بۇل ماقالا كولەمدىلىگىنە بايلانىستى ەگەمەن قازاقستان گازەتىنە (№21 01.02.2019ج) ىقشامدالىپ شىققان ەكەن. اۆتوردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءبىز تولىق نۇسقاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى جۇماجان سۇلەيمەننىڭ «ساكەننىڭ ستالينگە حاتى» اتتى ماقالاسى «اقيقات» جۋرنالىندا (№ 10  قازان. 2018 ج) ءۇش ايدان بەرى «سالتانات» قۇرىپ تۇر.  اۆتور: -  «ەرتە مە، كەش پە جاريالانباي قال­مايتىن بۇل حات ءتول تاريحىمىزدىڭ ءبىر قىزىق دەرەگى. تومەندە العاش رەت باسپا بەتىن كورگەلى وتىرعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ ستالينگە جازعان بىزگە بەلگىلى جالعىز حاتى» - دەپ باستايدى. نەگە العاش رەت؟ بۇل حات 2007 جىلى «الاش قوزعالىسى» دەگەن كىتاپقا، ودان كەيىن دە ءبىر-ەكى جيناققا ەنگەن. عىلىمي ورتادا  نەشە مارتە تالدانعان. سوندا عالىمدار قۇراستىرعان كىتاپتى، عالىم وقىماعان با؟

