“وردا بوساپ ورنىنان،
بولماي قالدى ساپامىز.
تاۋ ۇشقانداي ورنىنان،
بوساپ قالدى ورتامىز…”
(حالىق جوقتاۋىنان)
قازاقتىڭ اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراعان اسا قاسىرەتتى، تاريحي قارالى كەزەڭى، ۇلت رەتىندە تۇتاستاي جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى تونگەن حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى قىزىل يمپەريا ۇيىمداستىرعان “اشتىق ساياسات” (مۇستافا شوقايۇلى) – ناسىلشىلدىك گەنوتسيد. مۇستافا شوقايۇلى ايتقانداي، قازاق ۇلتىن “كوممۋنيستىڭ “بالعاسىمەن” جانشىپ، “وراعىمەن” ورىپ تاستاۋ” كوزدەلدى.
قازاق جەرى سياقتى گەوگرافيالىق ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى مىڭداعان جىلدار بويى يگەرگەن، كليماتىنا، اۋا رايىنا سايكەس شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس-سالت ءداستۇرى قالىپتاسقان كوشپەلى ەلدىڭ مادەني دۇنيەتانىمى مەن كاسىبي كۇن كورىس جۇيەسىن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ەمەس، رەۆوليۋتسيالىق جولمەن بىردەن وزگەرىسكە ءتۇسىرۋ – ۇلتتى سانالى تۇردە ورنى تولمايتىن شىعىنعا دۋشار ەتتى. رەسەي يمپەرياسى ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىن عىلىمي زەرتتەگەن ششەربينا، ل.ك.چەرماك، ا.ۆ.پەرەپلەتچيكوۆ، كۋزنەتسوۆ، ت.ت. “ەسەبىنە” سۇيەنىپ، قازاقتىڭ سانىن كەمىتىپ جازۋعا، “ارتىق جەر” ۇلەسىن كوبىرەك الۋعا جان تالاسا كىرىستى. 1896-1903 جىلداردىڭ ارالىعىندا ششەربينانىڭ ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا بولعان ءاليحان بوكەيحان ەگىن سالۋعا قولايلى قۇنارلى جەرلەردىڭ توپىراعىن اۋدارىپ جىرتۋدىڭ اۋا-رايىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى تابيعاتقا زياندىلىعىن دالەلدەدى. ويتكەنى سارىارقانىڭ سوققان جەل ەكپىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي – اۋدارىپ جىرتۋ ءادىسىن قولدانعان جاعدايدا تىڭ جەردىڭ جوعارعى قاباتىنداعى 15 سانتيمەتر قارا توپىراقتى ۇشىرىپ اكەتۋ قاۋىپى بارىن، ەگەر بۇل شارت ورىندالماسا، تاياۋ جىلدا دالا تابيعاتى قۇلازىپ، جەردىڭ قۇنارلى بەتىن ۇستاپ تۇرعان وسىمدىك الەمىنەن اجىراپ، ەرروزياعا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن الەكەڭ عىلىمي ۋاجبەن تۇجىرىمداعان ەدى. قازاق دالاسىنىڭ سوقا تيمەگەن تىڭ ولكەلەرىنە پاتشا ۇكىمەتى ىشكى رەسەيدەن كەلىمسەكتەردى شەگىرتكەدەي قاپتاتىپ، قونىستانۋشىلار ارقىلى وتارلاۋ ساياساتىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدى قارقىندى جۇرگىزدى. قونىس اۋدارۋشىلار ۇلەسىنە تيگەن اۋدانداردىڭ ەگىسكە جارامدى-جارامسىزدىعىنا قاراماي جىرتىپ، قىسقا عانا مەرزىم ارالىعىندا جەردىڭ تۇگىن كەتىرىپ، اق توپىراققا اينالدىرىپ ساقارانىڭ ءسانىن قاشىردى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قۇبا جون، جاپان ءتۇزدىڭ تابيعي كورىك كەلبەتى مەن وسىمدىكتەر الەمىنىڭ تاناۋدى قىتىقتاپ، ەرەكشە سەزىمگە بولەيتىن جۇپار ءيىسى، اققۋ قونىپ، قاز ۇشقان ءموپ-ءمولدىر كولدەرى، جىرتىلىپ-ايىرىلعان اڭ-قۇستارى قانداي عاجايىپ سۋرەت ەدى! دالانىڭ اجارىن كەتىرىپ، سۇرەڭىن قاشىرعان جاتتىڭ پەيىلى مەن نيەتى، سۇعاناق كوزى مەن قيانات قولى تيگەننەن كيەسى مەن بەرەكەسىن قاشىردى. جايىلىم تارىلىپ، ءتورت تۇلىك مال ازايدى، قازاقتىڭ كۇننەن كۇنگە كۇيى تايدى.
قىزىل يمپەريا ورتا ازيادا ەڭ اۋەلى كوشپەلى قازاقتاردى، ءىشىنارا قىرعىزداردى اشتان قاتىرۋدى مۇرات تۇتتى. كوشپەلى ەلدى وتىرىقشىلاندىرۋ بارىسىندا كوممۋنيستەر “قازاق پەن قىرعىز توسىن جاعدايعا بەيىمدەلە الماي، ۇجىمداسىپ ءومىر سۇرۋگە كوندىكپەي قىرعىنعا ۇشىرادى” دەگەن قاۋەسەت تاراتىپ، بيلىك ءوزىن جاۋاپكەرشىلىكتەن اقتاپ الۋدىڭ امالىن الدىن الا ويلاستىرىپ قويدى. وعان سالىستىرمالى مىسال ارقىلى ءوز توپشىلاۋىن دايەكتەۋدى دە كوشپەلىلەردىڭ اۋىزدارىنا سالدى. “ورتا ازياداعى وزبەك، تاجىك اعايىندار اشتان نەگە ولمەدى؟” دەگەن ساۋال تاستاپ، وعان بەرەر جاۋابى دا دايىن ەدى. ويتكەنى ول حالىقتار ەجەلدەن جەردى ەمگەن ديقانشى، ەڭبەكپەن جانىن باعاتىن جاسامپاز، ال قازاق پەن قىرعىز مالدىڭ سوڭىندا جۇرگەن “دايىن اسقا تىك قاسىق” ماسىل دەگەنگە سايدى. سوندىقتان بۇل ۇلىستى مادەنيەتكە تارتىپ، وتىرىقشىلاندىرۋعا ماجبۇرلەپ ەدىك، تاعىلىققا ۇيرەنگەن جابايى جۇرت ەڭبەك ەتكەننەن اشتان قاتقانىن ءتاۋىر كوردى. قازاق، قىرعىزعا كورشى وتىرعان تورۇك تەكتەس ۇلت پەن ۇلىستار دا اشتىق دەگەن بولعان جوق، – دەپ قىزىل ساياسات بار پالەنى قازاق، قىرعىزدىڭ وزىنە اۋدارىپ سالدى.
يمپەريا ورىستىڭ ءتۇبى ءبىر تۋىسى سلاۆياندار ىشىندەگى وزىنەن كەيىنگى سان جاعىنان باسىم ۇلت ۋكراينداردى دا اياعان جوق. ۋكراينداردىڭ ساياساتتاعى بەلسەندىلىگى مەن ازاتتىق اڭساعان ۇستانىمى ءوزىن گەگەمون ساناعان رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ ۇيىتقىسى ورىس شوۆەنيستەرىنە ۇناعان جوق. سوندىقتان تۋىستىق جاقىن، تاريحي تاعدىرى ءبىر، تىلدىك ارا جىگى شامالى ۇلتتى اكىمشىلىك-بيلىك رەسۋرسىن پايدالانىپ اسسيميلياتسياعا ءتۇسىرىپ، ورىستاندىرىپ جىبەرۋدى كوكسەگەندەر وپ-وڭاي دەپ جورىدى.
قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە ءتىرى ساقتالۋى – الاش ارىستارىنىڭ توككەن قاسيەتتى قانى مەن تەرىنىڭ قايتارىمى. ونى بۇگىنگى ۇرپاق ەشقاشان ەستەن شىعارۋىنا بولمايدى. ويتكەنى الاش ۇرانىن كوتەرگەن كوسەم تۇلعالار تاريح قۇرساعى مىڭ جىلدا ءبىر تولعاتاتىن ۇلتىن ورگە سۇيرەگەن اقىل-وي قازىناسى ەدى. بۇل ءبىلىمپاز جاندار ات ۇستىندەگى كوشپەلى ەلدى باس-اياعى ونشاقتى جىل ىشىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارى تالاسقا تۇسكەندەي دۇرمەكتە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن ساياسات ساحناسىندا بەلسەندى، رۋحى وجەت ازاماتتاردى تاربيەلەپ ءوسىردى. قىزىل يمپەريانىڭ ەتنيكالىق-رۋحاني وتارلاۋدى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا كەشەندى قاۋىرت كىرىسكەن وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارى الاش ارىستارىنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن بويىنا سىڭىرگەن شاكىرت بۋىن وقىعاندار ۇلت مۇددەسىنە لايىقتى قورعانىش بولا ءبىلدى. كەڭەستىك يدەولوگيا بۇرىنعى الاشوردا وكىمەتىنە مۇشە بولعاندار مەن ايتەۋىر وعان قاتىسى بارلاردىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىنا ساياسي سەنىمسىزدىكپەن كۇدىكتەنە قارادى. اكىمشىلىك-بيلىك مۇمكىندىكتەرىن اسىرا قولدانعان كەڭەستىك يدەولوگتار قازاق قوعامىن، جەرگىلىكتى كوممۋنيستەردى “ەسكىشىل كوزقاراستاعى، ءتۇپ توركىنى، تەگى باي-ماناپتان تارايتىن زياندى ەلەمەنتتەردەن، الاشورداشىل، ۇلتشىلداردان” تازارتۋ دەگەن بولشەۆيكتەردىڭ نۇسقاۋىن سىلتاۋ عىپ، ەل-جۇرتىنا شىن جانى اشيتىن وتانشىل ازاماتتاردىڭ اراسىنا وت جاعۋ، ارىنا تيۋ، “اشكەرەلەيتىن قارسى دەرەكتەر” جيناۋ، جالعان ايىپ تاعۋ، الداپ-ارباۋ، وسەك تاراتۋ، باسقان ءىزىن اڭدۋ، قۋدالاۋ، ناقاق جازالاۋ، ارانداتۋ، ت.ت. ادام قۇقىن اياققا تاپتاعان زاڭسىزدىقتار ارقىلى قىرعيداي ءتيىپ، ساعىن سىندىردى. كەڭەستىك ساياسات قالىپتاستىرعان قوعامدىق احۋال ۇلتتىق مۇددەمەن ءتىپتى دە ساناسقىسى كەلمەي اشىق جانشىپ تاستاۋدى كوزدەدى. مەملەكەت جازالاۋدىڭ ادام توزگىسىز جابايى، تاعى ءادىس-تاسىلدەرىن قولدانسا دا الاشتىڭ ارداقتىلارى يدەيالىق اشىق ايقاستا قارسىلاستارىنا مويىنسۇنباي ۇلى ماقسات جولىندا ادالدىعىن تانىتتى. الاش وقىعاندارى كەڭەستىك يدەولوگيا سالاسىنداعى قىزمەتتىڭ بارلىق تۇرلەرىنەن شەتتەتىلىپ، اباقتىدان اباقتى، جەر اۋدارىلۋ، كونتسلاگەرلەردەگى ازاپتاۋلار، اتىلۋ جازاسىنا كەسىلگەن اقىرعى ساتىندە دە دۇشپانىنا باسىن يمەي، ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، قاسقايىپ قارسى تۇردى. قوعام ومىرىندە ۇستەمدىك ەتكەن توتەنشە جازالاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسقان باقىلاۋىنا قاراماي الاشتىڭ ارىستارى جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنداعى سەنىمدى سەرىكتەرى ارقىلى استىرتىن يدەيالىق اقىل-كەڭەس بەرۋدى توقتاتقان جوق. البەتتە، 20-جىلدارداعى قازاق دالاسىنداعى كەڭەستىك “اشتىق ساياساتىنىڭ” زارداپتارىن جويۋ مەن ەلدى امان ساقتاپ قالۋعا الاش ارىستارى تىكەلەي اتسالىستى.
بۇل رەتتە قىزىل كوممۋنيستەردىڭ ورتالىقتان جۇرگىزگەن بيلىگىنىڭ ىقپالىمەن 1918 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ سىرداريا وبلىسى (ونىڭ قۇرامىنا كازىرگى قىزىلوردا، شىمكەنت، جامبىل، تاشكەنت وبلىستارى ەنەتىن) مەن جەتىسۋ وبلىسى (كازىرگى الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىرسىپىرا جەرلەرى جانە قىرعىزستان تولىق ەنەتىن) قازاق اۆتونومياسىنان ءبولىنىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. بۇل بىرىنشىدەن، كرەمل باسشىلارىنىڭ وتە بەلسەندى قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭدارىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن بۇرىنعى الاشورداشىلاردى ءبولىپ تاستاۋدى كوزدەسە، ەكىنشىدەن، قازاق جەرىنىڭ اۋماقتىق مەنشىگىن ساياسي كەسىپ-ءپىشۋ مۇددەسى الداعى كۇن تارتىبىندەگى جوسپارى ەدى. 1924 جىلى تۇركىستان اۆتونومياسىن تاراتىپ، جاڭادان مەجەلەۋگە بايلانىستى بەس عاسىر بويى قازاقتىڭ باس قالاسى اتانعان تاشكەنتتى ماسكەۋ ساياساتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وزبەكتىڭ يەلىگىنە بەرگىزدى. قازاق اۆتونومياسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، كوممۋنيست سەيىتقالي مەڭدەشۇلى بۇعان ىشكى نارازىلىعىن اشىق ءبىلدىرىپ: “تاشكەنتتەن ايىرىلۋ – قازاقتىڭ باسىنان ايىرىلعانمەن پارا-پار”، – دەۋى سونىڭ ناقتى ايعاعى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز كەڭەستىك “بولشەكتە دە بيلەي بەر” ساياساتى – ۇلت مۇددەسىنىڭ ورگانيكالىق بىرلىگىن بۇزۋمەن قاتار قوعام ءومىرىنىڭ الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق، مادەني-رۋحاني سالاسىنىڭ بارلىق بۋىنىندا اۆانتيۋرالىق ىرىتكى سالىپ، اداستىرۋمەن بولدى.
الايدا قايدا جۇرسە دە الاش ازاماتتارىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى الاڭداتقان ماڭىزدى ماسەلە – ۇلت تۇتاستىعى، ۇلت مۇددەسى بولدى. سوندىقتان قازاق جەرىندەگى “قولدان جاسالعان اشتىقتى” ولار ۇلتتىق اپات دەپ ءتۇسىندى. اجال قۇرساۋىنداعى ەل-جۇرتىن قۇتقارۋدى پەرزەنتتىك پارىزى ساناعان تاشكەنتتەگى حالەل دوسمۇحامەدۇلى باستاعان الاشتىڭ ايتۋلى تۇلعالارى “اق جول” گازەتىندە ۇندەۋ جاريالاپ، كومەك قولىن سوزىپ، اتقا قوندى. ول ۇندەۋدە بىلاي دەلىندى:
“ارداقتى ازاماتتار!
بۇل كۇنگى مىنا سۇراپىل اشارشىلىقتىڭ جۇرتتى جان القىمعا الىپ، ساستىرىپ تۇرعاندىعىن وزدەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىزدار. بۇرىنعى تاريحتاردا مىسالى كورىلمەگەن بۇل اشارشىلىق، جۇرتتىڭ قولىن بايلاپ، تاناۋىن تارس ءبىتىرىپ وتىر. اشتىق اۋدانداعى باۋىرلارىڭ بوسۋدا، قىرىلۋدا، اشارشىلىق قۇرىعىنا ىلىككەن بۇل باۋىرلارىڭدى وسى كۇيى قويا بەرگەندە جۇرت بولىپ ەل قاتارىنا كىرەدى، باياعىداي بولىپ ۇيىرگە قوسىلادى دەۋگە بولمايدى. سوندىقتان بۇل بالەنىڭ الدىن الىپ، ەرتە باستان قامىن جەپ، تىڭ تۇياق، توقشىلىق جەردەگى باۋىرلارى تۋىسقاندىق، ەلدىڭ قايىرىمىن جوعالتپاس، ىڭىرسىپ ءولىمنىڭ قۇشاعىندا جاتقان اعايىندارىن ەسكەرەر، جاردەم قولدارىن سوزار دەگەن ۇمىتتەمىز. بۇل تۋرالى ەل ىشىندەگى اقساقال، جۇرت اعاسى ازاماتتار ەلدى تۇسىندىرەر، ۇگىتتەر دەپ سەنەمىز. ال ەندى ارداقتى اقساقالدار، ەل اعاسى ازاماتتار:
15-ءىنشى مايدان باستاپ ارقاداعى اشىققان قازاق، باشقۇرت باۋىرلارىمىزدىڭ پايدالارى ءۇشىن ۇدايىمەن ەكى جەتىلىك جاردەم اپتاسى بولادى. “ولە جەگەنشە، بولە جە” دەپ ايتقان بابالارىنىڭ ماقالىن قازاق-قىرعىز ۇمىتپاس دەگەن نيەتپەن سىزدەرگە ءجۇزىمىزدى سالىپ، ءسوزىمىزدى ايتىپ وتىرمىز. ەندىگىسىن جۇرت ءوزى بىلەر.
