ءۇ.

ءۇ.

ءبىزدىڭ ادەبي سانامىزدا ەجەلگى تۇرىك ادەبيەتىمەن قوسا ەرتە داۋىردەگى پارسى، ءۇندى، يسلام ءدىنى مەن قاسيەتتى قۇران كاريم ارقىلى جەتكەن اراب ادەبيەتىنىڭ تاماشا ىرعاقتارى بار. تۇركىلىگىمىزدى، پارسى، ءۇندى، ارابتىعىمىزدى كەزىندە ماحمۇت قاشقاري بابامىز ءبىرشاما زەرتتەگەن. ءبىزدىڭ زامانداردا شوقان، احمەت، الكەي مارعۇلان... شەتەل عالىمدارىنان رودلوۆ، ۆلاديميرتسوۆ، يۋداحين، رەنچين... قاتارلى كوپتەگەن وقىمىستىلار زەردەلەگەن. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق دالاسىندا شىعىس پەن باتىستىڭ تالاي-تالاي ءىنجۋ-مارجان داستان-حيسسالارى تاراپ جاتتى. ءتىپتى، كونەدەن جالعاسقان مۋزىكا اسپاپتارىمىز ىرعاقتان وزىپ، قازاق ءسوزىن سايراپ كەتۋگە شاق تۇردى. سول كوپتىڭ جۇرناعى، ۇلىلىقتىڭ سارقىنى عانا بىزگە جەتتى. كوڭىلگە مەدەۋ تۇتاتىنىمىز - كونە ءتىلىمىز ساقتالدى. ادەبيەتتانۋشى، ءتىلتانۋشى عالىمدار قازىرگى قازاق تىلىندەگى «aqa»-اعا، «taqa»-تاعا، «altuh»- التىن ...ت.ت. كوپتەگەن سوزدەر مەن سوزتىركەستەرىنىڭ ءىۇ-ءۇ عاسىرلاردا  دا وسى بۇگىنگى تۇلعاسىندا قولدانىلعانىن (د. تسەرەنسودنوم. ت.ءۇىىى. 4.) دالەلدەيدى. ولاي بولسا، ءىۇ عاسىردان كەيىن ورحون-ەنيسەي جازۋلارى، سونان كەيىنگى تۇگەل تۇرىككە ورتاق كلاسسيكالىق مۇرالار، وعان جالعاسا ءحىى-ءحىۇ عاسىرلارعا دەيىن جالعاسقان قازاق جىراۋلارىنىڭ مۇرالارى بار ەكەندىگى تاعى دا بەلگىلى. جۇمەكەننىڭ ولەڭدەرىنەن وسى كونە ادەبيەتىمىزدەگى سارىنداردى انىق بايقايمىز، قازاق كوكىرەگىنىڭ ىرعاعى بۇزىلماعان قالپىن كورەمىز، ولەڭدەرىنىڭ ىشكى ىرعاعى ارقىلى «الديىنەن» ءنار الامىز، ىشتەي قۋاتتانىپ، جوعىمىزدى تاپقانداي تىلسىم كۇيگە تۇسەمىز، ءبىر ولەڭىن وقىعاندا ءبىر تاماشا سازدى كۇي تىڭداعانداي - جان راحاتىن بويعا تاراتامىز. ىشكى سارىنىندا ىقىلاستىڭ  ماقامى بار قوبىز كۇيىنىڭ ىرعاعى مەن قۇرمانعازىنىڭ ەكپىنى بار دومبىرا ۇنىنە ورىلگەن قازاقى جاڭا ولەڭسوزىنىڭ دەگەنىنە ەلتيمىز. «ءار جىل سايىن الدە قايدان، الدە قانداي جەل ەسەر، ءار ءتۇن سايىن ءتۇن قوينىندا الدە كىمدەر كەڭەسەر...» دەپ باستالاتىن ولەڭىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ولەڭدى قازاقى بولدىرىپ - جۇمەكەننىڭ ولەڭسوزى ەتىپ تۇرعان نارسە دە - ولەڭنىڭ ىشكى ىرعاعىنداعى قوبىز كۇي، تۇركىلىك سارىن جانە قۇران ماقامى. «ءتۇن قوينىندا» دەگەن بەينەلى سوزتىركەسىن ەن دالدانى توستەي بيلەگەن قازاق اقىنى عانا ايتىپ، سۋرەتتەي السا كەرەك. جالپى، قازاق ولەڭسوزى وزگە حالىقتىڭ ولەڭسوزىنەن وسىنداي سيپاتتارىمەن دارالانعان. ولەڭ جولىنىڭ باستالۋى كۇلتەگىن جازۋىنداعى: «ۇستە كوك ءتاڭىرى (اتا!), استا قوڭىر جەر (انا!) جارالعاندا. ەكى اراسىندا (ەكەۋىنىڭ اراسىنان!) كىسى ۇعىلى جارالعان» (م. ماعاۋيننىڭ اۋدارماسى) دەگەن سارىنمەن ۇندەس كەلۋىمەن قاتار، عالىمداردىڭ زەرتتەۋىندەگى تۇرىك ولەڭسوزىنىڭ نەگىزگى ءۇش ەلەمەنتى: 1. وقيعانىڭ باستالۋى; 2. وقيعا جەلىسىنىڭ بىرتىندەپ ۇلعايا ءتۇسۋى; 3. تسيكلدە ايتىلۋعا ءتيىستى وي-پىكىردىڭ  تۇيىنىمەن (كەلىمبەتوۆ) تۇتاسىپ تۇرعاندىعىنىڭ ءوزى - اقىننىڭ ەجەلگى تۇرىك ولەڭسوزىنەن قانىپ ءنار العاندىعىن اڭعارتادى[10].

شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ولەڭسوزىندە ءجيى كەزدەسەتىن ويسامعاۋى (ورىسشا «گيپەربولا») - اقىن كوكىرەگىنە بالا كەزىنەن قانىق بولعان - قۇران ماقامى مەن ەجەلگى ەرتەگى-داستانداردان، كەيبىر تۇستا ۇزىك-سوزىق ەستىلىپ تۇرعان ىشكى تىنىس - انا الديىنەن العان اسەر، سولاردان قونعان ۇلگى ەكەندىگى داۋسىز. وسىلاردىڭ بارلىعى توعىسا كەلە، اقىننىڭ بويىنا ەرەكشە شەبەرلىك قاسيەتىن دارىتقان. ول - قازاق اقىنىنىڭ وزگەگە ۇقساماس دارا قالپىن تانىتادى.

ءۇى.

ونەردە ءتاسىل («ستيل») دەگەن بار.بۇل تۋرالى ك. ماركس: «ستيل دەگەنىڭ - ادام!» دەگەن ەكەن[11], ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وسى قاعيدانى ۇستانىپ كەلەمىز. دەمەك، ادام - جان. ولاي بولسا، ءتاسىل دەگەنىمىز - جاننىڭ تۇيسىگى، وي دۇنيەسى، كورۋ، ەستۋ، سەزىنۋ قابىلەتتەرىنىڭ - جيىنتىعى. جازۋشىنىڭ، اقىننىڭ، سازگەردىڭ، سۋرەتشىنىڭ ىشكى سەزىم تولعانىسىنىڭ سىرتقا شىعۋ كورىنىسى. سوندىعىنان دا ولەڭسوز - كوڭىل مەن سەزىمنىڭ ولشەمى بولماق. ءتۇرلى سەزىمنەن - ءتۇرلى كوڭىل، ءتۇرلى كوڭىلدەن - ءتۇرلى مىنەز، ءتۇرلى ءتاسىل (ستيل) قالىپتاسادى. تۇگەل ادامنىڭ كوڭىلىن ءبىر قالىپقا سيدىرا المايتىنىڭ سەكىلدى - تۇگەل سەزىمدى (بۇل جەردە ولەڭسوز دەپ ءتۇسىنىڭىز!) ءبىر قالىپقا سيدىرا المايسىڭ. سوتس داۋىرىندە مىناداي ۇعىم بولدى: تۇگەل اقىندى ءبىر عانا - كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جارشىسىنا اينالدىرۋ. مۇنىڭ اقىرى - ناعىز اقىنداردى قۇساعا بوكتىرۋ، ومىردەن باز كەشتىرۋمەن اياقتالدى...