العاشقىدا وسىنداي ويعا كەلدىم. ماقالانى «اقيقات» جۋرنالىنىڭ سايتى دەگەن سىلتەمە ارقىلى  Facebook  جەلىسىنەن  وقىعان بولاتىنمىن. اۆتورىن جىعا تانىمادىم. «ساكەننىڭ ستالينگە جازعان حاتىن» كوشىرىپ الدىم دا، ماعان بەلگىسىز اۆتوردى ىزدەستىرە باستادىم. عالامتورداعى نۇسقادا اۆتورى جۇماجان سۇلەيمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى دەپ جازىلعان. سول بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ارحيۆىنە حابارلاستىم. ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى «اقيقات» جۋرنالىنا شىققان ماقالادان حاباردار ەكەن.  ولار مەنىڭ جۇماجان سۇلەيمەن مىرزانى ىزدەگەنىمدى ەستىپ تاڭ قالدى. ايتۋلارىنشا ول كىسى ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن باقيلىق بولىپتى. 1997 جىلدان كەيىن قر پرەزيدەنتى ارحيۆىندە قىزمەت ىستەمەگەنىن ءبىلىپ مەن دە قايران قالدىم. سەبەبى عالامتورداعى نۇسقادا اۆتوردىڭ ومىردەن ءوتىپ كەتكەنىن بىلدىرەتىن ەش بەلگى جوق ەدى. بۇدان كەيىن جۋرنال قولىما ءتيدى. ايتەۋىر وندا اۆتوردىڭ باقيلىق جان ەكەنىن كورسەتىپ، قورشاۋعا الىپتى. ءارى قولجازبانىڭ ءبىر-ەكى تۇسىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ باسىپتى. تەك ماقالانى ج.سۇلەيمەننىڭ قاي ۋاقىتتا جازعانى  جايلى دەرەك جوق. قازىرگى ۋاقىتتا وقىرمانداردىڭ كوبى سايتتاردان وقيتىنىن ەسكەرسەك، تالاي ادام «كوزى ءتىرى» ج.سۇلەيمەننىڭ «جاڭالىعىن»  تۇسىنە الماي، مەن سەكىلدى ىزدەپ  جۇرگەن بولار. ىلە-شالا ماقالانى «جاس الاش» گازەتى (№ 84 23 قازان، 2018 ج) كوشىرىپ باستى. «اقيقات» جۋرنالى مەن «جاس الاش»  گازەتىنە سىلتەمە  جاساپ،  الەۋمەتتىك جەلىلەر جارىسا شۋلادى. نەشە مىڭداعان پىكىرلەر الاشوردا ازاماتتارىن جامانداپتى دەپ س.سەيفۋلليندى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. اتالمىش حات جايلى سوڭعى جىلدارى ءجيى ايتىلىپ كەتكەندىكتەن، بىرتە-بىرتە كۇماندى تۇستارى  وزىنەن-ءوزى شىعا باستادى. سونىڭ ىزىمەن الماتى قالاسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ارحيۆىنە باردىم. مۇراعات قىزمەتكەرلەرى سۇراعان قۇجاتتى ۇزاتپاي تاۋىپ بەردى.  ف.811, ون.،24, د 243.  دەپ نومىرلەنگەن پاپكانىڭ 7-17 بەتتەرىندە تۇرعان «ساكەننىڭ ستالينگە جازعان حاتى» ج.سۇلەيمەن جازعانداي ەشقانداي كەڭسەلىك تىركەۋ بەلگىلەرى قويىلماعان، ماشينكامەن باسىلعان ون بەتتىك فوتوكوشىرمە ەكەن. ساكەننىڭ قولى جوق. بىراق «اقيقات» جۋرنالى «حاتتىڭ» سوڭىنا س.سەيفۋلليننىڭ قولى دەپ بەلگى قويعان («جاس الاش تا» دا سولاي). مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ساكەن ءۇشىن رەداكتسيا قول قويعان با؟ وسى حاتتى ارحيۆتەن كوردىم دەپ سوعاتىنداردىڭ قاراسى كوپ ەدى. انىعىندا «ليست يسپولزوۆانيا ەدينيتس حرانەنيا 811-24-243» پاراقشاسىندا 19.08.1983ج. قوزىباەۆ، 22.01.1997ج. ج.سۇلەيمەنوۆ، 09.02.2005ج. گريبانوۆا (شاماسى بايانداۋ حاتتى 2007 جىلى «الاش قوزعالىسى» جيناعىنا وسى عالىم ەنگىزسە كەرەك), 18.05.2016 ج. ا.تۋلەتبەكوۆ دەگەن عالىمداردىڭ عانا 811-ءشى قورداعى «ساكەننىڭ حاتىن» (7-17 ب.) قاراعانى تۋرالى كەڭسەلىك بەلگىلەر مەن قولدارى تۇر. پاپكاداعى ناقتى قاي بەتتەردى قاراعانى جايلى جازباعان تاعى ەكى-ءۇش ادامنىڭ قولى بار. قالعان بەس-التى ادام باسقا دەرەكتەردى وقىپتى. بايانداۋ حات پەن تىركەۋ پاراقشاسىنىڭ كوشىرمەسىن ءتۇسىرتىپ الدىم. ەندى اتالمىش بايانداۋ حاتتىڭ  كۇماندى تۇستارىنا  نازار اۋدارايىق. ءبىرىنشى، حات 1925 جىلى 22 مامىردا جازىلعان دەگەن بولجام جاسالعان. «...ساكەن سەيفۋللين 1925 جىلدىڭ 25 مامىرىندا ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان. تىركەۋ تىزىمىنە «بىۆ.پرەد. سوۆ­ناركوما كيرگيزي» دەپ قاعازعا تۇسكەن. ەكەۋارا قانداي ءما­سەلە قوزعالعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ساۋەگەيلىك جاساۋ ابىروي اپەرە قويماس.» («ءستاليننىڭ  قابىلداۋىندا بولعان». زارقىن تايشىباي، پروفەسسور.  13.04.2016ج. ەگەمەن قازاقستان). پروفەسسور ز.تايشىباي جازعانداي 25 مامىردا ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان ادام 22 مامىر كۇنى قازاقستاندا وتىرىپ بايانداعانداي وسىنشا  ۇزاق حات جازا ما؟ ەكىنشى، «حاتتىڭ ءبىزدىڭ ارحيۆتەگى نۇس­قا­سىندا ءستاليننىڭ ونى وقىعان-وقى­ماعاندىعى جونىندە بەلگىسى جوق. ادەتتە قويى­لاتىن كەڭسەلىك تىركەۋ بەلگىلەرى قويىل­ماعان.» (ج.س). تىركەلمەگەن قۇجات ايعاق پا؟ ءۇشىنشى،  بايانداۋ حاتتا تەك «كيرگيزيا» دەگەن اتاۋ قولدانىلادى. بىزدە 1925 جىلى  15-19 ءساۋىر ارالىعىندا اقمەشىتتە وتكەن قازاق سوۆەتتەرىنىڭ V سەزىندە قىرعىز اسسر ء–ىن قازاق اسسر دەپ وزگەرتۋگە شەشىم قابىلدانعان. قىرعىز دەگەن اتاۋعا ءاۋباستان قارسى بولىپ، «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك!» دەپ «ەڭبەكشى قازاققا» توعىز مارتە ماقالا جازعان س.سەيفۋللين،  قازاق  اتىمىز قايتارىلعان تۇستا نەگە باستان-اياق «كيرگيزيا» دەپ كوسىلگەن؟ ءتورتىنشى، بۇل حاتتىڭ ەكى فوتوكوشىرمەسى استاناداعى س.سەيفۋللين مۇراجايىندا بار. ارحيۆتەگى نۇسقامەن قوسقاندا ۇشەۋىنىڭ ماشينكاعا باسىلۋى، حاتتىڭ رەسمي ادرەستەرى مەن سوڭعى اۆتور جايلى قىسقاشا مالىمەت ءۇش ءتۇرلى. بىردەي كوشىرمەلەر ەمەس. ۇشەۋى دە ستالينگە جازىلعانىمەن، ۇشەۋىندە دە ساكەننىڭ قولى جوق. بەينە ءبىر ءۇش ستالين بولىپ، سولارعا ءۇش ساكەن حات جازعان سەكىلدى. حات ءبىر ادامنىڭ اتىنا جازىلعاندىقتان (راس بولسا), سەزگە دايىندالعان تەزيس دەۋگە دە كەلمەيدى (ساكەن 1925 ج مامىر ايىندا ماسكەۋدە ەكى سەزگە قاتىسقان).   بەسىنشى، حاتتا ناقتىلىق پەن جيناقىلىق جوق. ساكەندەي ۇكىمەت باسقارعان ساۋاتتى ادامنىڭ وسىنشا كوپىرمە بوس ءسوزدىڭ  گەنسەككە تۇككە كەرەگى جوق ەكەنىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ستالينگە قىرعىزدار مەنى اقىن دەپ مويىندامايدى دەپ مۇڭ شاققان تۇستارى ءتىپتى قيسىنسىز. التىنشى، بۇل حات جايلى ساكەن ءوز ەڭبەكتەرىندە  نەگە جازباعان؟  جەتىنشى، ەڭ نەگىزگىسى! جاقىندا ماسكەۋدەگى مۇراعاتتاردىڭ بىرىنەن  ساكەننىڭ ستالينگە 12.07.1923 جىلى ءوز قولىمەن جازعان قىزمەتتىك حاتى تابىلدى. ءبىر قىزىعى بۇرىن بەلگىسىز بولعان حاتتا ساكەن ستالينگە بۇعان دەيىن حات جازباعانى جايلى ايتادى. ال 1925 جىلعى حاتتا ساكەن ستالينگە تاعى دا  بىرىنشى رەت حات جازىپ وتىرمىن دەيدى مىس. مۇنى «ال، بۇعان دەيىن ستالينگە ەشتەڭە جازباعانىن ساكەن ءوزى جازادى» - دەپ ج.سۇلەيمەن دە راستاعان. سوندا ساكەن ەكى جىلدان سوڭ ستالينگە قايتادان سىزگە ءبىرىنشى رەت حات جازىپ وتىرمىن دەپ بايانداعان با؟ جالپى حاتتىڭ وسى سەكىلدى قيسىنسىز تۇستارى جەتەرلىك. 1923 جىلعى قىزمەتىك حات ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ارنايى بلانكىسىنە  ساكەننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان (سۋرەتتەردى قاراڭىز).  1925 جىلعى  بايانداۋ حات ماشينكاعا باسىلعان. ەشقايدا تىركەلمەگەن، قول قويىلماعان. جوباسى ارنايى دايىندالعان فالسيفيكاتسياعا ۇقسايدى. ولاي دەيتىن سەبەبىم، س.سەيفۋللينگە قاتىستى باسقا دا فالسيفيكاتسيالار بار. ءبىر قۇجاتتا ساكەن 25.02.1938 جىلى اتىلدى دەسە، ەكىنشىسىندە  09.10.1939 جىلى قازا تاپتى دەپ بەرىلگەن. سول سياقتى، ساكەندى تەرگەۋ كەزىندەگى حاتتامالاردا دا سايكەس كەلمەيتىن ەكى ءتۇرلى مالىمدەمە بار (ت.كاكىشەۆ «ساكەننىڭ سوتى» 1994 ج «باسپاگەر» باس). ءبارى دە ارحيۆتەن الىنعان قۇجاتتار. ال قايسىسىنا سەنۋىمىز كەرەك؟  قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا سىنا قاعۋ ءۇشىن نكۆد نە جاسامادى؟  مۇراعات قىزمەتكەرلەرى فوتوكوشىرمەنىڭ قاشان، قالاي كەلگەنى جونىندە ەش مالىمەت تاپپادى. سوڭىنداعى سىلتەمەلەر ارقىلى ماسكەۋ مۇراعاتارىنان ىزدەستىرىپ ەدىك، ول جاقتان دا شىقپادى. س.مۇقانوۆ «ەسەيۋ جىلدارىندا» ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنان تابىلدى دەپ، 1925 جىلعى حاتتان ءۇزىندى كەلتىرگەن. ج.سۇلەيمەننىڭ اۋدارماسىمەن سوزبە-ءسوز كەلمەسە دە، ماعىنالاس. بىراق تاراتىپ جازباعان. اكادەميك، ساكەنتانۋشى ت.كاكىشەۆ اعامىز دا ەڭبەكتەرىندە بۇعان قىسقاشا عانا توقتالعان. سوعان قاراعاندا، ايگىلى جازۋشى دا، ايگىلى عالىم دا حاتتىڭ كۇماندى تۇستارى كوپ بولعاندىقتان، ىندەتپەگەن سەكىلدى. سابەڭ مەن تۇرسەكەڭ ماسكەۋدەن كورگەن تۇپنۇسقانىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز. ال س.سەيفۋللين مۇراجايىنا فوتوكوشىرمەلەردى 1989 جىلى تۇرسىنبەك كاكىشۇلى تاپسىرىپتى. سوعان قاراعاندا ماسكەۋدەگى تۇپنۇسقانىڭ ناق كوشىرمەسى، نە تىركەۋ بەلگىسى، نە ساكەننىڭ قولى جوق مۇراجايداعى نۇسقا بولۋ كەرەك.

