قازاقستاندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرۋداعى باستى ماقسات – ەلگە شەتەلدىك جانە وتاندىق ينۆەستيتسيا تارتۋ جانە ءوڭىر ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمىن ارتتىرۋ ەدى. ەلىمىزدە العاش رەت وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارى تالدىقورعان، قىزىلوردا، جەزقازعان، وسكەمەن، قوستاناي وڭىرلەرىندە ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرىلعانىمەن، ول ايماقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز ماقساتىنا قول جەتكىزە المادى. ويتكەنى وعان قارجىلىق تاپشىلىق، تەحنيكالىق بازا، ينفراقۇرىلىمنىڭ بولماۋى جانە باسقارۋداعى تاجىريبەسىزدىك سەبەپ بولدى.

2000 جىلدارى ارنايى ەكونوميكالىق ايماق تۋرالى زاڭ قايتا قارالىپ، مەملەكەت قولداۋدى ءبىرشاما كۇشەيتىپ، جەر ۋچاسكەلەرىن ءبولىپ، قارجى بولە باستاعانىمەن ولاردا ءوز دارەجەسىندە ناتيجە بەرمەدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت، ەلباسىمىز 2007 جىلدان باستالعان داعدارىستى جىلدارعا قاتىستى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى ايقىنداعاندا ينۆەستيتسيالار تارتۋ ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، بۇل ءۇشىن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىمەن قوسا قولعا الىنعان ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتارعا بارىنشا ءمان بەرىلە باستادى. 2011 جىلى وسى سالاعا قاتىستى جاڭا زاڭ قابىلداندى. الايدا ۋاقىت وتە كەلە بۇل زاڭنىڭ دا تولىق جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى بولماي وتىرعانى انىقتالىپ وتىر.

سوندىقتان دا بۇگىنگى تالقىعا ءتۇسىپ وتىرعان زاڭ ءبىرشاما ولقىلىقتاردى زاڭدىق تۇرعىدا رەتتەيدى. دەگەنمەن دە، مينيسترلىكتىڭ جانە ۇكىمەتتىڭ نازارىن ءالى دە بولسا شەشىمىن تاپپاعان مىنا ماسەلەلەرگە نازارىن اۋدارعىم كەلەدى.

قوعامدا، بيزنەس ورتادا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى ءار الۋان  پىكىرتالاس بار. ويتكەنى ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتىڭ قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى مالىمەت  جوقتىڭ قاسى. باسقارۋشى كومپانيالاردىڭ ەسەپتەرى ارنايى سايتتاردا جاريالانبايدى. وسى كەزگە دەيىن ەلىمىزدەگى ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتىڭ ينفراقۇرىلىمىنا 283 ملد. تەڭگە بيۋدجەت قارجىسى جۇمسالىپ، ونىڭ بيۋدجەتكە نەبارى 112 ملد. تەڭگە ياعني 40 % سالىق رەتىندە قايتارىلدى.  وسىدان مىناداي سۇراقتار تۋىندايدى: وسى كەزگە دەيىن قۇرىلعان ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار ەكونوميكامىزعا نە بەردى؟ ولار ەكونوميكالىق ءوسىم كورسەتەتىن سالاعا اينالا الدى ما؟ ۇكىمەت ولاردىڭ جۇمىسىن تۇجىرىمدامالىق تۇردە سارالاپ قورىتىندى جاسادى ما؟ وكىنىشكە وراي ناقتى جاۋاپ جوق.

اەا-عا مەملەكەت تاراپىنان مىناداي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان: كورپاراتيۆتىك تابىس سالىعى، جەر سالىعى تولەنبەيدى. وندىرىلگەن تاۋارلار مەن كورسەتىلگەن قىزمەتكە قسس تەك اەا-تا سالىنبايدى، بىراق وسى ايماقتا وندىرىلگەن تاۋارلار مەن ءوندىرىس قىزمەتىن اەا-تان وتكىزۋ كەزىندە قسس سالىنادى. بۇل تيىمدىلىگى جوق تۇسىنىكسىز جايت. شەتەلدەن ماماندار تارتىپ، ولاردىڭ جالاقى قورىنا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر تەك عىلىمي جانە ءبىلىم سالاسى ماماندارىنا بەرىلگەن. ال بىزدەگى قۇرىلعان 11 اەا تەك ءوندىرىس سەكتورىنا بەيىمدەلگەن. اەا قاتىسۋشىلاردىڭ قىزمەتىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن يمپورتتىق ونىمدەردى الماستىراتىن ۇزاق مەرزىمدى مەملەكەتتىك تاپسىرىستار، عىلىمي تەحنيكالىق تاپسىرىستار مەن پروگراممالار ازىرلەۋ، ارالاس جانە كلاستەرلىك ءوندىرىس قۇرۋ، «ءبىر تەرەزەدەن» باسقارۋ پريتسيپتەرى وسى كەزگە دەيىن بىردە-ءبىر نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردە قاراستىرىلماعان. بۇگىنگى تالدانىپ وتىرعان زاڭ جوباسىندا دا جوق.