حالەل دوس-مۇحامەدۇلى،
مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى،
جاھانشا دوس-مۇحامەدۇلى،
يسا قاشقىمبايۇلى،
قوڭىر قوجا حودجىقۇلى،
سۇلتانبەك قوجانۇلى،
سانجار اسفانديارۇلى،
مىرزاعازى ەسپولۇلى،
كارىم جالەنۇلى،
سادۋاقاس سەيفۋللين،
ءاشىم ومارۇلى،
ءۋاليحان ومارۇلى ءھام باسقالار”.

<!--pagebreak-->
قازاقتىڭ دوسى – قازاق، قازاققا – قازاقتىڭ عانا جانى اشيتىندىعىن قيىن-قىستاۋ شاقتا الاشتىڭ وقىعاندارى ىسىمەن دالەلدەپ، قىر ولكەسىندەگى اۋىل-اۋىلدىڭ تۇرعىندارىن اجال اۋىزىنان قۇتقارىپ، ەلگە ەس بولدى. ولار تۇركىستان ازىق-تۇلىك كوميتەتىن قۇرىپ، اۆتونومياعا قاراعان اۋقاتتى قازاقتىڭ سەزىمىنە ءتيىپ، اشتىق جايلاعان اۋداندارداعى حال ۇستىندە جاتقان باۋىرلارىنا قايىرىمدىلىق كومەك بەرۋىن جاريا ەتۋى مۇڭ ەكەن، ايانىپ قالعان ەشكىم بولمادى. تۇركىستان ازىق-تۇلىك كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جاۋاپتى ازاماتتاردى ەل ىشىنە ارنايى جىبەرىپ، جينالعان استىق پەن اياقتى مالدى اشتىق جايلاعان اۋداندارعا دەرەۋ جەتكىزۋ جولدارىن قاراستىرۋدى قاتال قاداعالاۋ تاپسىرىلدى. 1921-1922 جىلدارى جاھانشاھ دوسمۇحامەدۇلى تۇركىستان ازىق-تۇلىك كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قاراقول (پرجەۆالسك) قالاسىندا بولىپ، قازاقستاننىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان سولتۇستىگى مەن باتىس وبلىستارىنا جينالعان ءىشىم-جەم، اس-اۋقات جىبەرۋمەن اينالىستى. اشارشىلىق دەرتى كەڭ ورىستەگەن ءاربىر ولكەگە اس-سۋ، تالعاجاۋ ەتەر تاماق جەتكىزەتىن جاۋاپتى ازاماتتار ءبولىنىپ، قانداستارىنىڭ شىعىنىن ازايتۋعا، شىبىن جانىنا اراشا تۇسۋگە وراسان زور سەپتىگى ءتيدى. الاش ارىستارى اشىققان قىرعىز بەن باشقۇرتتى الالاماي، بىردەي كومەك بەرۋدى تۋىسقاندىق پارىزى سانادى.
اشتىق تۇتقىنىنداعى قازاقتىڭ مەيىلىنشە تيتىقتاعان، ارىعان، ايانىشتى ءحالى، اقىل-ەسىنەن ايىرىلعان قۇبىجىق كەيىپى – كەڭەستىك قىزىل يمپەريا ساياساتىنىڭ شەكتەن شىققان “زۇلىمدىعى” ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى فاشيستىك كونتسلاگەر ازابىنان اسىپ تۇسكەندىگىنە دالەل. 1921 جىلعى قازاق ەلىندەگى اشتىقتى كوزى كورگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى سۇم دۇلەيدەن سورى قايناعان جۇرتىنىڭ تارتقان ازابىن بىرگە شەككەندەي كۇي كەشىپ، جان دۇنيەسى الاسۇردى. ەل باسىنا تونگەن قايعى-قاسىرەت ۇلتتىڭ ارى احاڭدى وڭىندە دە، تۇسىندە دە ەش مازا بەرمەدى:
“اۋرۋ ادامنىڭ، اش ادامنىڭ ەسى، اقىلى ورنىندا بولمايدى. “ماستىق نە دەگىزبەيدى، اشتىق نە جەگىزبەيدى” دەگەن قازاقتا ماقال بار. وتكەن قىس اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى. مۇنىڭ ءبارى اشتىق اسەرىنەن ادامنىڭ ەسى شىعىپ، اقىلى قالمايتىندىعىن كورسەتەدى. اشتىق اقىلىن الماسا، ادام اڭ دارەجەسىنە جەتىپ، حايۋاندىقتان دا اسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جەر مە ەدى؟ اناسى بالاسىن جەۋگە كەلگەندە، ول انادا اقىلدان تۇك قالدى دەۋگە بولار ما؟
مىنە، ءتان ساۋ بولسا، جان دا ساۋ بولاتىندىقتىڭ سيپاتى. اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى…”.
بۇل احاڭنىڭ 1922 جىلعى “قازاق كالەندارىنا” جازعان ء“تانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ” اتتى ماقالاسىنان الىنعان ۇزىك. وقىعانىڭدى كورىپ تۇرعانداي جانشوشىرلىق سۇمدىق جاعدايدى دۇشپانىڭا دا تىلەمەسسىڭ. جان-جۇيكەڭدى ءبىز سۇعىپ العانداي ءدىر ەتكىزەر قورقىنىشتى كورىنىس. قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتتىڭ تۇپكى سەبەبىن ءبىلىمپاز جاننىڭ تەرەڭىرەك تالداپ، استارىن اشىپ جازۋىنا ەرىك بەرمەگەنى بايقالىپ-اق تۇر. وعان ارينە كۇش العان كەڭەستىك بيلىك باسىنداعى كوممۋنيستەردىڭ ورىنبورداعى ءباسپاسوز قۇرالدارىن تۇگەل ءوز باقىلاۋىنا الۋى – باسپا ءجۇزىن كورەتىن جاريالانىمداردىڭ مۇقيات سۇزگىدەن ءوتىپ، ساراپتاما جاسالىپ تۇرعاندىعى. ەكىنشىدەن، احاڭ 1920 جىلدان باستاپ قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى – حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى ء(مينيسترى) بولىپ سايلانعان ەدى. ول 1922 جىلدان وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق [عىلىمي] ورتالىقتى باسقاردى. سونىمەن قاتار ول بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولدى. وسى قۇزىرلى قىزمەتتەرى مەن لاۋازىمىن احاڭ تۋعان ۇلتىنىڭ اسىل ارمانىنا جەتۋىنە جۇمسايمىن دەگەن دامەسى زور ەدى. الايدا ونىڭ ول ءۇمىتى كوڭىلىنەن شىقپاي، كۇدەر ۇزگەنى ايان. ونىڭ ۇستىنە احاڭنىڭ 50 جاسقا تولۋ مەرەيتويى قارساڭىندا ءدال وسى قايعىلى وقيعالاردىڭ قات-قابات كەلۋى كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرگەنى كۇمانسىز. ول تۋعان ەلى – تورعايداعى الاپات اشتىقتان تالاي ادامنىڭ اجال قۇرىعىنا ىلىككەنىن ەستىپ، رەسمي بيلىكتىڭ دە، ىنتالى الاش ازاماتتارىن ناقتى كومەك بەرۋگە ۇيىمداستىرىپ، جاتپاي-تۇرماي ارەكەت ەتۋمەن باسى قاتتى. سوندىقتان “بۇعان تولىق جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە توم كىتاب جازۋ كەرەك. بۇل جازىلىپ وتىرعان كىتاب ەمەس، كالەندار بولعاندىقتان، جاۋاپ تولىق بولماي، قىسقاشا عانا بەرىلەدى”، – دەۋىنىڭ ءمانى وسىندا ەدى. ارينە احمەت بايتۇرسىنۇلى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. ول اۋىزى جەتكەنشە قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعاندارعا ىقپال ەتىپ، قالام قايراتىمەن ۇلتقا جاسالعان بۇل قاسكۇنەمدىكتىڭ قۇنىكەرى كەڭەستىك ساياسي كورسوقىرلىق ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتتى. احاڭ “پارتيا دەسەك، لەنين دەگەنىمىز” دەپ ءپىر تۇتقىزعان “كۇن كوسەمنىڭ” وزىمەن بۇل ماسەلەگە بايلانىستى جۇزبە-ءجۇز، اۋىزبا-اۋىز تىلدەسىپ قىزىل ساياساتتىڭ ۇلتىنا جاساعان شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك قياناتىن بەتىنە باسىپ، ءتيىستى مەملەكەتتىك شارا قولدانۋدى ماسەلە ەتىپ قويدى. قايران ەلىن قىناداي قىرعان كوممۋنيستىك زورلىق-زومبىلىقتىڭ كۇيىگى قىسقان احاڭنىڭ سۇيەكتەن وتەتىن اششى ساۋالىنان ۆ.