ءوز باسىم 1923 جىلعى حات تابىلعانعا دەيىن 1925 جىلعى حاتتى جوققا شىعارعان ەمەسپىن. ايتۋلى عالىمدار قۇراستىرعان جيناقتاردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە «جوڭكىلىپ» جۇرسە  قالاي جوققا شىعاراسىڭ؟ ول جونىندە وتكەن جىلى «ارىستارعا اتىلعان وق از با ەدى؟» (ادەبيەت پورتالى 22.11.2017 ج) دەگەن ماقالامدا جازدىم.  بايانداۋ حاتتا ساكەن «وڭشىلدار» جايلى اششىلاۋ جازادى. قازاقستانداعى حال-جايدى باياندايدى. مەندەشوۆتىڭ ورىسشىل ەكەنىن، ءوزىنىڭ اكادەميادا ءبىلىمىن جەتىلدىرگىسى كەلەتىنىن مالىمدەيدى. بىراق ستاليننەن اتالعان ادامداردى تۇگەل تۇرمەگە تىعىڭىز، بولماسا اتۋ جازاسىنا كەسىڭىز دەگەن سەكىلدى اۋىر جازا سۇرامايدى. تەك قۇرعىردىڭ «دونوس» دەگەن اتى جامان.  كوڭىل شىركىن كورنەكتى تۇلعانى ونداي ۇساق تىرلىككە قيماي جۇرگەندە، 1923 جىلعى حاتتىڭ تابىلا كەتكەنىن قاراڭىزشى! ەندى مىنە، بايانداۋ حاتتىڭ جالعان ەكەنىنە دالەلدەر جەتكىلىكتى ەمەس پە.  ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە ەڭبەكشى حالىق جاعىنا شىعىپ، سول ۇستانىمىنان اينىماي، كەدەيدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىن دەپ وتكەن اقىندى  كىنالاۋ - ادىلەتسىزدىك. اق پەن قىزىلدىڭ ايقاسقان زامانىندا، يدەيالىق، تاپتىق تارتىستار كەزەڭىندە نە بولمادى، نە ايتىلمادى؟ اكادەميك م.قوزىباەۆتىڭ مىنا ءبىر تۇجىرىمى سوعان ايقىن دالەل. «الاش» جەتەكشىلەرىنىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندەگى پوزيتسياسىن تۇرار، ساكەن ت.ب تۇسىنبەدى دەپ كىنالاۋ قيىن.  تۇرار، ساكەن، بەيىمبەت دۇركىرەي كوتەرىلگەن قالىڭ حالىقپەن بولدى، ونىڭ تراگەدياسىن كوزىمەن كوردى. ولار وتارشىلىققا قارسى شىققان قالىڭ ەلمەن بولدى. ول بولشەۆيكتىك ۇگىتتىڭ ناتيجەسى ەمەس ەدى. ول اتادان بالاعا مۇرا بولعان جول ەدى. ال قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن رەسەي قوعامى ەكىگە ءبولىنىپ، ەكى ۇداي اتىسىپ، شابىسىپ جاتقان ۋاقىتتا ادىلدىك تەك اقتار جاعىندا بولدى دەپ ايتۋ قيىن. ەگەر اننەنكوۆ كەلىپ، ورىس-قازاعىن قىرىپ، ايەلىن قورلاپ، قىزىن زورلاپ، مالىن تارتىپ قانجىعالاپ جاتسا، ال «الاش» وسى كالەدين مەن كولچاكپەن بىرلەسىپ جاتسا، كولچاكتىڭ اجال ۆاگونىندا وتىرعان ساكەن قالاي ولاردى  ايالاۋى كەرەك؟ ەندەشە ءبىز وتكەندى سارالاعاندا ديالەكتيكالىق ولشەممەن قاراعانىمىز ابزال. ءسوز جوق الاش ۇستانعان رەفورمالىق باعىت ستراتەگيالىق جاعىنان دۇرىس. ونى تاريح كورسەتتى. بىراق سول ءداۋىر ونى دالەلدەي المادى...» («عاسىر قاسىرەتىن ارقالاعان ارىستار». م.قوزىباەۆ،  اكادەميك.  «ەگەمەن قازاقستان»، №125 12.08.1994 ج).  راسىندا اننەنكوۆ تەك بولشەۆيكتەرمەن كۇرەسكەن جوق،  اسقان قاتىگەزدىكپەن قازاقتىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن كولىكپەن تاپتاپ، بايلىعىن توناۋمەن اينالىستى. سول لاڭدى كوزىمەن كورگەن ساكەن ءبىر كەزەڭدەردە ونىمەن وداقتاس بولعان كەيبىر جاندارعا ساقتىقپەن، سىنمەن قاراعانى شىندىق. بىراق ەشكىمگە ءولىم تىلەمەدى، كەيىن كومپارتيا قاتارىندا كوبىمەن قىزمەتتەس بولدى. 1917 جىلعى 2 قاراشادا بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ شىعىستىڭ بارلىق مۇسىلمان حالىقتارىنا ۇندەۋ جاساپ، ەزىلگەن ۇلتتارعا ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقۇعىن بەرەمىز دەگەنىنە  تەك سەيفۋللين  ەمەس،  ميلليونداعان ادام سەندى. از ۇلتتارعا شەكارا بەلگىلەۋگە، اۆتونوميا الۋعا مۇمكىندىك بەرىپ جاتسا، قالاي سەنبەسىن؟ حالىقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىز دەگەن ۇرانىمىز  ونشاقتى جىلدان كەيىن جالماۋىزعا اينالادى دەگەن جوق كوسەمدەر. ءارى ساكەن مۇزداي قۇرسانعان كولچاكتىڭ ءوزىن توڭكەرىپ تاستاعان جۇيەگە قازاق قارسى تۇرا المايتىنىن دا ءتۇسىندى. سوۆەت ۇكىمەتى ارقىلى ەلىنە باقىت اكەلگىسى كەلدى. بىرتە-بىرتە ورتالىق العاشقى باعىتىنان اۋىتقىپ، وتارشىلدىق ساياسات ۇستانا  باستاعاندا ساكەن ۇلت مۇددەسى جاعىنا شىقتى. پارتيالىق تازالاۋدان ءوتتى. 1924 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ بيلىكتە بولعان جوق. وكىنىشكە وراي، كوپ ادام ساكەن ءومىر بويى باسشىلىق قىزمەتتە ىستەپ، سۇراپىل ناۋقاندارعا اتسالىسقان دەپ قاتە تۇجىرىم جاسايدى. س.مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىندە» ساكەن مەن ءىلياستىڭ تاركىلەۋ مەن كولحوزداستىرۋعا ءۇن قاتپاعانى ءۇشىن باسشىلار  تاراپىنان قاتاڭ سىنعا ۇشىراعاندارى ايتىلادى. ونىڭ سىرتى كوممۋنيست، ءىشى، ءىسى ۇلتتىق سيپاتتا ەكەنىن جوعارعى جاق سەزبەي قالعان جوق. سول كەزدە ساكەندى سىناعان قايراتكەرلەردىڭ ءبارى ونىڭ ناعىز كوممۋنيست ەمەس، ۇلتشىل ەكەنىن ايتىپ، قارالاعان. اقىرى ۇلتجاندىلىعى ءۇشىن اتىلىپ كەتە باردى. سولاي بولا تۇرا اقىنعا كۇيە جاعۋشىلار كۇن ساناپ  كوبەيۋدە. ساكەنتانۋشى ف.ع.د.، پروفەسسور ت.كاكىشۇلى،  اكادەميك س.قيراباەۆ، ف.ع.د. ك.احمەتوۆا، ت.ع.د. م.ابسەمەتوۆ، ۇقك قۇرمەتتى زەينەتكەرى، جازۋشى-جۋرناليست ا.كاكەن سىندى عالىمدار ارحيۆ دەرەكتەرىندە ساكەننىڭ بىرەۋدى قارالاپ كورسەتكەنى جايلى بىردە-ءبىر قۇجات جوق ەكەنىن سان مارتە جازدى، ايتتى.  بىراق بۇكىل ورماندى ورتەۋگە ءبىر شىرپى جەتەتىن سەكىلدى، «اقيقات» پەن «جاس الاشتا» جاريالانعان وسى ءبىر كۇماندى «حات» قوعامدا  ساكەنگە دەگەن ادىلەتسىز پىكىرلەردى ءورشىتىپ جىبەردى. ولارعا سىلتەمە جاساپ، «ستالين جولداس، الاشوردا ءالى دە قاۋىپتى» دەگەن تاقىرىپپەن وتقا ماي قۇيعاندار شىقتى. كەيبىر ولەرمەن پىكىرلەردى وقىعاندا، ءجۇز مىڭنان اسا زيالىلارىمىزدى ۇستاتىپ، جيىرما بەس  مىڭدايىن اتقىزىپ جىبەرگەن ءوزىمىز ەكەنىنە ءشۇبالانبايسىڭ. وعان دەيىن دە، سەيفۋللين قازاقتى قازاق باسقارا المايدى دەپ «بايانداۋ حات» جازىپ گولوششەكيندى الدىرعان  دەگەن جالا جابىلعان بولاتىن. ال، ف.ع.ك. س.ءاسىپوۆتىڭ 2002 جىلى جازىلعان   «ءبىز بىلمەي كەلگەن شىندىق از ەمەس» (2.07.2012 ج ە.ق) اتتى ماقالاسىندا 1920 جىلى قازاقتى قازاق باسقارا المايدى دەپ مۇلدە باسقا قايراتكەرلەر  ايتقانى جايلى جازادى.  1930 جىلىعى 4 قازاندا «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىنە شىققان س.پەستكوۆسكيدىڭ قازرەۆكومنىڭ قۇرىلۋى جايلى ەستەلىگىنە سىلتەمە جاسايدى. قازرەۆكومعا  توراعالىققا قالايدا ءا.جانگەلديندى سايلاتپاۋ ءۇشىن، «قازاقتى قازاق باسقارا المايدى» دەپ تاباندىلىق تانىتىپ،  ايدالاداعى پولياك س.پەستكوۆسكيدى سايلاتتىرعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ارەكەتى ەل ىشىندە بۇرىننان ايتىلاتىن. بۇل كەزدە ساكەن «ازاپ ۆاگونىنان» كەيىن سۇزەككە ۇرىنىپ اجال اۋزىندا جاتقان. ەندى  ءسوز توركىنى قايدان شىققانىن باعامداي بەرىڭىز. سول سۇرەڭسىز اڭگىمەنىڭ جەلىسىمەن عالامتوردا ءتۇرلى روليكتەر قاپتاپ كەتتى. اسىرەسە جاستار جاعىندا ساكەن ستالينگە حات جازۋدان باسقا تۇك بىتىرمەگەن دەگەن تۇسىنىك  قالىپتاسا باستادى. سوندىقتان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، داۋىلپاز اقىن، جازۋشى-دراماتۋرگ، پۋبليتسيست، ءانشى-سازگەر، ۇلى سۋرەتكەر س.سەيفۋللين اتقارعان ۇلى ىستەرگە قىسقاشا توقتالا كەتكەن ءجون بولار.

