نەمەسە الەمدەگى جانە قازاقستانداعى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ جاعدايى

قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىراتىن، مەملەكەتتە ءتورتىنشى بيلىك ءرولىن اتقاراتىن باق، قوعامدىق ۇيىمدار جانە اقىل-وي ورتالىقتارى بولىپ تابىلادى. اسىرەسە مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بەلگىلەپ بەرەتىن، باسقا ەلدەردەن جاسالعان اقپاراتتىق جانە استىرتىن شابۋىلعا نەگىزگى توسقاۋىلشى قىزمەتىن اتقاراتىن جانە قوعامدىق پىكىردى ساراپتاپ وتىراتىن اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ ماڭىزى زور.  الەمدە وسى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن، بەدەلىن زەرتتەپ وتىراتىن كوپتەگەن ۇيىمدار بار. وسىنداي ۇيىمداردىڭ ءبىرىنىڭ (The Global Go To Think Tank) مالىمەتىنە جۇگىنە وتىرىپ الەمدەگى ءھام قازاقستانداعى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ  دامۋ دەڭگەيىن قاراستىرىپ وتسەك.

نەمەسە الەمدەگى جانە قازاقستانداعى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ جاعدايى

قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىراتىن، مەملەكەتتە ءتورتىنشى بيلىك ءرولىن اتقاراتىن باق، قوعامدىق ۇيىمدار جانە اقىل-وي ورتالىقتارى بولىپ تابىلادى. اسىرەسە مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بەلگىلەپ بەرەتىن، باسقا ەلدەردەن جاسالعان اقپاراتتىق جانە استىرتىن شابۋىلعا نەگىزگى توسقاۋىلشى قىزمەتىن اتقاراتىن جانە قوعامدىق پىكىردى ساراپتاپ وتىراتىن اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ ماڭىزى زور.  الەمدە وسى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن، بەدەلىن زەرتتەپ وتىراتىن كوپتەگەن ۇيىمدار بار. وسىنداي ۇيىمداردىڭ ءبىرىنىڭ (The Global Go To Think Tank) مالىمەتىنە جۇگىنە وتىرىپ الەمدەگى ءھام قازاقستانداعى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ  دامۋ دەڭگەيىن قاراستىرىپ وتسەك.

2010 جىلعى مالىمەت بويىنشا الەمدە 6480[1] اقىل-وي ورتالىقتارى بار ەكەن. بۇل ورتالىقتاردىڭ ەڭ كوبى ارينە اقش-تا (1816), ودان كەيىنگى ورىنداردى قىتاي (425), ءۇندىستان (292), ۇلىبريتانيا (278) ەلدەرى الىپ وتىر. سولتۇستىك كورشىمىز 112 اقىل-وي ورتالىعىمەن ارگەنتينادان (131)  كەيىن سەگىزىنشى ورىنعا جايعاسىپتى. جوعارىداعى ۇيىم الەمدەگى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ رەيتينگىن دە شىعارعان، كوش باسىندا ادەتتەگىدەي اقش پەن ۇلىبريتانيانىڭ ورتالىقتارى جايعاسقان. ايماقتارعا قاراي رەيتينگىن شىعارعاندا ازيادا قىتاي مەن جاپونيانىڭ جانە ءۇندىستاننىڭ ورتالىقتارى جوعارىدا تۇرعانىن كورەمىز. زەرتتەۋ الاڭى بويىنشا جاسالعان بىرنەشە رەيتينگتە دە باتىستىڭ ورتالىقتارى وزا شاۋىپ تۇر.

اتالعان ۇيىمنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك قازاقستاندا 8 اقىل-وي ورتالىعى بار ەكەن (بۇلاردىڭ سانى الدەقايدا كوبىرەك، بىراق تانىمالدارىن عانا العان). بۇل جەردە ءبىز ارمەنيا (14), گرۋزيا (12), ازەربايجان (12) ەلدەرىنەن ارتتا قالساق، وزبەكستانمەن ءبىر ساتىدا تۇرمىز. قازاقستان ىشىندە تانىمال اقىل-وي ورتالىقتارىمىز الەم تۇگىلى ازيانىڭ ىلگەرى كەلگەن 25 ورتالىعىنىڭ اراسىندا جوق بولىپ شىقتى.

قاي قىرىنان الساق تا ءبىزدىڭ اقىل-وي ورتالىقتارىمىزدىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەن ەكەنى انىق. بۇل ەندى ەرتەدەن كەلە جاتقان ءۇردىس. ەگەر باتىستا حح ع. باسىندا العاشقى وي-ورتالىقتارى قۇرىلىپ، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قارقىندى دامىسا، سوتسياليستىك ەلدەردە بۇل سالا اقساپ قالدى. سوندىقتان «كسرو-نىڭ قىرعي قاباق سوعىستا جەڭىلۋىنە وسى كەمشىلىك نەگىزگى سەبەپ بولدى»[2] دەيتىن پىكىر دە كەڭ تاراعان. وكىنىشكە وراي تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە قازاقستانداعى اقىل-وي ورتالىقتارى كەڭ قانات جايا المادى، دامۋ جاعىنان رەسەيدىڭ ءتىپتى جوعارىدا كورگەنىمىزدەي كوپتەگەن تمد ەلدەرىنىڭ ارقاسىندا قالدى.