ي. لەنين جاۋاپ قاتۋعا ءداتى جەتپەي، تايعاناقتاپ، سىرعاناقتاي بەردى. 1920 جىلى 24 ماۋسىمدا احمەت بايتۇرسىنۇلى ا.ز. ۆاليدي، ف. حودجاەۆ، ت. رىسقۇلۇلى بىرگە لەنينگە جولداعان حاتىندا ۇلت رەسپۋبليكالارىنداعى كولونيزاتورلىق بەيباستاق جۇگەنسىزدىكتى، جەرگىلىكتى بيلىك ارقىلى ەلدى توناۋ مەن قاناۋشىلىق ساياساتتى تۇبىرىمەن وزگەرتۋدى تالاپ ەتتى. “قىمباتتى لەنين جولداس!” دەپ باستالاتىن حاتتىڭ ماتىنىندە مەتروپوليالىق پيعىلدى احمەت بايتۇرسىنۇلى: “بوقتى سىدىكپەن جۋىپ بولمايدى”، – دەپ، ساياسي كوزبوياۋشىلىقتى، شوۆينيستىك استامشىلىقتى قاداپ تۇرىپ جازدى. احاڭنىڭ وسى پىكىرى “پرولەتاريات ديكتاتۋراسى”، “ينتەرناتسيوناليزم”، ت.ت. جالعان ۇران جامىلعان لەنيندىك ساياسي پلاتفورماعا بەرىلگەن ءادىل باعاسى ەدى. ول 1919-1920 جىلى “جيزن ناتسيونالنوستەي” گازەتىندە “قازاقتار جانە رەۆوليۋتسيا”، “تاعى دا اشتىق تۋرالى” اتتى ماقالالار جازىپ، كوممۋنيستەردىڭ وتىرىككە قۇرىلعان “قىرىپ-جويۋ” ساياساتىنىڭ استارىن اشىپ بەردى.
“1921 جىلعى قاراشانىڭ 16-سىندا بەرليندە شىعاتىن “نوۆىي مير” جۋرنالىنىڭ 244-نومىرىندە ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ شاعىن ماقالاسى ء(سىرا، كوشىرىپ باسقان) جارىق كوردى، – دەپ جازادى شەت ەلدە ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقايۇلى. – سوعان قاراعاندا، قازاق جەرىندەگى قازىرگى اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى مىنادا: 1) جۇت، مالدىڭ كوكتايعاقتان قىرىلۋى; 2) 1920 جىلى قاتال قىستىڭ ەرتە ءتۇسۋى; 3) پىشەننىڭ جەتىسپەۋى، جايىلىمنىڭ تاقىرلىعى، ويتكەنى مۇنىڭ الدىندا بىرنەشە جىل قاتارىنان ءشوپ شىقپاعان بولاتىن. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ بۇل قىرىلۋى تابيعاتتىڭ قولايسىز قۇبىلىستارىنىڭ كەساپاتى دەپ كورسەتىلدى”.
مۇستافا شوقايۇلى بۇل جازىلعان جايعا سىن كوزىمەن قاراپ، ونداعى دەرەكتەرگە ءبىرسىپىرا تولىقتىرۋلار جاسايدى. ونان ءارى ول: “1918 جىلى بۇكىل جاز بويى جانە 1918-1919 جىلعى قىستا مەن تورعاي، ورال جانە زاكاسپي وبلىستارىنداعى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا بولدىم. بۇلار (تورعاي جانە ورال وبلىستارى) كەڭەس گازەتتەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، جانە ءوز كوزىممەن كورگەنىمدى ايتسام (مەن قازاقتاردىڭ ەڭ شالعاي قونىستارىنا دەيىن باردىم), سول جىلعى جازدا ءشوپ بىتىك شىققان ەدى. پىشەن مولىنان دايىندالدى.
قازاقتار ءبىر عانا نارسەدەن قورىقتى: 1917-1918 جىلداردىڭ قىسىندا “تاجىريبە” بويىنشا جەرگىلىكتى بولشەۆيكتەردىڭ مالدى قىزىل ارميانىڭ پايداسىنا الۋ پيعىلى جانە اقتوبەلىك سكۋلكين دەيتىن ۋەزدىك حالىق كوميسسارى سياقتى زاڭسىز تارتىپ الۋ نيەتى ەلدى قاتتى الاڭداتۋدا… ”. دەمەك، الگى “نوۆىي مير” جۋرنالىنداعى كەلتىرىلگەن دايەكتىڭ شىندىققا مۇلدەم جاناسپايتىن قيسىنسىزدىعى اڭعارىلادى. ساياسي كۇرەستىڭ قازانىندا قايناعان مۇستافا شوقايۇلى دوس پەن دۇشپانىن ءسوز لامىنەن اجىراتاتىن سۇڭعىلالىعى ءتانتى ەتەدى.
“مەن بولشەۆيك سافاروۆتىڭ ايعاقتارىنا سۇيەنەمىن، – دەيدى مۇستافا شوقايۇلى. – ول – ۆتسيك-ءتىڭ تۇركىستان ىستەرى جونىندەگى ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى. سافاروۆ بىلاي دەپ جازادى (“پراۆدا”، №133, 20-ماۋسىم، 1920 جىل): “بۇل جەردە سوتسياليستىك دەكرەتتەر” قابىلدانعانىمەن (بۇل حۇق بارلىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنە بەرىلگەندى) ولار ءسوز جۇزىندە قالعان، ال ءىس جۇزىندە “ناتسيوناليزاتسيالاۋ”، “كونفيسكەلەۋ” دەگەن سىلتاۋمەن جەر-جەردە مالدى حالىقتان زورلىقپەن تارتىپ الۋ ورىن العان. “پەروۆسكىدە (سىرداريا وبلىسى) پاتشا جەندەتى گەرجوت دەگەن بيلىك ەتۋدە. ول تۇتاس ءبىر حالىقتى – قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سونىڭ كەسىرىنەن ءبىر ميلليونداي قازاق اشتان ءولدى”، – دەيدى ودان ءارى سافاروۆ…”. بولشەۆيك سافاروۆتىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ءبىر عانا سىرداريا وبلىسىندا 1920 جىلى ميلليون قازاق اشتان ءولدى. بۇل دەگەنىڭىز بەس جىلعا سوزىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا وپات بولعان قازاقتاردان ەكى ەسە كوپ. دەمەك، تەك قانا سىردارياداعى اشارشىلىقتان ءبىر-اق جىلدا قازا تاپقاندار سانى وسىنداي بولسا، سول تۇستاعى قالعان جەتى گۋبەرنيا ءبىر ۋەزدەگى قازاقتىڭ شىعىنىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى جانتۇرشىگەرلىك وقيعا. سوندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى مەرت بولعانداردان كەڭەستىك اشتىقتىڭ بىزگە تيگىزگەن زاۋالى جۇزدەگەن ەسە زور ەكەن. وسى ميلليونداعان قازاقتىڭ كوز جاسىن ءبىر جەرگە جيناسا كادىمگىدەي اششى كول پايدا بولار ەدى. قازاقتى ميلليونداپ جالماعان ساياسي تاپسىرىس قۇدايدان دا قورىقپادى. مالى جوعالسا ىزدەۋ سالاتىن قازاقتىڭ قيساپسىز شاشىلعان ءمايىتى كومۋسىز، سۇراۋى جوق، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە ۇزاق ۋاقىت قالا بەردى.
