قازاقستاندا جىلىنا 49 مىڭ ادام ينسۋلت الىپ، ولاردىڭ 70 پايىزعا جۋىعى مۇگەدەك بولىپ قالاتىن كورىنەدى.  بۇل قاۋىپتى كورسەتكىش. قانى باسىنا شاپقانداردىڭ 5 مىڭى العاشقى ون كۇن ىشىندە كوز جۇمسا، تاعى بەس مىڭى العاشقى ءبىر اي ىشىندە ۇيدە جاتىپ قايتىس بولادى ەكەن. اۋىرۋلاردىڭ 60 پايىزى 40 جاستان اسقان ەر ادامدار.

مۇنداي ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەر كىمدى بولسا دا ويلاندىرسا كەرەك. اي امان، كۇن تىنىشتا سونشاما جۇرتتىڭ كەنەتتەن قايتىس بولىپ جاتۋى قاي ەلگە دە ابىروي اپەرمەسى  انىق. اسىرەسە، جەرى – باي، ەلى – قۋاتتى قازاقستان سىندى مەملەكەتتە بۇل كەسەلدىڭ ەپيدەميالىق سيپات الۋى قىنجىلتادى. وعان العى شارت – كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ كۇيىگى مول كەلەڭسىزدىكتەرى بولسا كەرەك. ارينە، قازاقستان دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا بۇل پروبلەمانى شەشۋدى قولعا العان، ونىڭ ءتۇرلى مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ تا جاتىر. مامان دارىگەرلەردىڭ پايىمداۋىنشا، ينسۋلتقا ۇرىندىراتىن، ەڭ الدىمەن، جۇرتتىڭ بەيبەرەكەت تۇرمىس سالتى. قاشاندا «شىعاسىعا يەسى باسشى» ەمەس پە. ءار ادام ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارىن  بارىنشا قاداعالاپ، جيرەنىشتى ادەتتەردەن ارىلسا، «ايتپاي» كەلەتىن اۋىرۋلاردان امان جۇرەتىن كورىنەدى. دەمەك، سالاۋاتتى ءومر سالتى بەكەر ءسوز ەمەس، ونى دارىپتەۋ كەرەك،  دەيدى ماماندار.

وتكەن جەكسەنبى كۇنى جانسايا  ابدىمالىكتىڭ شاحمات اكادەمياسىنىڭ «دەبيۋت» كلۋبىندا سماعۇل قايشىباەۆ اتىنداعى نەۆرولوگيا ينستيتۋتى، «تاكەدا-قازاقستان» كومپانيالارىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن،  «ۇرپاقتار سايىسى» اتتى  قىزىقتى شاحمات ءتۋرنيرى بولىپ ءوتتى.  بۇعان قاتىسقان 78  شاحماتشىنىڭ ەڭ كىشىسى 6,5 جاستا، ال، ەڭ ەرەسەگى –  81-گە تولعان اقساقال.

جاسوسپىرىمدەردىڭ قاريالاردان الار ونەگەسى مول بولسا كەرەك، - دەيدى جانسايا ابدىمالىك اكادەمياسىنىڭ بيزنەس ديرەكتورى الما ءاشىروۆا. – جۋىردا ماتچ-رەۆانش وتكىزىپ قالۋىمىز دا عاجاپ ەمەس. ويتكەنى، نەمەرەلەرى اتالارىنا كەتكەن ەسەلەرىن قايتارۋعا تىرىسارى انىق.

جەتى تۋردان تۇرعان ءتۋرنيردىڭ جالپى قورىتىندىسى بويىنشا، 194,6 ۇپاي جيعان ەرەسەكتەر كومانداسى ۇتتى. جاسوسپىرىمدەردە – 77,5 ۇپاي. قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارى دە سىي-سياپاتقا يە بولدى. تۋرير دۇنيەجۇزىلىك ينسۋلتكە قارسى كۇرەس كۇنىنە وراي وتكىزىلدى.