قازاقستانداعى اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى دەپ تومەندەگى ماسەلەلەردى كەلتىرۋگە بولادى:

1. حالىققا ىقپالى وتە تومەن، نەگىزىنەن بيلىك تاراپىنان بەرىلگەن تاپسىرمالاردى عانا ورىنداپ وتىرادى، ورىنداعان تاپسىرمالارىنىڭ قورىتىندىسىن، زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن سيرەك جاريالايدى;
2. قوعامدىق پىكىردەن الشاقتاۋ، حالىقتىڭ (اسىرەسە اۋىل حالقىنىڭ) ويىنا نازار اۋدارا بەرمەيدى، كوبىنە ينتەرنەتتەگى پىكىرلەرمەن عانا جۇمىس جاساپ وتىر.
3. جەكەلەگەن كومپانيالاردىڭ تاپسىرىستارى وتە از، كوبىنە مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جۇمىس جاساپ وتىرعاندىقتان قارجىلىق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، سوندىقتان شەتەلدىك گرانتتارعا سۇيەنۋگە ءماجبۇر. ءبىزدىڭ جەكەلەگەن كومپانيالاردىڭ تاپسىرىسى الداعى ۋاقىتتا دا تومەن بولىپ قالا بەرەدى، سەبەبى بىزدە باسقا الىپ ەلدەردەگىدەي ءىرى كومپانيالار مەن ولاردىڭ اراسىنداعى باسەكە جوق، سوندىقتان بار جۇكتى امال جوق مەملەكەت ارقالاۋعا تۋرا كەلەدى;
4. ورىس ءتىلدى اقپاراتتاردى تام-تۇمداپ كەزدەستىرۋگە بولادى، ال قازاق ءتىلدى اقپارات مۇلدەم جوق دەۋگە دەرلىك. ال قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ باسىم بولىگى قازاقشا بىلەدى، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى، الايدا بىزدەگى قازاق ءتىلدى عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى حالىقتىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىنەن ارتتا قالىپ كەلەدى، سوندىقتان اقپاراتتاردىڭ جەتىمسىزدىگى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن جاستاردىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرا المايدى.
5. باتىستا ينتەرنەتتىڭ كەڭ تاراۋى بۇل ورتالىقتاردىڭ ەكىنشى تىنىسىنىڭ اشىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى، ال بىزدە اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ سايتتارى ءالسىز، جارتىلاي جۇمىس ىستەيدى، كەيبىرىن دە سايت تا جوق;
6. باق-پەن بايلانىسى ءالسىز، بۇل ورتالىقتاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى حالىققا جەتپەي جاتادى. ال باتىستا باق-تى ەمەس وسى اقىل-وي ورتالىقتارىن «ءتورتىنشى بيلىك» دەپ سانايتىندار كوبىرەك. ويتكەنى ول جاقتا وسى ورتالىقتار بيلىك پەن حالىق اراسىندا دانەكەر بولىپ وتىر. بيلىكتىڭ جۇمىسى حالىققا اشىپ كورسەتىلىپ وتىرماسا، وندا قانشا جەردەن جاقسى جۇمىس ىستەگەنىمەن حالىققا بەيمالىم بولىپ قالا بەرەدى.

بۇل ۇيىمداردىڭ ماقساتى، مىندەتتەرى، جۇمىسى قانداي بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلە الاش ايناسى گازەتىندە، «اقىل-وي ورتالىقتارىن قۇرۋعا نە كەدەرگى؟»[3] دەپ اتالاتىن ماقالادا كوتەرىلگەندىكتەن قايتالاپ جاتۋدى ءجون كورمەدىك.

جوعارىدا اتالىپ كەتكەن كەمشىلىكتەر بىزگە جان-جاقتان جاسالىپ وتىرعان اقپاراتتىق شابۋىلعا تويتارىس بەرە الماۋىمىزعا سەبەپ بولىپ وتىر. اقش-تا تەك قانا ورتالىق ازيا اۋماعىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن وننان اسا ورتالىق بار، باتىس ەۋروپادا دا وسى شامادا ۇيىم ءبىزدى زەرتتەپ وتىر، اسپان استى ەلىندە بىزگە بەلگىلى ءۇش-ءتورت ورتالىق بار جانە ولاردىڭ سانى الداعى ۋاقىتتا ارتارى ءسوزسىز. وسى ورتالىقتاردىڭ بارلىعى باسقان ادىمىمىزدى قاداعالاپ، اقپاراتتىق قىسىم جاساپ وتىر.

ال بۇل شابۋىلدار الداعى ۋاقىتتا ۇدەمەسە كەمىمەيتىنى انىق. ءبىزدىڭ ءالى دە اقپاراتتىق تۇرعىدان وتار ەل بولىپ قالۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى ۇيىمداردىڭ السىزدىگىندە جاتقانداي. سوندىقتان اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن قولعا الماساق، ولاردى ءبىر ىزگە سالماساق جاقىن بولاشاقتى عالىمدارىمىز تەك قانا شەتەلدىك گرانتتارعا جۇمىس جاساپ، سولاردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، سولارعا قاجەت مالىمەتتەر بەرەتىن بولادى، ءوزىمىزدىڭ شالا-جانسار اقپارات كەڭىستىگىمىز بولسا سول مالىمەتتەرگە جۇگىنۋگە ءماجبۇر قالادى.

«اباي-اقپارات»

[1] www.gotothinktank.com/.../2010GlobalGoToReport_ThinkTankIndex_UNEDITION_15_.pdf

[2] www.kisi.kz/img/docs/110.pdf

[3] http://www.alashainasy.kz/politics/1184/