مۇستافانىڭ احمەت تۋرالى پىكىرىنىڭ كىرشىكسىز تازالىعى، قوسپاسىز مولدىرلىگى سونداي – ەلدەن جىراقتا، جات جەردە جۇرسە دە، الداعى تاعدىرى نە بولارىن سەزسە دە، ادامگەرشىلىك ار-ۇجدانىنا قىلاۋ تۇسپەيتىن اق-ادال ەكەندىكتەرىنە ماڭگى سەنگەن، وسى كىسىلىك قاسيەتى – ولاردىڭ بيىك پاراساتىنىڭ، دانالىق جاراتىلىسىنىڭ، كورەگەن كوسەمدىگىنىڭ ايعاعى. وعان مۇستافانىڭ “ول [ا. بايتۇرسىنۇلى – ا.مەك.] قانداي لاگەردى جاقتاسا دا، بىزدەر قازاق زيالىلارى، ونىڭ كوزقاراستارىنىڭ ءمولدىر ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيمىز”، – دەپ الىستاعى ەۋروپادا ءجۇرىپ شىن جۇرەكتەن اق جارما سىرىن اقتارىپ سالۋى كۋا. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ اقيقاتتى بۇرمالاۋعا شەبەر، داعدىلى ماشىعىنا بۇرىننان قانىق مۇستافا قورىتا كەلە: “ال قازىر “نوۆىي مير” جۋرنالىندا جاريالانىپ وتىرعان “قازاق جەرىندەگى اشارشىلىق” دەگەن ماقالانىڭ اۆتورى – شىنايى احمەت بايتۇرسىنۇلى ەمەس. ونىڭ ماقالاسىن كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ 99 پروتسەنتكە وزگەرتىپ جىبەرگەنى اڭعارىلىپ تۇر، ويتكەنى احمەت بايتۇرسىنۇلى ەشقاشان ايتقان فاكتىلەرگە قاراما-قايشى كەلمەيدى”، – دەپ تۇيىندەيدى. اڭىزعا اينالعان مۇستافانىڭ ىشكى ينتۋيتسياسى، تەرەڭ بىلىمپازدىعى، كوكىرەك كوزى – احاڭنىڭ شىعارماشىلىق قولتاڭباسىن جاۋلارى تەرىس اينالدىرىپ باسقانمەن ونىڭ اينىتپاي تانيتىندىعىن جانە ءتىل ۇشىنا ورالعان پىكىرىن ساباقتاپ قاعازعا ءتۇسىرۋى قانداي عانيبەت. كۇللى تورۇك جۇرتىن قۇشاعىنا سىيعىزعان دارحان، ناعىز وتانشىل، ەرجۇرەك كەمەڭگەردىڭ وسى پايىمداۋلارىنان سول ساتتەگى ىشكى جان دۇنيەسىندەگى ساپىرىلىسقان سەزىم اعىمدارى مەن قيالىنداعى قىم-قۋىت وي-ارماندارىن اڭعارتاتىن ءىرى تۇلعاسى، كۇرەسكەرلىك كەسەك ءبىتىم-بولمىسىن كەسكىندەيتىن بەينەسى سومدالىپ تۇر.

ۇلتىن امان ساقتاۋدىڭ جولىن ىزدەپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ الاسۇرعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىر جىلداي مۇشە بولعان كوممۋنيستىك پارتيادان ابدەن ءتۇڭىلدى. ول ميلليونداعان بەيكۇنا جاننىڭ قانىن جۇكتەگەن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنان 1921 جىلى ءوز ەركىمەن شىعىپ، ءباسپاسوز بەتىندە جاريا ەتتى. احمەت بايتۇرسىنۇلى كەڭەستىك اكىمشىلىك-بيلىك جۇيەسىنىڭ قازاق ەلىندەگى جۇرگىزگەن كەز كەلگەن ادىلەتسىزدىگىن دەر كەزىندە اشكەرەلەپ، دۇرىس شەشىمىن تابۋدىڭ جولىن كورسەتۋدەن تانعان جوق. يت جىلى مامىر ايىنىڭ اياق شەنىندە ورىنبورداعى وقۋ كوميسسارياتى حالىق اعارتۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىن وتكىزەدى. فورۋمعا ەلدىڭ بارلىق تۇكپىرىنەن 40 شاقتى وكىل قاتىسادى. بۇل مارتەبەلى جيىنعا احاڭنان باسقا ەكى-اق قازاق شاقىرىلعان بولىپ شىعادى. ونىڭ ءوزى ورىسى جوق بوكەي گۋبەرنياسى مەن گۋبەرنيا ەسەبىندەگى اداي ۋەزىنەن ەكەن. ۇياتتان جەرگە كىرەردەي قىزارعان احاڭ ءيىسى قازاقتىڭ نامىسىن قامشىلاپ، سىباعاسىن قولدان بەرگەن جىگەرسىزدىگىن ايىپتاپ ماقالا جازادى.
“بيلەپ ادەتتەنىپ قالعان ۇلكەن اۋىلدىڭ بالالارى، وزگەرىس بولعان ەكەن دەپ، قالاي بىردەن وزگەرە قويسىن؟ وقۋ بولىمىنە باستىعى بولسا دا، ءوز قولىندا بولعانىن ءتاۋىر كورىپ، قازاققا قيا الماعان كورىنەدى. باستىق بولىپ ۇيرەنگەن ادەت قانداي كۇشتى بولسا، باعىنىپ ۇيرەنگەن ادەت سونداي كۇشتى. ورىس قازاققا باستىقتىق قىلسا، باسىپ كوكتەپ، باسىنىپ، حاكىمشىلىگىن جۇرگىزەدى. ول ورىپ جاتسىن، قىرىپ جاتسىن – بىردە ەرسى كورىنبەيدى. ءبارى داعدىلى، قالىپتى نارسە بولىپ كورىنەدى. قازاق مويىنسۇنىپ باس ءيىپ، قۇلدىق دەگەننەن باسقانى بىلمەيدى. قازاق ورىسقا باستىقتىق قىلسا، ءتىپتى ۇيلەسپەي، كەلىسپەي تۇرادى. بايلاپ قويعان قاسقىردىڭ قاسىنا اكەلگەندە قاباعى جاسىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ، قۇيرىعىن قىسىپ، ۇرەيى ۇشىپ تۇرعان يت سياقتى بولىپ كورىنەدى. قيمىلداعان امالىنىڭ بارىندە دە باتا الماعاندىق، قايمىققاندىق، جاسقانشاق بولىپ قالعاندىق ءبىلىنىپ تۇرادى. ونى ورىس جولداستار جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ورىسى بار گۋبەرنالاردا “قازاق باستىقتىق قىلىپ ءىستى جوندەپ اپارا المايدى” دەپ اكىمشىلىك بىتكەندى ءوز قولدارىندا ۇستاۋعا تىرىسادى. ورىسى بار گۋبەرنالاردان كىلەڭ ورىس جولداستار، ورىسى جوق گۋبەرنالاردان عانا قازاقتار سيەزگە كەلۋىنىڭ ءمانىسى وسى”، – دەپ “رۋحاني كوسەم” (م. اۋەزوۆ) ۇلت قورعانىشىنىڭ بەك سەنىمدى قۇرالى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى باسقارۋ تىزگىنىن ۋىستان شىعارماي، ازاماتتىق سەرگەكتىك پەن ايىرىقشا وتكىرلىكتى تالاپ ەتتى. “اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى” دەگەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا ون سەگىز جىلعا اياق باسسا دا ءالى كونستيتۋتسيالىق مەملەكەتتىك ءتىلى سالتانات قۇرا الماۋى قۇزىرلى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ەسكى ۇيرەنگەن داعدىسى مەن ورىستىڭ مىسى باسقان ۇرەيشىلدىگى ءىستىڭ وڭعا باسۋىنا قۇلىقسىز بوپ تۇر. ەندەشە، احاڭنىڭ ءزىلدى ويلارى ءدال بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن ءالى جويعان جوق. ونىڭ: “… قازاق جولداستاردىڭ اقتى-قارانى ايىرىپ بىلمەگەندىگىن، وڭ قولىمەن سول قولىن تانىپ جەتپەگەندىگىن كورسەتەدى; داقپىرتقا ەرىپ، دالاقتاپ شابا بەرۋگە عانا جارايتىندىعىن بىلدىرەدى. ايتپەسە، ورىس جولداستار ورىنسىز جەردە ۇلىق بولۋعا ۇيالسا كەرەك ەدى، قازاق جولداستار جىلقىعا سيىردى قالاي قوساقتايمىز دەپ ويلانسا كەرەك ەدى.
… مۇنى ىستەمەي، قازاقتى قالىڭ قاراعا قوسىپ جىبەرىپ، قاراسىنا ءماز بولىپ، اراسىنا كەلگەندە قازاققا ىستەلگەن ءىستى تابا الماي وتىرساق، قازاق سىباعاسىنا ورىستى وقىتىپ، ءوزىمىز تۇك بىلمەي قالاتىنىمىز شەكسىز. وسى كۇيمەن بارا بەرسەك، قازاق وقۋ وقىپ، ءبىلىم الا الماي، ورىس وقىپ وزا بەرۋ بولادى. قازاق قۇر قاراسىنا ەرە بەرۋ بولادى. ونداي ەرە بەرۋدىڭ اقىرى نە بولاتىنى ماعلۇم”، – دەۋى ناق تاريحي شىندىققا اينالدى. كازىرگى قازاقتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق زياتكەرلىك كۇشى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ورىستىڭ كوشىرمەسى ەكەنىن نەسىنە جاسىرامىز. ياعني ومىرىمىزگە ەنگەن نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناسقا سايكەس قازاقتىڭ ميىن ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قايتا قۇرۋعا عىلىمي-تەحنولوگيالىق جەتىستىكتى ءتيىمدى پايدالانعان ءجون. دەمەك، ەلىمىزدىڭ جاڭا تۇرپاتتى ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە جاڭعىرۋى مەن تۇلەۋىنە، عالامداستىرۋ داۋىرىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە عىلىم-ءبىلىم سالاسىندا اتقارىلار ءىس الدا شاش ەتەكتەن.
قىز جىبەكتىڭ كوشىندەي ءسان-سالتاناتىمىزدىڭ شىرقىن بۇزىپ، ەل-جۇرتتىڭ الدىنداعى مالىن، قولىنداعى بارىن تاركىلەپ، اتتان تۇسىرگەن، قارسىلىق بىلدىرگەنىن اياماي، تابان استىندا سوتسىز، ۇكىمسىز اتىپ تاستاعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ قاھارلى جازاسىنان تەنتىرەگەن اۋىل-ايماق كوتەرىلە كوشىپ، مىنەرگە كولىگى، ىشەرگە اسى جوقتار جاياۋ-جالپىلاپ باسى اۋعان جاققا جان ساۋعالادى. قىزىل سوزدەن قۋىرداق قۋىرىپ، سورپا قايناتقان كەڭەستىك الاياقتارعا سەنىپ قالعان اڭعال جانداردى اشتىق بۋناپ تيتىقتاتقان، ابدەن تارىققان، ءىسىنىپ-كەبىنىپ، السىزدىك مەڭدەگەن، كۇڭىرەنگەن ازالى ءۇنىن تاس كەرەڭ وكىمەت ەستىگىسى تۇگىل ەلەگىسى دە كەلمەدى. ۇندىستەر: ء“ار ادامدا قۇدايدىڭ بەينەسى بار”، – دەيدى. بەيكۇنا جاندارعا ءزابىر جاساپ، تىرىلەي كوزىن جويۋدى ۇيىمداستىرعان مەيماناسى اسىپ-تاسقانداردىڭ جازاسىن قۇداي بەرەدى. جامانات حابار ەل ىشىندە جاتا ما؟ مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتىندە قازاقتىڭ اشتان ءولۋىن رەسمي ساياسات “تابيعاتتىڭ قولايسىز قۇبىلىستارىنىڭ كەساپاتى” دەپ اقيقاتتى بۇرمالاۋعا تىرىستى. “جۇرت جۇتاعاندا، سەن شارپىل” دەگەن اتا-بابا وسيەتىن ورىنداۋعا الاشتىڭ ارىستارى جان-ءتانىن سالدى. ەگەر ولاردىڭ جازعاندارى ساقتالماعاندا، توز-توزى شىققان، ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلعان ميلليونداعان قازاقتىڭ قايعىلى تاعدىرىن، قان قاقساتىپ، جەر قاپتىرعان ساياساتتىڭ سولاقايلىعىن بىلەر مە ەدىك!؟ بۇل تاريحتىڭ اششى ساباعى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ قانشالىقتى اۋىر بولعانىن بەزبەندەۋگە جانە بۇل قاسىرەتتىڭ ەندى قايتالانباۋى ءۇشىن ۇدايى ەسكە سالىپ تۇرۋدىڭ قوعامدىق وي-سانانى ساۋىقتىرۋداعى ماڭىزى ەرەكشە.
“گازەت جۇزىندە جالپى قازاقستاندا اشتىق بار، قازاقستان قازاقتارى قىرىلىپ جاتىر دەگەن سوزدەن باسقا وسى كۇنگە شەيىن اشتىقتىڭ مولشەرى سانمەن كورسەتىلگەن ەمەس. سونىڭ ءۇشىن از دا بولسا، حالىق الدىنا قازاقستانداعى اشتىق[تى] سانمەنەن بايانداپ ءوتۋدى ماقۇل كوردىم، – دەيدى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى. – قازاقستاندا شويىن جولدىڭ جوقتىعى سوعىستان كەيىن حالىق اراسىندا پوشتا قاتىناسىنىڭ دا ءۇزىلۋى اركىمگە ءمالىم. ءالى نەعۇرلىم قاتىناس كەم بولسا، سوعۇرلىم ول حالىق تۋرالى ماعلۇمات تا از بولماق. سوندىقتان مەنىڭ سانمەن كورسەتەتىن ماعلۇماتتارىمدا ءبىرىنشى ۋاقىتى وتكەن، ەكىنشى وسى كۇنى ەسكىرگەن. [وقي]عا ەسكى ءھام كوپ جەرى دۇرىس ەمەس دەۋگە بولادى. سوندا دا مۇلدە جوقتان بار جاقسى دەگەن ويمەن جازىپ وتىرمىن”، – دەپ باياندايدى ول. ونىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى اشتىق جايلاعان ولكەدەن جىبەرىلگەن جەدەل اقپاردىڭ رەسمي قورىتىندى دەرەگىنە سۇيەنگەندىگى بايقالادى. مۇحامەدجاننىڭ ءوزى ەسكەرتكەندەي بۇل اۋقىمدى الەۋمەتتىك كەسەلدىڭ گەوگرافيالىق اۋماقتىق شەڭبەر اياسى مەن ساندىق شاماسىن بىلمەي، وعان جاسالاتىن ءتيىستى شارالاردىڭ باعىت-باعدارىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى. دەگەنمەن ورىنبور، قوستاناي، اقتوبە، ورال، بوكەي گۋبەرنالارى مەن اداي ۋەزىنەن الىنعان بىرنەشە ەسە كەمىتىلگەن اشتىقتىڭ رەسمي دەرەگىنەن شىندىقتى تاپ باسقان مۇحامەدجاننىڭ توپشىلاعان پىكىرى نازار اۋدارتادى: “…كورەكتىك كومەك جالپى اشتاردىڭ جۇزدەن ءبۇتىن ەكى وندىق (9,2%) بولىمىنە عانا جەتىسكەن بولىپ تابىلادى. بۇل بولىپ جاتقان كومەكتەر قاي حالىقتىڭ اراسىندا بولىپ جاتىر دەگەن سۇراۋعا جاۋاپ بەرمەكشى بولساق، كومەك قالاعا، شويىن جولعا جاقىن اراسىندا عانا بولىپ جاتىر دەيمىز. قازاق حالقىنىڭ قالادان، شويىن جولدان الىستىعى ايتپاي-اق ءمالىم. ولاي بولسا، اشىققانداردىڭ جارتىسىنداي (انىق ەسەپ جوق، مولشەر – اۆتوردىڭ ەسكەرتپەسى.) قازاق اراسىندا ەشبىر كومەك بولماعانى وزىنەن ءوزى اپ-ايقىن…”. تىنىشبايۇلىنا سۇيەنسەك، ۇكىمەتتىڭ ازىن-اۋلاق كومەگى تەمىر جولدىڭ بويىنداعى قالالى مەكەندەرگە جەتكىزىلگەن، ياعني جىبەرىلگەن ازىق-تۇلىكتىڭ قىزىعىن تەك باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى كورگەن.