ادامنىڭ ينسۋلتكە شالدىققانىن تەز ءتۇسىنىپ، شارا قولدانۋ وتە ماڭىزدى، - دەيدى س. قايشىباەۆ اتىنداعى نەۆرولوگيا ينستيتۋىنىڭ ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلناز قايشىباەۆا. – سوندىقتان دا، ءتۋرنيردى اشار الدىندا، جاستار ءبىلىپ ءجۇرسىن دەگەن ماقساتپەن، ينسۋلتتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى تۋرالى فيلم دە كورسەتتىك. ويتكەنى، اتا-اجەسىنىڭ قاسىندا ءجيى بولاتىن وسى وقۋشى جەتكىنشەكتەر عوي. اياق استىنان، قيىن جاعداي تۋىنداپ جاتسا، دەرەۋ «103»-كە حابار بەرىپ، قۇتقارىپ قالادى. ينسۋلت العان كەزدە دە، ودان كەيىن دە ادامنىڭ، اقپارات الماسۋعا جاۋاپ بەرەتىن، كوگنيتيۆتىك قىزمەتتەرى زارداپ شەگەدى. مەديتسينا تىلىندە بۇنى جاستىڭ ۇلعايۋىنا قاتىستى وزگەرىستەر دەيدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ايتۋلى شاحمات ءتۋرنيرىن وتكىزۋ يدەياسى پايدا بولدى. ونداعى ماقساتىمىز – اعزانىڭ كوگنيتيۆتى قىزمەتتەرىن جاس كەزدەن-اق  شىنىقتىرىپ، قورعاي  بىلۋگە شاقىرۋ. ينتەللەكتۋالدى سپورت ويىندارىنىڭ پايداسىن كورسەتۋ. ال، ەگدە ادامدار ءۇشىن، ءجيى شاحمات ويناۋ ارقىلى، كوگنيتيۆتىك قىزمەتتەردى ۇزاعىراق ساقتاۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ. ويتكەنى، شاحمات ءتارىزدى وي-ساناعا قوزعاۋ سالاتىن ويىندار ينسۋلت سەكىلدى اۋىرۋدان ميعا تيەتىن اۋىر زاقىمنىڭ زاردابىن جويۋعا جاقسى كومەكتەسەدى. ءبىز مۇنداي كەزەڭدەگى اۋىرۋلارعا تاقپاق جاتتاۋعا، كروسسۆوردتار شەشۋگە كەڭەس بەرەمىز. ءتىپتى، 70-تەن اسقان كەيبىر پاتسيەنتتەر  شەت تىلدەرىن مەڭگەرە باستادى. بۇل وتە ماڭىزدى. سەبەبى، جاڭادان ءبىر نارسەنى ۇيرەنۋ بارىسىندا،  جاستىڭ ۇلعايۋىنا قاتىستى نەمەسە سىرقاتقا بايلانىستى جويىلعان ميداعى نەيرون ارالىق بايلانىستىڭ ورنىنا جاڭاسى قالىپتاسا باستايدى.  سوندىقتان دا، ءار ادامنىڭ ميىن جاستايىنان جاتتىقتىرعانى ابزال. جىل وتكەن سايىن كوبىرەك وقىپ، كوبىرەك بىلۋگە تىرىسىپ،  ميىڭىز بەلسەندى جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

جاستايىنان ميىن جاتتىقتىرىپ وسكەن جاننىڭ شىلىم شەگىپ، ىشىمدىككە سالىنۋ ءتارىزدى  جاعىمسىز ادەتتەرگە قۇلقى بولمايدى ەكەن. دەمەك، جانى تازا ادامنىڭ  تانى  تۇرلى سىرقاتتان ازا.

جىل وتكەن سايىن، قازاقستاندا قوعامدىق ماڭىزى زور جوبالار بارىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى، - دەيدى «تاكەدا قازاقستان» كومپانياسىنىڭ دەپارتامەنت باسشىسى ناتاليا گايفۋللينا، - ءبىز مۇنداي باستامالاردى ىلعي دا قولداپ، دەمەۋشىلىك تانىتىپ وتىرامىز. ادام تەك ءدارى-دارمەكتىڭ ارقاسىندا عانا ەمەس، ءوزىنىڭ كوگنيتيۆتىك قىزمەتتەرىن تۇراقتى شىنىقتىرۋ ارقىلى دا دەنى ساۋ بولادى. جاسى كەلگەن سايىن اقىل-ويعا تۇسەر اۋىرتپالىقتى دا كوبەيتە بەرۋ كەرەك. شاحمات ويناۋ، شەت تىلدەرىن ۇيرەنۋ، كىتاپ وقۋ – تەك كوڭىل-كۇيىڭىزدى كوتەرىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە، ءسىزدىڭ ميىڭىزدىڭ كوگنيتيۆتىك مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرا تۇسەدى. ءبىزدىڭ كومپانيا ءۇشىن دە مۇنداي شارالار وتە ماڭىزدى، سول ارقىلى دا وسى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن، كەرەكتىگىن ايتىپ قالۋعا تىرىسامىز.