ساكەن 1922-24 جىلدار ارالىعىندا سوۆناركوم توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. ۇكىمەت باسشىسى  حالىق شارۋا­شىلىعىنىڭ، ونەركاسىپتىڭ، ەكونوميكانىڭ ىلگەرىلەۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتتى.

1923 جىلى 22 قاراشادا  كەڭسە ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ تۋرالى دەكرەت شىعاردى.

كيرگيزيا  بولىپ كەتكەن مەملەكەتىمىزدىڭ  قازاق  دەگەن   تاريحي اتاۋىن قايتارۋعا كۇش سالدى.

ۇلتىمىزدىڭ ءدىنىن، ءدىلىن، رۋحىن كوتەرۋ ماقساتىندا ياسساۋي كەسەنەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە قارجى ءبولدى. ا.ۆ.زاتاەۆيچكە «قازاقتىڭ 1000 ءان-كۇيىن» جيناتتىردى. جەر-جەردەن كوپتەگەن  مەكتەپتەر اشتى.  1922-24 جىلدارى قازىنانىڭ تەڭ جارتىسىن ءبىلىم سالاسىنا ءبولىپ، قازاق جاستارىنىڭ تەگىن ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.

1924 جىلى قاراشا ايىندا ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن كەتكەننەن  كەيىن ءبىلىم-عىلىممەن، اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن اينالىستى.

1932 جىلعى اشارشىلىق كەزەڭىندە «قىزىل ات» پوەماسىن، «ءبىزدىڭ تۇرمىس» دراماسىن جازىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە گولوششەكينگە قارسى شىقتى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ مۇشكىل ءحالىن جەتكىزدى.

ۇلتتىڭ ۇستازى دەپ ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جاس مەرەيتويىن وتكىزدى. م.جۇماباەۆ تۇرمەدەن شىققاندا كومەك بەردى. شاكارىم قاجىنىڭ كىتابىن شىعاردى.  ال ول كەزدە، كەشە عانا الاشتىڭ كوسەمى بولعان احاڭدى، الاش سوتىنىڭ ءبيى بولعان شاكارىمدى، الاششىل ماعجاندى قۇرمەتتەۋ،  ناعىز ازاماتتىق، ناعىز ەرلىك ەدى!

1931-35 جىلدارى «ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى»، «بيلەر ءداۋىرى ادەبيەتى»، «باتىرلار جىرى»، «اقان سەرى ولەڭدەرى»   جيناقتارىن،   شاكارىمنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» داستانىن، ى.التىنساريننىڭ، ج.جاباەۆتىڭ، اقمولا ءوڭىرى اقىندارىنىڭ  ولەڭدەرىن كىتاپ قىلىپ باستىردى.  قازاق ادەبيەتى تاريحىن العاش جازعانداردىڭ ءبىرى بولدى. «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىق-حرەستوماتياسىن قۇراستىردى.

كاسىپقوي تەاتر ونەرىنىڭ  وركەندەۋىنە  ۇلكەن ۇلەس قوستى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىن قۇردى. 1936 جىلى مامىر ايىندا ماسكەۋدە وتكەن قازاقتىڭ كوركەم ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ  ون كۇندىگىندە كوركەمدىك جاعىن باسقاردى. باسپا ءىسى مەن جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوستى. «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ادەبيەت پەن مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى ۇشان تەڭىز! ولەڭدەرى قازاق پوەزياسىنا جاڭا فورما اكەلدى، اندەرى ۇلتتىڭ ۇنىنە اينالدى.

