - نەمقۇرايلىلىق تۋرالى نوۆەللا. نوۆەللا مولدىرەپ تۇرۋعا ءتيىستى ەمەس. ءبىر ءسوز بار ەدى عوي، الەمدەگى بارلىق قىلمىس اتاۋلى نەمقۇرايلى ادامداردىڭ قولىنىڭ استىنان وتەدى. كوپ نارسەگە كوز جۇما قاراۋعا بولادى، كوزىڭىزدى اشقاندا ەشتەڭە كورمەي قالۋىڭىز دا عاجاپ ەمەس. ءبىرىنشى ادامنىڭ مۇڭى ءۇشىنشى ادامعا قۋانىش سىيلامايدى. ونىڭ ۇستىنە ول مۇڭ ەكىنشى ادام، ياعني ءسىز ارقىلى وتسە.
«جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» - ساتقىندىق تۋرالى سيۋجەت. ساتقىندىقتىڭ باسى دا، اياعى دا بولمايدى. ەكى رەت وتىرىك ايتۋعا بولادى، ال ەكىنشى رەت ساتىپ كەتە المايسىز. تۋ - بىرەۋ، ءولۋ - بىرەۋ، ساتقىندىق تا - بىرەۋ. جار ساتقىندىعىن جاستىقتان، دوس ساتقىندىعىن قاستىقتان كورۋگە بولادى، ال بالا ساتقىندىعىن شە؟ كىمنەن كورەسىز؟ درامادا ساتقىندىق ۇلدىڭ ىنجىقتىعى مەن شاراسىزدىعىنان تۋعانداي كورىنەدى. الايدا ساتقىندىق قارعىس سەكىلدى - تۋىلمايدى، ولمەيدى.
«جۇرەيىك، جۇرەك اۋىرتپاي» - قاريا جالعىزدىعى. جالعىزدىق ەشكىمى جوقتىقتى عانا بىلدىرمەسە كەرەك. وزگەنى كەرەكسىنۋ ءوزىڭنىڭ كەرەگىڭ جوقتىعىڭدى سەزىنۋدەن تۋمايدى. وزگەنى كەرەكسىنۋ - ادامي قۇبىلىس. بالاپان ۇشقانشا، بولتىرىك باۋىرىن كوتەرگەنشە، بالا وسكەنشە. ادام حايۋاننان قاي تۇستا ءبولىنۋشى ەدى؟
قويىلىم بارىسىندا تانىس-بەيتانىس «قىزىق اداممەن» جولىعاسىز. ول كىم ەدى؟ ول نەگە تانىس ءارى بەيتانىس؟ ول - فيلوسوفيالىق تۇلعا، الەۋمەتتىك تيپ، ءتىپتى تيپاج. ول - ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ كەيىپكەرى. ول - مورت. ول - باستى رولدەگى قاريا. «قىزىق» ۇعىمىنىڭ مورفولوگيالىق بوياۋى قالىڭ. بۇل قولدانىستاعىسىنىڭ ءمانى داۋىس ىرعاعى مەن ەكپىنگە بايلانىستى. قويىلىمدا قاريا تەلەفون ارقىلى سويلەسەتىن اق كيىمدى بەيمالىم ايەلدىڭ تاڭدانا «قىزىق ادام...» جانە كەلىننىڭ ساركازممەن «ءسىز وسى قىزىقسىز!...» دەۋى ارقىلى جاناما، ەسكەرۋسىز عانا اتالعان بۇل ۇعىم قادىرى قاشقان قامكوڭىل ءاربىر قاريانىڭ ورتاق ەسىمىن اشىپ تۇر ەدى. قارتايعان ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءسوزىن ورىنسىز كورۋ، ەسكى، كەرتارتپا دەپ ءبىلۋ ءومىرجولىن ەندى باستاعان ادامعا قالىپتى جاعداي. ءوزىن وسىرگەن، ءومىردىڭ ءمانىن، ءومىر ءسۇرۋدى، كىسىمەن سويلەسۋدى، ادامتانۋدى ۇيرەتكەن العاشقى ۇستاز قارتايعان شاعىندا تۇسىنىكسىز، ەسكىرگەن، كوپ نارسەنى بىلمەيتىن «قىزىق ادامعا» اينالىپ شىعا كەلەدى. ومىردە زاتتار عانا ەسكىرۋى مۇمكىن. ادام ەسكىرمەيدى. وي ولمەيدى. سەزىم جوعالمايدى. قارياعا قارتتار ۇيىنەن كەلگەن تاعدىرلاستارى ءوز