مەملەكەتتىك كەپىلدىك بەرىلگەن اۋقىمدى تاپسىرىستارعا تەك وڭدەۋ سەكتورىنا وسى كەزگە دەيىن تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستورلار عانا تارتىلدى. وسىنداي اۋقىمدى تاپسىرىستارعا وتاندىق ينۆەستورلار نەگە تارتىلمايدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇعان ءتيىستى سالانىڭ شەنەۋنىكتەرى وتاندىق ينۆەستورلار بۇل سالاعا كەلمەيدى، سوندىقتاندا دا اەا دامىماي جاتىر دەگەن ءۋاج ايتادى. الايدا، قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن وتاندىق ينۆەستورلار جەتكىلىكتى، بىراق ولار ءۇشىن ەشقانداي ىنتالاندىرۋ تەتىگى جاسالىنباعان. ۇلتتىق كومپانيالاردا اەا-دا شىعارىلاتىن ونىمدەرگە كوپ سۇرانىستار بولا تۇرا ولار ەڭ بولماسا  وندىرۋشىلەرمەن ءبىر جىلعا كەپىلدىك بەرەتىن كەلىسىم شارتقا وتىرمايدى. ويتكەنى ولارعا جەرگىلىكتى وندىرىلگەن ونىمنەن گورى ارزان شەتەل ونىمدەرىن الۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى. دەمەك ينۆەستورلاردى ىزدەگەننەن گورى ءاربىر اەا-عا ۇزاق مەرزىمدى تاپسىرىستاردىڭ تەتىكتەرىن ەنگىزۋ قاجەت. وسىنداي ناقتى تاپسىرىستارعا ينۆەستورلاردىڭ وزدەرى كەلەدى، ال سالىق جانە كەدەندىك جەڭىدىكتەر ولار ءۇشىن قوسىمشا ىنتالاندىرۋ تەتىگى بولىپ تابىلادى. وسى ورايدا يمپورت الماستىرۋ، ءارتۇرلى سالالارداعى شارۋاشىلىق بايلانىسىن قالپىنا كەلتىرۋ، مەملەكەتتىڭ ينۆەستيتسياعا سالاتىن سالماعىن تومەندەتۋ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنداعى وڭدەۋ سالاسىنىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ سياقتى ماسەلەلەر دە وڭ شەشىمىن تابار ەدى.

اەا-دا اعىمداعى جۇمىس ناتيجەلەرىنە سالالىق باعالاۋ جاساي وتىرىپ، ولاردىڭ بازالارىندا سالالىق كلاستەردىڭ ۇيىمداستىرۋدىڭ ناقتى ءىسشارالارىن جاساۋ قاجەت. ال باسقا سالىقتىق-كەدەندىك شارالار اتالمىش سالالىق دامۋدىڭ كلاستەرلىك جوسپارىنا باعىنۋ كەرەك. ارالاس ءوندىرىس ورىندارىن، ولاردىڭ جابدىقتاۋشىلار جەلىسىن اەا ونىمدەرىن تۇتىنۋشىلارعا جەتكىزۋىن ۇيىمداستىرمايىنشا بىردە ءبىر ارنايى اەا-ڭ جۇمىسى ناتيجەلى بولمايدى. بۇگىنگى كۇنى اەا-ق قىزمەتتەرى تۋرالى رەسمي ەسەپتەرىندە كلاستەردىڭ جوقتىعىن ۇلكەن پروبلەما ەكەنى ايتىلادى. مىسالى: «وڭتۇستىك» اەا قازاقستاندا وندىرىلگەن شيكىزاتتاردىڭ سىرتقا كەتىپ جاتقانىن ءوز وندىرىسىنە قاجەت توۆارلاردى سىرتتان  الاتىندىعىن ايتسا، «يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالىق پارك» اەا مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋ جانە جاڭا تەحنولوگيا جاساۋ تاپسىرىستارىنان قۇر الاقان بولىپ قالدىق، ۇلتتىق كومپانيالارعا ءوز ونىمدەرىمىزدى وتكىزۋگە مۇمكىنشىلىك جوق دەيدى، ال «سارىارقا» اەا سالالىق مونوپوليستەردىڭ شيكىزاتتىق ەكسپورتىنا بايلانىستى وزدەرىن مەتال ونىمدەرمەن قامتاماسىز ەتە الماۋدا. ال «تاراز» حيميالىق پاركى 2018 ج. ەسەبى بويىنشا بىردە ءبىر جوبانى جۇزەگە اسىرماعان.

اەا-ڭ قاتىسۋشىلارى مەملەكەتتىك سەكتور ەمەس جەكەمەنشىكتەگى زاڭدى جانە جەكە تۇلعالار. سوندىقتان دا اەا-نى باسقارۋدا وسى زاڭدى جانە جەكە تۇلعالار باستى ورىن الۋى ءتيىس. قانداي ۇيىم-مەملەكەتتىك نە كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىم بولا ما، اەا-تى سالالىق قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن ۆەدومستۆا ارالىق ءتيىمدى قارىم قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتىپ، كورپوراتيۆتى جانە مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردىڭ تەتىكتەرىن پايدالانىپ، ۇزاق مەرزىمگە ينۆەستورلاردى تارتا المايدى. بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن جالدامالى باسقارۋشىلار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ بونۋسى مەن مانساپتىق ءوسۋى ەمەس كاسىپكەر-بيزنەس يەسىنە ۇلكەن ىنتالاندىرۋ كەرەك. سوندا عانا اەا تولىققاندى جۇمىس جاسايدى دەپ ويلايمىن.

مۇرات باقتيارۇلى

Abai.kz