وسىنشا قىرۋار ىستەردى س.سەيفۋللين نەبارى 43 جاسقا دەيىن جاساپ كەتكەن! 28 – اق جاسىندا ۇكىمەتتى باسقارعان.  ءبىر ادام ءۇشىن از ەڭبەك پە؟ جەكە باسىنىڭ ەمەس، ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن وسىلاي تەر توككەن!

1974 جىلى ت.كاكىشەۆكە بەرگەن سۇحباتىندا ع. مۇسىرەپوۆ «قازىر ساكەن اناعان قارسى بولدى، مىناعان قارسى بولدى» دەيدى عوي. بۇنىڭ كوپشىلىگى ساكەننىڭ اتىمەن جاسالعان ىستەر» دەگەن ەكەن. («تۇعىرى بيىك تۇلعا»، 61- بەت، «ءۇش قيان» باسپاسى 2002 ج). دەمەك، الاشتى جەككورىنىشتى قىلۋ ءۇشىن سوۆەت ۇكىمەتى ساكەننىڭ اتىمەن تالاي نارسە جاساعان. سولاردىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ وسەككە دە، ولىمگە دە وڭاي قيا سالامىز. ول دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە ەمەس پە، ءوز جولىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن  كەيدە ۇرانداتىپ كەتكەن بولار. بىراق اياۋسىز قاتىگەزدىككە بارىپ،  قولىن قانعا مالعان جەرى بولسا ساكەنتانۋشىلار جازار ەدى عوي. اقىندى سوزگە قالدىرعان  «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى دا كەيىننەن  بۇرمالانىپ كەتكەن. ايگىلى شىعارما جايلى پىكىرلەر دە ءارتۇرلى. العاشقى باسىلىمىندا قوعامدىق-ساياسي ءومىردى، تاريحي شىندىقتى سۋرەتتەگەن ساكەننىڭ «الاش» قايراتكەرلەرىن  قازاقتىڭ وقىعان اق جاعالىلارى  دەپ باعالاعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. رومان-ەسسەنىڭ داۋلى تۇستارىنا جاۋاپ ىزدەگەن ادام تۇپنۇسقاسىن زەرتتەگەن عالىم ك.احمەتوۆانىڭ «اقيقاتتىڭ اناسى-شىندىق» اتتى ماقالاسىنان، «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» تاعدىرى» (ت.كاكىشۇلى، ك.احمەتوۆا) كىتابىنان تابا الادى. XX عاسىر باسىنداعى تاريحي وقيعالاردىڭ ەنتسوكلوپەديالىق انىقتاماسى ىسپەتتى روماندا الەكەڭ باستاعان الىپتار  جايلى مول دەرەكتەر قالۋىنىڭ ءوزى عىلىم ءۇشىن، ادەبيەت ءۇشىن ۇلكەن ولجا. باسقا دا ماعلۇماتتار جەتەرلىك. كىتاپ جارىق كورگەن كەزدە الاش ازاماتتارىنىڭ ەشقايسىسى ساكەنگە مىناۋىڭ وتىرىك دەپ جازباپتى. تەك ن.تورەقۇلوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 296 سانىندا كوركەمدىك جاعىن قاتتى سىناعان. جالپى شىن ىزدەنگەندەر قازاق زيالىلارىنىڭ قۋدالانۋىنىڭ سەبەبىن «تار جولدان» گورى ا.بوگاچەۆ، ن.مارتىنەنكو، س.براينين، ش.شاپيرو سىندى  تىڭشى-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن، ورتالىقتىڭ قۇپيا جوسپارىنان كوبىرەك ىزدەسە ناتيجەلى بولار.  بىز كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ساكەندى ءوزىمىز اسىرە قىزىلشىل قىلىپ الىپ، ەندى سونىمەن ءوزىمىز الىسىپ جۇرگەن سەكىلدىمىز. الاشوردا ازاماتتارىمەن اراسىنا «قىتاي قورعانىن» ورناتامىز، سىيلاستىعى جايلى ايتۋعا ساراڭبىز. مىسالى، ساكەن احاڭنىڭ 50 جاس مەرەيتويىن وتكىزىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ۇلكەن ماقالا بەرگەننەن كەيىن ىشكى ىستەر حالكومى ءا.ايتيەۆ اقىندى الاشورداشى بايتۇرسىنوۆتى دارىپتەدى دەپ ءباسپاسوز بەتىندە ايىپتايدى. بىراق ساكەن ەكىنشى رەت  «ستەپنايا پراۆدا»  گازەتىنە «تاعى دا احاڭ تۋرالى» دەپ احاڭدى ۇلىقتاپ ماقالا جازادى. ال بۇل دوستىق پا، جاۋلىق پا؟ الاش قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ  «ساكەندى قىزىلدار جاعىندا، ال بىزدەردى «وردا» جاعىندا بولدى دەمەسەڭدەر، ساكەن بىزگە قاراعاندا ۇلتشىل ەدى» دەگەن ءسوزىن ەسكەرە بەرمەيمىز. عىلىمنىڭ ماقساتى اقيقاتقا جەتۋ ەكەنى بەلگىلى. دەگەنمەن ايتپاعاندى ايتتى دەپ، جازباعاندى جازدى دەپ «اقيقات» جاساۋعا بولا ما؟ سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتقاندار دا، «الاش» تا، «ءۇش ءجۇز» دە، م.شوقاي دا ءوز جولدارىمەن  حالىققا قىزمەت ەتۋگە تىرىستى.  بۇلارعا رۋشىلدىق، جەرشىلدىك پرينتسيپپەن ەمەس، ۇلتتىق پرينتسيپپەن قاراۋىمىز قاجەت.