ءومىرىن مونولوگ تۇرىندە ايتادى. اكتەرلەردىڭ شەبەر ويناعانى سونشالىق، زالدا كارىلىك پەن جالعىزدىقتىڭ ۇرەيى پايدا بولدى. قارتتار ۇيىندەگى «قىزىق ادامدار». «قىزىق ادام» اتانعاندار. اننا كارەنيناداعى «ءاربىر باقىتتى وتباسى ءبىر-بىرىنە ۇقسايدى، ءاربىر باقىتسىز - وزىنشە باقىتسىز» دەگەن پىكىر جەتىمحانالار مەن قارتتار ۇيىندەگى ادامدار تۋرالى ويلانعاندا ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. وزىنشە باقىتسىز... قازاقتا باقىت ۇعىمى كوپ رەتتە بالامەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. بالاعا شە؟
ءيا، بۇل جەردە ءسوز پەسا تۋرالى ەمەس، جاي عانا ودان تۋعان ويدى ىركىپ قالعىمىز كەلمەدى. ىشتە جۇرگەن سوڭ. قويىلىم سوڭىندا ءسابيت اعا ورازباەۆقا ساۋال سالدىق:
- قازاقتىڭ بۇگىنگى قارياسى قانداي؟
- قارتايعان ادامنىڭ ءبارى قاريا بولمايدى. جونىمەن قارتايۋ بار. قازاق قارتايعاندا دەم المايدى، ونىڭ شارۋاسى ەندى باستالادى. قولىمىزدان كەلە مە، كەلمەي مە، مىنە جەر ورتاسىنان استىق. اۋلەتتىڭ عانا ءىشى ەمەس، ەل ىسىنە الاڭدار، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا باس اۋىرتار كەز بۇل. وسى ۋاقىتقا دەيىن نە ىستەي الدىم، نە بەردىم دەپ وزىڭە ەسەپ بەرەر تۇس. بالاڭا اكە بولا الدىڭ، ەندى نەمەرەڭە اتا بولا الاسىڭ با؟ ولارعا ەل مەن جەردىڭ تاريحىن، وتكەننىڭ ونەگەسىن، ۇلى جولداردىڭ ءورى مەن ىلديىن، ۇلى كەزەڭدەردىڭ شىندىعى مەن اقتاڭداعىن ايتا الاسىڭ با؟ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تۋرالى، ادامدىق قۇندىلىقتار جايلى قىسىلماي ءسوز ايتۋ ءۇشىن سۇرگەن ءومىرىڭ دە سوعان لايىقتى بولۋى كەرەك. ايتقان ءسوزىڭ شىن بولسا عانا وتەدى، وتپەگەنى وزىڭمەن كەتەدى. ۇلتىڭ سەنگەن، ۇرپاعىڭ سەنگەن قۇندىلىقتاردى وسى كەزدە قورعاپ، تاباندىلىق كورسەتۋ قاجەت. بابالارىمىزدىڭ قالدىرىپ كەتكەن جاقسى ادەت-عۇرپى، سالتى مەن ساناسى بار. سول جولدان تايۋعا بولا ما؟ قازاقتىڭ بار بالاسى - ءوز بالاڭ. ءوزىڭ باردا بالادان ايانبا، ال بالانىڭ شارۋاسىن وزىنە قالدىر.
- اعا، مەمۋار جازۋ ويىڭىزدا بار ما؟
- ءبىر جاقسى ءىنىمنىڭ وتىنىشىمەن ازداپ تۇرتكەندەرىم جارىق كورىپ ءجۇر عوي. كورگەنىڭ مەن بىلگەنىڭدى جازعان دۇرىس. وتكەن ءومىرىڭدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ الاسىڭ. جارامدىسى بولسا، جاراتقانى ءوز قاجەتىنە الار. مەن ءوزىم سۋرەت تۇسىرۋمەن اينالىستىم. تاڭبالانىپ قالعان تاماشا ساتتەر بار. اعالارىمىز، زامانداستارىمىزبەن بىرگە وتكەن كۇندەردىڭ قايتالانباس كوركەم بەينەلەرى ول. سونى جەكە فوتوالبوم ەتىپ شىعارۋ ويدا ءجۇر.

«ايقىن» گازەتى