اشتىقتىققا ۇرىندىرعان، قازاقتىڭ دارمەنسىزدىگىنە ءماجبۇر ەتكەن ساياسي-الەۋمەتتىك قۇبىلىستىڭ سەبەبىن، حالەل دوسمۇحامەدۇلى تاريحي ءتۇپ-تامىرىنان قوزعاپ، قوعامدىق سانانىڭ دامۋ ۇدەرىسىن كينوشەجىرەدەي بەينەلەپ وتەدى.
“1723-ءىنشى جىلى قازاق قالماقپەن سوعىستى. جەڭىلىپ قالدى. ادام كوپ قىرىلدى، ەل شابىلدى. قاتىن-بالا شۋلادى. قونىسىن تاستاپ ەل بوستى. اقتابان شۇبىرىندى بولدى. و زاماندا قازاق تەگىس كوشپەلى ەدى. اۋى وڭاي ەدى. ءبۇتىن ەل تەگىسىنەن اسكەر ەدى. بوسقان ەل كورشىلەرىن ىعىستىرىپ قونىس تاپتى. ەشكىمنەن جاردەم سۇرامادى، ەشكىم جاردەم بەرمەدى. ەل ءوز كۇشىمەن، ءوز ەڭبەگىمەن جۋىع ارادا-اق جەتىسىپ كەتتى.
ءاربىر زور وقيعانىڭ سوڭىنان زور سالدارى بولاشاق. اقتابان شۇبىرىندىنىڭ سالدارى بوتەن جۇرتقا باعىنۋ بولدى. جاتقا باعىنۋدىڭ تولعاعى تىم ۇزاق سوزىلدى. ەل امالسىزدان ەركىنەن ايىرىلدى. جەل جاقتى كۇزەتۋ قولدان كەتتى. ەل تىنىشايدى. قوراسى مىقتى قويداي بولدى. كۇزەتشى كۇشتى بولدى. جاراقتىڭ كەرەگى جوق بولدى. تەمىرقازىق جاستانۋ، بەس-التى مالتا اسى قىلۋ قالدى. سۇيەك ەگىلدى، جۇرەك بوسادى، جىگەر قۇم بولدى. جاراق ۇستاۋشىلار جويىلدى. كۇزەتشىگە سەنىپ ەل ۇيقىعا سالىندى. مايلى تاماق، اششى قىمىز، مامىق توسەك كوڭىلدى ءبولدى، كۇزەتشىنىڭ ءالديى ۇيقىعا سەپ بولدى. جاۋىڭگەر حالىق قۇل بولدى. قازاقتىڭ باسىنا “راحات” ءداۋىرى تۋدى…”.
بۇل ۇلتىنىڭ ماڭدايىنا جازعان تاعدىرى وسىلاي بولعانىن، تاريحتىڭ قالاۋىن وزگەرتۋگە حالەكەڭنىڭ قاۋقارى جوق قايرانسىزدىعىنا نالىعان ىشتەگى شەر-شەرمەندى تارقاتقان تولعانىسى. كوسەمسوزدىڭ كوسەمى ۇلتتىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان كۇرەس جولىنىڭ ديالەكتيكالىق دامۋ سيپاتىنىڭ تۇجىرىمدى قيسىنىن اششى ىشەكتەي شۇباتپاي ەكى اۋىز سوزبەن تۇيگەن.
“تۇركىستاننىڭ جىلانى ارقاعا مەشىندە كەلدى. قوي جىلى ەن دالاعا سيماعان قارا قۇرىمداي كوپ مال ءبىر قىس دا جوق بولدى. يت جەدى، قۇس جەدى، كىم بولسا، سول جەدى. قازاق جۇتادى، اشىقتى.
مەشىن ءوتىپ تاۋىق كەلدى، ەكى قاناتىن جايىپ كەلدى. ادام مال بولىپ دالاعا جايىلدى، اتشوڭقاي مەن كوسىك جەدى، تىشقان اۋلاپ، مىسىق جەدى. جۇرەرگە جول تاپپادى، بارارعا جەر تاپپادى. تەرىس توندىلار كۇزەتشى بولدى. الىسقا ءسوز جەتپەدى، جاقىنعا قول جەتپەدى.
قالتامان-قارىلار ەل شاپتى، ازاماتتى قىردى. كۇزەتشىلەر سويلەۋدى ءبىلدى، ەل جىلاۋدى ءبىلدى. ءوشتىپ ءبىر كىنا قازاقدان تاۋىق ءوشىن الدى.
تاۋىق كەتتى، يت كەلدى. ءشوپ تاۋسىلدى، تىشقان ءبىتتى، ەت قۇرىدى. اتاسى بالاسىن، اناسى قىزىن جەي باستادى. ەل قىرىلدى. جۇرەرگە جول جوق، بارارعا جەر جوق. كەلگەن تاعى جاردەم جوق. بۇ قيىنشىلىقتىڭ ءتۇبىنىڭ نەگە سوعارىن ايتالمايمىز. اشتىقتىڭ توقتىعى، قايعىنىڭ قۋانىشى بولادى دەگەن. بەس جىلدان بەرگى قازاق-قىرعىزدىڭ باسىنا تۇسكەن زور وقيعالار بوس وتپەسە كەرەك. بۇنىڭ سالدارى الدىمىزدا بىلىنەر. بۇنداي قيىنشىلىقتى قازاق-قىرعىز جۇرتى اقتابان شۇبىرىندىدان بەرى كورگەن جوق. ءبىر-اق كازىرگى سارى-ارقاداعى اڭگىمە شۇبىرىندى بولماي، تەك سۇلاما بولىپ تۇر.
سۇلاعان ەلگە ءيتتى شىعارىپ سالۋ قيىن بولىپ تۇر. يت كەتسە دوڭىز بەن تىشقان تۇر. بۇلاردىڭ قالاي بولارىن سۇراپ كەلگەن كىسى جوق.
قۇلاعاندى كوتەرۋ ادامشىلىقتىڭ بەلگىسى!
سۇلاعاندى كوتەرۋ اعايىنشىلىقتىڭ بەلگىسى!
قارنى توق اعايىن، اشىققان تۋماڭا قاراسار كۇنىڭ وسى كۇن!”، – دەپ حالەكەڭ قابىرعاسى سوگىلە، ازا بويى قازا بوپ، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ كوڭىلىن دەمەدى. ونىڭ جۇيكە تامىرىڭدى قوزعايتىن تەبىرەنىسى سوقىر كوزدەن جاس شىعارارداي اسەر ەتتى. قينالعان ەل-جۇرتىنىڭ جانى القىمعا تىرەلگەن ارپالىس ازابىن كورىپ ونىڭ دەگبىرى قاشتى. تەلەگراف حابارىنداي قىسقا دا نۇسقا حالەكەڭ تىلىنەن ۇلت قاۋىپسىزدىگى شۇعىل شەشىم مەن ارەكەتكە كوشۋدى تالاپ ەتكەن امىردەي ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ تۇر. قاسىرەتتىڭ سەبەبى مەن سالدارى ۇلى تۇلعانىڭ جان كۇيزەلىسىندەگى وكسىك قىسقان ار-ۇجدان بۋىرقانىسى شولاق قايىرىلعان ءاربىر سويلەمنىڭ استارىنان سەزىلىپ تۇر. بايانداۋ ءتاسىلى ەكى، ءۇش، ءتورت-اق سوزدەن تۇراتىن سينتاكسيستىك كونسترۋكتسيا – ەل باسىنا كۇن تۋعان سىن ساعاتتا ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنگەن ءدىلمارسىنۋدان، اشتىقتى جەڭۋگە بار كۇشتى جۇمىلدىرۋعا جۇمساعان ازاماتتىق رۋح قۋاتى ەسىلەدى.
