كيريل ءالىپبيى بويىنشا جازىلعان ەملە ەرەجەسىندە ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارى تولىق ساقتالماعاندىقتان، ورفوگرافيالىق ەرەجەمەن سويلەۋ ساناعا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن بۇل قالىپتى جاعداي بولعانمەن، قازاق ءسوزىنىڭ تابيعاتىن بىلەتىندەر ءۇشىن، ارينە، ورفوگرافيالىق ەرەجەمەن سويلەۋدىڭ قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا، ءتىلدىڭ بارلىق جاناشىرلارى، بىلىكتى عالىمدارى لاتىن ءالىپبيىن تىلىمىزگە ەنگىزۋدىڭ پايدالى جاقتارىنا، ونىڭ ىشىندە ءتىلىمىزدىڭ ءتول تابيعاتىن قايتا قالىپتاستىرۋعا ىقپالى زور بولاتىنىنا ءۇمىت ارتىپ وتىر.

وسىعان وراي، الىپبيگە سايكەس ەملە ەرەجەسى جوباسىن جازىپ، ۇسىنعان جۇمىس توبى اسا جاۋاپتى، اۋقىمدى دا ماڭىزدى ءىسشارانى ورىندادى. ۇسىنىلعان ەملە ەرەجەسى جوباسىندا قازاق تىلىندەگى ۇندەستىك زاڭىنىڭ ساقتالۋى ەسكەرىلدى.

عالىم نۇرگەلدى ءۋالي «جازۋ تەورياسىندا ءارىپ سانى ماعىنا اجىراتاتىن دىبىس سانىنان كوپ بولماۋى، كەرىسىنشە كەم بولۋى كەرەك. بۇل – وزىق ءالىپبي ۇلگىسى»،-دەيدى. ورىندى پىكىر ەكەنىنە داۋ جوق. دەگەنمەن دە، مىنا پىكىرگە نازار اۋدارايىق. «قازىرگى مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى ماماندارىنا «ي» مەن «ۋ» دىبىستارى جوق دەگەندى ايتىپ، تۇسىندىرە المايمىز» ء(ا. جۇنىسبەك). مىنە، وسى ءتارىزدى ءتۇرلى پىكىر، سۇراقتار قادام باسقان سايىن قاپتاپ شىعا بەرەدى. شىنىمەن دە، ەگەر «ي» دىبىسى جوق دەسەك، وندا ونىڭ ورنىنا «ي»-دى قولدانىپ، ونىڭ تاڭبالانۋىن «ءىي»، «ىي» ارقىلى بەرەر ەدىك، ال بۇل جاعدايدا ءارىپ سانى فونەمادان ارتىپ كەتەدى. ءدال سول سياقتى «ۋ» دىبىسىن جوققا شىعارساق، ءۋىل, ۋىق، ۋاقىت،قۋات، باۋ ت.ب. سوزدەرىن قالاي دىبىستاپ، تاڭبالاعان بولار ەدىك؟! تاعى دا «ىۇ»، «ءىۇ» ارقىلى ما؟! بۇل جەردە «بىلاي سۇيرەسەڭ، اربا سىنادى، بىلاي سۇيرەسەڭ، وگىز ولەدىنىڭ» ناعىز ءوزى بولايىن دەپ تۇر.

قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تابيعاتىن ساقتاۋ ءۇشىن عالىمداردىڭ ءبىر توبى فونەتيكالىق ءپرينتسيپتى ۇستاۋدى العا تارتادى. مىسالى، سۇلۋ-سۇلۇۋ، گۋىل-گۇۋىل, ياعني، سوزدە قانشا دىبىس ەستىلسە، سونشا ءارىپ جازىلۋى ءتيىس. ءبىز ءتىلىمىزدىڭ تابيعي قالپىن ساقتايىق دەسەك، بۇل پرينتسيپ ءبىر قاراعاندا، دۇرىس-اق. ال ەكىنشى جاعىنان، لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە، جاعدايدى قيىنداتىپ المايمىز با؟! مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ ايتار ءۋاجى قانداي ەكەن؟! بۇل جونىندە ەكىباستۇز قالاسىنداعى  مامانداندىرىلعان «زەردە» دارىندى بالالار مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى  يساباەۆا گۇلسارا بىلاي دەيدى: «قازىرگى جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىندا وقۋشىنى سويلەتۋ، ءوز ويىن جەتكىزۋگە داعدىلاندىرۋ، تۇلعالىق قابىلەتىن دامىتۋ باستى نازاردا. جاتتىعۋ ورىنداتۋ، ەرەجەنى مەڭگەرتۋ، ديكتانت جازعىزۋ ارقىلى ءپاندى وقىتۋ قازىر وزەكتىلىگىن جوعالتقان. بۇل دەگەنىمىز – وقۋشى ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ بۇرىنعىدان دا وڭايعا تۇسپەيدى دەگەن ءسوز. ەستىگەن دىبىس بويىنشا جازۋ تۇگىلى قازىرگى وقۋشىلار اراسىندا ن مەن ڭ دىبىستارىن جازۋدا دا، ايتۋدا دا اجىراتا المايتىندار تولىپ جاتىر. ءپان مۇعالىمدەرى سونى قالاي وقۋشىعا دۇرىس جازىپ، دۇرىس  ايتۋدى مەڭگەرتەمىز دەپ باس قاتىرىپ ءجۇر. وعان ەندى قازداي تىزىلگەن ۇۋ،ءۇۋ-لەردى قوسساق، نە بولدى؟! اتا-انالاردىڭ كوزقاراسى قانداي بولماق؟! قازاق مەكتەبىنەن بالالارىن الىپ كەتىپ، جاپپاي ورىس مەكتەبىنە اۋىستىرماسىنا كىم كەپىل؟! وعان  لاتىن الىپبيىندە جازۋدى قوسساق، جاعدايدى كۇردەلەندىرىپ، ەلدى شوشىندىرىپ المايمىز با؟! وسىعان قاراپ، فونەتيكالىق پرينتسيپپەن جازۋدىڭ قانشالىقتى قيىندىعىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە بەرىڭىز.  بىزدىڭشە، ءتىلىمىزدى ساقتاۋ – وتكەن تاريحقا قايتا ورالۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. سوندىقتان دا جاڭا ەملە ەرەجەسىندە جازۋ مادەنيەتى جاقسارا ءتۇسۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن باستى پرينتسيپ رەتىندە فونەماتيكالىق پرينتسيپ باسشىلىققا الىنىپ وتىرعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن».

فران­تسۋز، اعىلشىن نەمەسە ورىس تىلىنە سىرتتان سوزدەر قابىلدانعاندا، وسى تىلدەردىڭ فونەتيكالىق، گرام­ماتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا باعىندى­رى­لىپ ەنگىزىلەدى. ءبىز بۇل ءسوز­دەردى تۇپنۇسقادان ەمەس، ورىس ءتىلى ارقىلى قا­بىلدايمىز دا، ەندى ولاردى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا وراي تاڭ­بالاساق نەمەسە ايتساق، الگى سوزدەر وسى تىلدە سا­نامىزعا ابدەن قابىلدانىپ قالعانى سونداي، قۇلاعىمىزعا  وعاش ەستىلەدى. سوعان قاراماستان، جاڭا ەملە ەرەجەسىنىڭ جوباسىندا شەتتىلدىك سوزدەردىڭ ەملەسىن بەرۋدە بارىنشا ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋعا قادام جاسالدى، ياعني، بۇرىنعى ورىس تىلىندەگى سوزدەرگە ءتان دىبىستاردىڭ ورنىنا قازاق تىلىنە ءتان دىبىستار مەن ارىپتەردى قولدانۋ ۇسىنىلدى. مىسالى، اكتور، مەديسينا، لۇكس، ءانسامبل، جەنتىلمەن، پاركيڭ جانە ت.ب.

قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ اتاسى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ پىكىرلەرى قاشان دا قۇندىلىعىن جويماعانى بارشامىزعا ايان. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا-اق ءتىل تازالىعىن ساقتاپ قالۋعا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن عالىم: «... ءسوز اۋەزدىلىگى ءسوز ىشىندەگى دىبىستاردىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعى، ول داۋىستى، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ وڭتايلىلىعىنا بايلانىستى; سويلەۋ اۋەزدىلىگى – سويلەمدەردىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعى، ول سويلەمدەردىڭ تىزىلۋىنەن كورىنەدى».