جۇمەكەننىڭ العاشقى ولەڭى مەن ونى جازۋعا اسەر ەتكەن نە نارسە ەكەنىن بىلمەيمىز. اقىنعا جازدىرعان سول اسەردىڭ كوپ جاعدايدا - شەشۋشى مىندەت اتقاراتىنىن بىلەمىز. مۇمكىن، جۇمەكەنگە اسەر ەتكەن نارسە - اق شاعىلدىڭ اراسىنداعى «ساڭىراۋ شال» مەن كۇيەۋى سوعىستان ورالماعان كەيۋانا شىعار؟!. كىم بىلگەن!.. جۇمەكەن وزىمەن بىرگە كوپ ويلاردى الا كەتكەندىگى بايقالادى. كوپ سويلەۋدەن گورى سويلەمەي، توماعا تۇيىق، ىشتەي تولعانىپ وتىرۋدىڭ ءوزى - جانعا جايلى، تىلسىمعا بويلاۋدىڭ امالى. جۇماقتىق كەيىپتە تىلسىم ءومىر كەشۋ - اقىنعا تاپتىرماس ولجا. ەشكىم سەنى مازالاماسا، سەنىڭ دە وزگەدە زاۋقىڭ بولماسا، بۇل - ناعىز جۇماق ەمەي، نەمەنە؟! مۇندايدا تاماق ءىشۋدىڭ ءوزى - ارتىق نارسە! وسىنداي ءبىر ساتتە جۇمەكەن: «جەمساۋ بار ما بۇلبۇلدا؟»، - دەيدى، ىشتەي تولعانىپ، سويتەدى دە، وعان ءوزى «جاۋاپ بەرىپ»: «... - بار! - دەپ قالدى الدە كىمنىڭ داۋىسى، - بار! بار! - دەستى جاڭعىرىعىپ تاۋ ءىشى (!). شۋلاپ كەتتى ورمان، دالا «بار» دا «بار»، بار! بار! دەسىپ قارقىلداستى قارعالار(!)...» دەپ، كوز الدىڭا «بۇلبۇل- ادام»، «قارعا - ادامدى» الىپ كەلىپ، تۇتاستاي ءبىر «ورمان-قوعامنىڭ» ءتۇر-سۇلباسىن ەلەستەتىپ جىبەرەدى. «ءلاپپاي قۇدجىق - باستى ۇردىقتىڭ!» نە ەكەنىن الدىڭا جايىپ كورسەتەدى. سونان سوڭ «قوڭىر كەشتە قوڭىرايىپ وتىرعان» تاعى ءبىر مەزەتىندە:

«تالاي-تالاي بۇتالاردىڭ قۇسى ۇشتى[12],

جاپىراق ۇشتى تالاي-تالاي بۇتادان -

دۇنيە ودان جۇتاعان جوق،

جۇتاعان

كوڭىلىم عانا قالدى قالدى كەي ءسات قۇلازىپ.

جۇتاعان كۇلكى - قورەك،

مۇڭ دا - ازىق...» - دەپ تولعاندى.

بىلاي قاراساڭ،  وسى ولەڭ مەن ونىڭ الدىندا كەلتىرىلگەن ەكى ولەڭنىڭ قۇرىلىمى، ونداعى اقىننىڭ ويى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. اۋەلگىسىندە («بۇلبۇل مەن «قارعادا») - مىقتى اجۋە-كەكسىن بار. جۇمەكەننەن شىعا بەرمەيتىن مىنەز. ويشىلدىڭ جۇيكەسى شارشاعان كەزىندەگى شامىرقانۋى ىسپەتتى. ءيا، جۇمەكەننىڭ قوڭىرقاي قالپىن جۇدەتكەن، شارشاتقان نارسە - سول قوعامداعى ادىلەتسىزدىك پەن رۋحاني السىزدىك. جابىعا ۇكى تاعىپ، تۇلپارلاردى ارباعا جەگىپ - السىرەتۋ امالى. «داڭق پەن داقپىرت» رومانى وسى كەزدە تۋدى. جۇمەكەن اۋەلى رومان جازايىن دەمەگەن، ولەڭنەن قالعان ويلارىن قاراسوز ارقىلى سىرتقا توككەن. سونىڭ وزىندە بۇل رومان الدە ءبىر «اتاقتى رومانداردان» اناعۇرلىم جاندى شىققان. ال كەلەسى ولەڭ جۇمەكەننىڭ ناعىز وزىندىك قالپىن ايقىندايدى.

ءتاسىلدى ء(ستيلدى) جانعا بالاپ وتىرعان سەبەبىمىز دە - وسى!..

ءۇىى.