رەسەيدە بيلىككە قولى جەتىسىمەن قىزىل كوممۋنيستەر قازاقتى وتارلاۋدىڭ ستراتەگيالىق قۇپيا جوباسىن جاسادى. ەڭ اۋەلى قازاقتى سوڭىنان ەرىتكەن ساياسي-رۋحاني جەتەكشى ينتەللەكتۋالدىق كۇشىنىڭ ىقپالىن السىرەتىپ، ولاردىڭ ۇلت الدىنداعى ابىرويى مەن بەدەلىن ءتۇسىرۋ ماقساتىندا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا كەشەندى قارسى ارەكەتتەر جۇرگىزۋ، الاشتىڭ پارمەندى تۇلعالارىنا اقپاراتتىق سوعىس اشۋ كوزدەلدى. اربانىڭ الدىڭعى دوڭعالاعى قالاي جۇرسە، سوڭعى دوڭعالاق سولاي جۇرەدى. سوندىقتان الاشتىڭ باس ادامدارى سالعان سارا جولدى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ مۇلدەم جادىنان ءوشىرۋ ماقساتىنداعى يدەولوگيالىق ۇستانىمدى اكىمشىلىك-بيلىك جۇيەسى ورىنداۋعا بار كۇشىن سالدى.
كسرو-نىڭ جوعارعى باسشىلىعى جانە ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى قوعامدى كەڭەستىك يدەولوگياعا كوزسىز سەنەتىن سانانى قالىپتاستىرۋ “ۇلى قۇرباندىقسىز” استە بولمايدى دەپ اقتالدى. بۇل رەتتە جوعارىدان باسقارىلعان ەرەكشە نۇسقاۋ بويىنشا جەرگىلىكتى اكىمشىلىك-بيلىك پەن اتقارۋشى ورگاندار بۇقارا حالىققا تەررورلىق قىسىم جاساۋدىڭ بارلىق شارالارىن قولدانىپ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ، جازالاۋدىڭ نە تۇرىنە ەرىك بەردى. ءسويتىپ، بەيكۇنا ەل-جۇرتتىڭ قولىنداعى بار دۇنيە-مۇلكىن، ازىن-اۋلاق ءدان-داقىلى مەن جان باققان مالىن شىرىلداتىپ تارتىپ الىپ، ارىتىپ، جۇتاتىپ، ولگەنى ءولىپ، ءتىرى قالعانىنا ۇرەي مەن قورقىنىشتى بيلەتىپ، اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس كەڭەس وكىمەتىنىڭ تالاپتارىن ءسوزسىز ورىنداۋدى تالاپ ەتتى. قوعامدىق ومىردەگى بولمىستىڭ بەتىن بۇركەمەلەۋ، جالعان اقپارات تاراتۋ – عىلىمي تەرىس پايىمداۋ جاساۋعا، زەرتتەۋشىلىك قابىلەتتى، تابيعي تالانتتاردى اقيقات جولدان تايدىرىپ، جەتپىس جىلدان استام ۇرپاقتى شاتاستىرۋعا ماجبۇرلەدى. الايدا “الماس كەزدىك قاپ تۇبىندە جاتپاسى” ايان. كۇندەردىڭ كۇنىندە شىندىق الماس كەزدىكتەي جارق ەتىپ، جارىپ شىعارىنا ءشۇبا جوق. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى. قانعا مالشىنعان قىزىل يمپەريانىڭ “قىلمىسىن جاسىرىپ، جالعان ءميفتى” ساياساتقا اينالدىرعان ۇستانىمى اقىرى تۇبىنە جەتىپ، جالپ ەتە ءتۇستى.
قازاقتىڭ تالانتتى جاستارىنا ساپالى ءبىلىم بەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، ىلكى ازىردە ماسكەۋدە وقۋلارىنا جاعداي جاساۋدىڭ ماقساتى كەڭەستىك قۇرىلىستىڭ يدەولوگيالىق مۇددەسىن قورعاۋعا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن كاسىبي ماماندار دايارلاۋ مەن ىسكە تارتۋ ەدى. ماسكەۋدە ءبىلىم العان عابباس توعجانۇلى، ءىلياس قابىلۇلى، [...]، ت.ب. جاستار قازاق ەلىن “كەڭەستەندىرۋ ساياساتىنا” جان-تانىمەن ۇلەس قوسىپ، الاش زيالىلارىن، ۇلت باسىنا تونگەن قيىن-قىستاۋ اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران زاماندا ءومىرىن قۇربان ەتكەن اق-ادال پەرزەنتتەرىن ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا كىر جاعىپ، قارالاپ، وپاسىزدىق پەن ساتقىندىق جاساپ، ارى مەن قانى توگىلگەن قاسىرەتكە ۇرىندىردى. قانشا جەردەن جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق دەپ الگىلەردىڭ قىلمىسىن اقتاعانمەن قازاقتىڭ تاريحي تانىمىندا جۋىلمايتىن دىق قالىپ قويدى. قازاقتىڭ ويلاۋ جۇيەسىن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن، ەتنيكالىق ەرەكشەلىك بەلگىلەرىن جويۋعا بارىن سالعان يدەولوگيالىق ۇستانىم قايتكەندە دە كوشپەلى ەلدى ءداستۇرلى تىرشىلىك ۇردىسىنەن جاڭىلتىپ، يمپەريانىڭ ايتقانىمەن ءجۇرۋ، ايداعانىنا كونۋگە ماجبۇرلەۋدى كۇشپەن ىستەدى. وسى ساياساتتى قازاقستاندا جۇزەگە اسىرۋعا وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى ماسكەۋدە ءبىلىم العان “قازاق وقىعاندارى” قولجاۋلىق بولدى. “ىشتەن شىققان جاۋ جامان”. قازاقتى قۇرتقان ءوز ىشىنەن شىققان ساتقىندار. بۇل قازاقتىڭ ەكىجۇزدى، جالتاق، كورىپ تۇرعانىن ايتۋعا جاسقاناتىن ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءماجبۇر ەتتى. ءبىر رەت ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساعان جان كەز كەلگەن قيىن-قىستاۋ ساتتە ساتقىندىققا پسيحولوگيالىق-مورالدىق جاعىنان بەيىم تۇرادى. ويتكەنى “ۇرىنىڭ ارتى قۋىس”، ۇلتىنا وپاسىزدىق، ساتقىندىق جاساعان “زيالىلاردى” كەڭەستىك ساياسات ارقاشان ماراپاتتاپ، بيىك مانساپقا جەتكىزىپ، قىزىل يمپەريانىڭ دەگەنىن ىستەتۋدىڭ يدەولوگيالىق سەنىمدى قۇرالىنا اينالدىردى. ەگەر ايتقانعا كونبەسە ءتيىستى مەكەمەلەر ونىڭ “كۇناسىن” جىپكە تىزگەندەي ەل الدىندا اشكەرەلەپ، قۇرتا سالۋ تۇك تە ەمەس ەدى. سوندىقتان ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە قارسى ارەكەت ەتكەن وندايلار كەڭەس داۋىرىندە جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءوتتى. بۇعان ءبىزدىڭ وتكەن تاريحي تاجىريبەمىزدە مىسالدار جەتەرلىك. ال كەيبىر ءىرى ىستەرگە تاپسىرىس بويىنشا تەرىس كۋالىك بەرگەندەردىڭ ارتىندا ءىز قالماس ءۇشىن ءتيىستى ورىندار ولاردىڭ كوزىن قۇرتىپ وتىرعان.
1922-24 جىلدارى كاسىپ يگەرىپ، ماماندىق الۋ ماقساتىمەن المانيادا (گەرمانيادا) وقۋدا بولىپ قايتقان ع. ءبىرىمجانۇلى، ا. مۇڭايتپاسۇلى، قازىبەكۇلى، بيتىلەۋۇلى سىندى ازاماتتاردىڭ ۇستىنەن “شەت ەلگە قىزمەت ەتكەن جانسىز” رەتىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ماسكەۋدە ءبىلىم العانداردان بۇلاردىڭ ەرەكشەلىگى بار اقىل-ويىمەن ۇلتىنىڭ كادەسىنە جاراۋعا تالاپتانعاندىعى ءۇشىن جازالاندى.

امانقوس مەكتەپ-تەگى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
«انا ءتىلى» گازەتى 5 ماۋسىم 2009 جىل