عالىم پىكىرىنە قۇلاق اسا وتىرىپ، ورفوگرافيالىق تا، ورفوەپيالىق تا زاڭدىلىقتاردى ساقتاۋ ۇستانىمىندا بولۋىمىز كەرەك. جاڭا ەملە ەرەجەسىندە قىركۇيەك [قىرگۇيوك]، قاراقۇس  [قاراعۇس]  سياقتى بىرىككەن سوزدەردىڭ ءار جەكە سىڭارلارىنىڭ ءتۇبىرى ساقتالىپ جازىلادى دا، ايتىلۋدا ورفوەپيالىق زاڭدىلىق قولدانىلادى. وكىنىشكە وراي، كيريل الىپبيىندەگى قازاق تىلىندە ورفوەپيا ماسەلەسىنە دۇرىس نازار اۋدارىلمادى. سوزدىكتەر جارىق كورگەنمەن، ونى تاجىريبە جۇزىندە قولدانۋ ماشىعى بولمادى. سول سەبەپتى دە ورفوگرافيالىق ەرەجەمەن سويلەۋ – قالىپتى جاعدايعا اينالدى. ءتىلىمىزدىڭ ءتول تابيعاتىن ساقتاۋ ءۇشىن مەكتەپتەن باستاپ ورفوەپيانى وقىتۋدى قولعا الۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر ءار جەردە ايتىلىپ ءجۇر. بىراق بۇل پىكىردىڭ جۇزەگە اسۋىنا سەنىم جوق. مەكتەپتەگى جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا نەگىزگى گرامماتيكالىق ەرەجەلەردى تەرەڭدەتىپ وقىتۋ كوزدەلمەگەن. مۇنداي جاعدايدا  ورفوەپيانى وقىتۋعا ارنايى ساعات ءبولىنۋى ەكىتالاي. بۇل ماسەلە بويىنشا ايتىلار ۇسىنىس كەلەسىدەي بولماق. ءوزىمىزدىڭ ءتول سوزدەرىمىزدىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋىنداعى الشاقتىقتان باسقا كەيبىر كيريل ارىپتەرى (ە، تس، شش، ە، يۋ، يا، ، ) جاڭا الىپبيدەن الىنىپ قالىنعاندىقتان، جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ ەرەجەلەرىندە ول ارىپتەردى باسقاشا تاڭبالاۋ ۇسىنىلىپ وتىر: ءمانوۆرء[مانوۆر]، پوەتيكا [پويەتيكا]،وبەكت[وبيەكت] ت.ب.  سول سەبەپتى دە بولاشاقتا لاتىن الىپبيىمەن شىعاتىن ورفوگرافيالىق سوزدىك پەن ورفوەپيالىق سوزدىكتى بىرىكتىرۋ ارقىلى ءبىر سوزدىكتىڭ ىشىندە ءسوزدىڭ جازىلۋىن دا، ايتىلۋىن دا بەرىپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ءسوزدىڭ اعىلشىن تىلىندەگىدەي ترانسكريپتسياسىن دا بەرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە ءتىلىمىزدىڭ ۇندەسىمىن ساقتاۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى وسى بولماق.

قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تابيعاتىن ساقتاۋعا ۇمتىلىس تەك جاڭا ءالىپبي نەگىزىندە ەملە ەرەجەسىن جاساۋمەن شەكتەلمەيتىنى انىق. انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعي قالپىن ساقتاۋ ءۇشىن ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىن ارتتىرۋ، ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، ءتىلدىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا پايدالانۋ، ءتىل ەركىندىگىن سوعان سايكەس وي ەركىندىگى قالىپتاستىرۋ سياقتى ماسەلەلەر جەتەرلىك.

قازىر فيلولوگيا عىلىمىندا لينگۆيستيكالىق ەكولوگيا ماسەلەسى دە كوتەرىلىپ ءجۇر. سان ميلليونداعان حالقى بار، عىلىم ءتىلى، اقپارات ءتىلى بولىپ قالىپتاسقان تىلدەردىڭ ءوزى ءتىل فۋنكتسياسىندا ستيليستيكالىق قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋىنا، سويلەۋ ەتيكاسىنىڭ تومەندەۋىنە ۇلكەن الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە. قازىر كەيبىرەۋلەر ءۇشىن ايتىلىپ جاتقان ماسەلەلەر ۇساق-تۇيەك بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. بىراق ءتىلىمىزدىڭ ءتول تابيعاتىن ساقتاۋ ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە ەكەندىگىنە ءمان بەرىپ، ول ءۇشىن ارقايسىمىز كۇرەسپەسەك، ون جىلدىڭ ىشىندە كەشىگىپ قالۋىمىز عاجاپ ەمەس.

لينگۆيستيكالىق رەفورما ءبىر كۇننىڭ، ياكي ءبىر جىلدىڭ جۇمىسى ەمەس. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەندەي، ءالى دە تالقىلانىپ، اتقارىلار جۇمىستار جەتەرلىك. ەڭ باستىسى، الاش زيالىلارى ايتقانداي، ءالىپبيىمىز بەن ەملە ەرەجەمىز  بۇقاراشىل بولىپ، انا  ءتىلىمىزدىڭ تابيعيلىعىن ساقتاپ قالۋعا قىزمەت  ەتسە ەكەن دەيمىز.

باقىتگۇل ىسقاقوۆا، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.

Abai.kz