ينسۋلتكە ۇرىنىپ جاتاتىنداردىڭ كوبىسى ەر ازاماتتار ەكەنىن ەسكەرسەك، ولاردى بۇل ناۋبەتتەن قورعاۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، 10-15 جىلدىڭ ىشىندە-اق، ەركەگى تاپشى قوعامعا اينالارىمىز انىق. قانشاما بالا اكەسىز، اتاسىز وسەتىن بولادى. بۇل – وتە ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلە، - دەيدى ينسۋلت ماسەلەلەرى بويىنشا رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋشى ورتالىقتىڭ باس مامانى زاۋرەش احمەتجانوۆا. - 45-تەن اسقان ەر ادامدار مەن 55-تەن اسقان  ايەلدەر  تاۋەكەلدى كەزەڭدە ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان دا، ىشىمدىكتى، تەمەكى تارتۋدى تىيسا كەرەك. دۇرىس تاماقتانباۋدىڭ ءوزى ناعىز تاۋەكەل، جاس ۇلعايعان سايىن ونىڭ قاۋپى دە ارتا تۇسەدى. كازىر قازاقستان تاماق قۇرامىندا اس تۇزىن كوپ قولداناتىن العاشقى بەس ەلدىڭ قاتارىندا. ال، تۇزدى شامالى پايدالانسا، ءسىزدىڭ قان قىسىمىڭىز دا كوتەرىلمەيدى. بىزدەگى قان قىسىمى جوعارىلاردىڭ بارىنە جۋىعى تۇزى مول، قۋىرىلعان، مايلى اسقا اۋەستەر. 

ينسۋلت العان جانداردىڭ امان قالعان سوڭ، ءومىرىن قايتادان تولىققاندى جالعاستىرۋى قيىن. بىراق، ونداي  مۇمكىندىك بار.   بۇل ناۋقاستى ەمدەۋدىڭ ترومبوليزيس دەپ اتالاتىن ارنايى ءادىسى وتە ءتيىمدى. ونداي ەم قونۋى ءۇشىن ينسۋلت العان ادامدى اعلاشقى  4,5 ساعاتتىڭ ىشىندە ەمحاناعا جەتكىزىپ ۇلگەرۋى كەرەك. ەگەر، ودان قالسا، «قولدى بوس سەرمەگەنىڭىز». زاۋرەش احمەتجانوۆا:

كازىرگى كۇندەرى ەلىمىز بويىنشا ترومبوليزيسپەن ەمدەلەتىندەر بار-جوعى 3,5 پايىزدى قۇرايدى، ال، پاتسيەنتتەردىڭ 97 پايىزى ودان سىرت قالادى. دەمەك، قانى باسىنا شاۋىپ قۇلاعانداردىڭ كوبى نە كوز جۇمادى، نە مۇگەدەك بولىپ قالادى دەگەن ءسوز.

بۇل ماسەلەنىڭ ءار ءبىر وتباسىنا، قوعامعا تۇسىرەر تاعى ءبىر اۋىر تۇسى بار. ينسۋلت ناتيجەسىندە مۇگەدەك بولىپ قالعان ادام بۇتاقتان  تۇسكەن جاپىراق ءتارىزدى. ءتىلسىز، قيمىلسىز، سىرت كومەكسىز ەش نارسەگە قاۋقارى جوق «ءتىرى ولىك» كۇيىنە تۇسەدى. ال ءۇي ىشىندە ءبىر مۇگەدەك پايدا بولسا، بۇكىل وتباسىنىڭ تىرشىلىگى وزگەرەتىنى حاق. سىرقاتتىڭ جاعدايىن تۇسىنەتىندەر بار، ال، تۋعاندارى تەرىس اينالىپ، قاراۋسىز قالاتىندارى دا كەزدەسەدى.

قالاي دەسەك تە، ءار ادام – ءوز باقىتىنىڭ ۇستاسى. ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز دا ءوز قولىڭىزدا. دۇرىس تاماقتانىپ، سپورتقا جاقىن بولساڭىز – ءتانىڭىز ساۋ، كوپ ويلانىپ، كىتاپ قۇمار بولساڭىز – جانىڭىز ساۋ. قالاۋ سىزدە.

اسحات اسان

Abai.kz