قورتا ايتقاندا،  قوعامدا داۋ تۋعىزعان، ەش جەردە تىركەلمەگەن  «بايانداۋ حات»  ەشتەڭەگە  ايعاق بولا المايدى. مۇنى فالسيفيكاتسيا دەمەگەندە نە دەرسىڭ؟!. «الاش قوزعالىسى» (2007 ج), «دۆيجەنيە الاش» - سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ ناد الاشەۆتسامي» (2011ج، 2016 ج)  اتتى جيناقتاردىڭ بارىندە  اپرك ف.811, ون.،24, د 243.ل. 7-17. فوتوكوپيا  - دەپ ءبىر دەرەككوزىنە سىلتەمە جاساعان. بىراق ەشقايسىسىندا قۇجاتتىڭ كەڭسەلىك تىركەۋ بەلگىسى جوق ەكەنى ەسكەرتىلمەگەن. ايتەۋىر گازەت پەن جۋرنالداعىداي ساكەننىڭ قولى دەگەن وتىرىك ءسوز (بەلگى) جوق. جۋرناليستەر جاريالاماس بۇرىن وسىلارعا  نەگە ءمان بەرمەگەن؟  ۇلتتىق تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتقا وسىنشا ءاتۇستى قاراۋعا بولا ما؟  «اقيقات» جۋرنالى  قولجازبانى  كىم بەرگەنى جايلى مالىمەت بەرىپ، كوشىرمەسىن تولىق كورسەتۋى كەرەك. سەبەبى، «ءوشىرىپ تاستاۋ قولىمىزدان استە كەلمەيتىن تاريحي شىندىقتىڭ وسى ءبىر كورىنىسىنەن دۇرىس ساباق الايىق. ارادا بىرنەشە ايدان كەيىن ماسكەۋدەن قازاقستانعا اتى وشكىر گولوششەكين جىبەرىلدى. ونىمەن بىرگە قازاققا «بولىنگەندى ءبورى جەيدىنىڭ» كەرى كەلدى» دەگەن جولدارىن  ج.سۇلەيمەننىڭ اتىنان وزدەرى قوسقانعا ۇقسايدى. شاماسى ول كىسى «بايانداۋ حاتتى» تۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە ەرتەرەكتە اۋدارعان سياقتى. سەبەبى عالىم ماتەريالدى ارحيۆتەن 22 جىل بۇرىن العان. نەگە ۋاقىتىندا ءوزى جاريالاماعان؟ ءتىپتى قولجازبا ناقتى جۇماجان مىرزانىكى مە؟ قولجازبانى جاريالاۋعا كىم رۇقسات بەردى؟ سۇراق كوپ. ەڭ باستىسى رەداكتسيا ساكەننىڭ قولى دەپ جالعان اقپار تاراتقاندارى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋلەرى قاجەت!

ساكەننىڭ كەيىننەن تابىلعان حاتى جايلى بولاشاقتا تالداپ جازامىن. مۇراجايىنا تاپسىرامىن. بۇل جۇمىس بارىسىنداعى قىزمەتتىك حات. ستالينگە حات جازعان، قابىلداۋىندا بولعان باسقا دا قايراتكەرلەر بار. بىرگە تۇسكەن سۋرەتتەرى دە ساقتالعان. ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپتى دەگەن ءسوز قازىر قۇلاققا تۇرپىدەي تيگەنىمەن، ول كەزدە قىزمەت بابىمەن ءبىر ەمەس ءجۇز رەت كىرۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ءبارىن گەنسەكپەن جولىققانى ءۇشىن ۇلت  مۇددەسىن ساتتى دەپ جورامالداي سالۋعا بولمايدى. ەل ءۇشىن قۇربان بولعان ارىستاردىڭ ارقايسىسى، ادام قولىمەن الاسارتۋعا كەلمەيتىن ءبىر-ءبىر شىڭ! ءبارىنىڭ ماقساتى - قازاقتى باقىتقا جەتكىزۋ. سوندىقتان بيىلعى س.سەيفۋللين، ب.مايلين، ءى.جانسۇگىروۆ، ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆتاردىڭ 125 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتىلۋى ءتيىس!

قانات  ءجۇنىسوۆ

Abai.kz