قازىرگى تاڭدا قازاق ادەبيەتىنىڭ وقىرماندارىنىڭ ورنىن ايتىس اقىندارىنىڭ تىڭداۋشىلارى تولىقتىراتىن بولدى. بۇل - ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ سوڭعى سەرپىلىسىن اڭعارتقانداي. جاڭادان جارىق كورەتىن كىتاپتار سول از ساندى وقىرماندار سالماعىمەن ولشەنۋدە. قالىپتاسقان ەسكى ادەتپەن دارىپتەپ جۇرگەن ادەبيەتىمىز وقىرمان مەن تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنان الىس، وقىلعان. جازىلعان دۇنيەلەر دالاعا كەتۋمەن بىردەي بولىپ تۇر. ەسەسىنە، ءبىر كەزدە ءوزىمىز مانسۇق ەتكەن باتىس پەن امەريكالىق ۇلگىدەگى بەيتاراپ ادەبيەتتەر ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىزدىڭ ساناسىنا دەندەپ ەنىپ بارادى. سانادا ەسكىلىك پەن جاڭاشىلدىقتىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس ءجۇرىلىپ جاتىر. جاڭا بۋىن مەن جاستار جاعى جاڭاشىلدىق ىزدەپ باتىسقا قاراي ۇمتىلىپ بارادى. كۇندەلىكتى تۇتىناتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەنى وسى باتىستى دارىپتەيدى، قاراپايىم جۇرت - جاسى بار، جاساپازى بار سولارعا قاراي جۇگىنەدى. دەمەك، الدىمىزدان باتىس وركەنيەتىنىڭ دۇلەي داۋىلى ەكپىندەپ كەلەدى. رۋحاني داۋىلعا قارسى تۇراتىن وسىنداي الماعايىپ تۇستا جۇمەكەن سياقتى جاڭاشىل سەزىمدەگى اقىننىڭ ورنى ومىرايىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. مۇنداي داۋىلدىڭ بولاتىنىن جۇمەكەن ەرتە سەزىنگەن، سونىڭ ءۇشىن جاتتاندى ۇلگىلەردەن باس تارتىپ، وزىندىك سونى جول ىزدەگەن. بەيتاراپ ويلاۋ، دۇنيەنى وزىندىك كوزقاراسپەن سەزىنۋدىڭ سونى سوقپاعىن ەرتە تاپقان. ەگەر، اقىننىڭ عۇمىرى بۇگىنگە جەتكەن بولسا، وتكەن جيىرما جىلدا ول تالاي-تالاي عاجايىپ ويلاردى، نەلەر ءبىر توسىن ۇلگىلەردى دۇنيەگە كەلتىرگەن بولار ەدى. جۇمەكەننىڭ ويلاۋ، سەزىنۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتىندەگى ەركىندىك ءبىزدى وسىنداي ويلارعا جەتەلەيدى. ول ەش باعدارسىز كونە گرەك اڭىزدارىن شارلاماعان. ءتۇبى ءبىر بولاتىن قۇبىلىستى الدىن-الا سەزىنىپ، وسىنداي تىڭ ىزدەنىستەرگە بارعان بولار! ءاردايىم جاتتاندى قاعيدادان اۋىل ىرگەسىن الىستاتىپ وتىرعان:

«شىڭداردى باسىپ، باۋىرعا

جىلجيدى اسپان بىلىنبەي،

ىلىنگەن بۇلتتار بۇتاعا

قوتىر تايلاقتىڭ جۇنىندەي

قايىزعاقتانعان;

دوڭدەردىڭ

توبەل-تاز بولعان تالايى.

قارت قايىڭ عانا دۋدىرايدى -

سالاق قاتىننىڭ سامايى.

ءبىر سومدىق سارىقۇلاقتاي،

سارىقۇلاق جاپىراقتارىم،

كوكتەمدە - كوكتەپ،

كۇز - قۋارىپ

جاپىراق اتىن اقتادىڭ:

قۇلاعىنان باسقا قۇنى جوق،

و، مەنىڭ اقىماقتارىم![13]»

ەندى وسى ولەڭدى مودەرنيستىك ولەڭ ەمەس دەپ ايتىپ كورىڭىز! ولەڭنىڭ بىتىمىندەگى بارلىق قۇرىلىم مودەرنيزم قاعيدالارىنا تولىق جاۋاپ بەرە الادى. ولەڭدى باستان-اياق مودەرنيستىك ولەڭدى الداۋ تاسىلىمەن سارالاپ شىقساڭىز بولدى، وعان تولىق كوز جەتكىزەسىز. جۇمەكەندە وزىندىك ىشكى ىرعاق، دارا قۇرىلىمى  ارقىلى استارلى بەينەلەۋدىڭ شەبەرلىك دەڭگەيىنە جەتكەن مۇنداي ولەڭ جەتەرلىك.

قازىرگى تاڭدا اقش-تا تۇراتىن قىتايدىڭ اتاقتى مودەرنيست اقىنى بي داۋ-دىڭ «بۇگىنگى زاماننىڭ ەپوسى» دەپ باعالانعان «ەسكى بۋدحانا[14]» دەگەن شاعىن ولەڭىنىڭ قازاقشاسى:

«داڭعارانىڭ ءوشىپ كەتكەن داۋىسى (!)

ورمەكشىنىڭ تورى بولىپ توقىلىپ

جارىعىندا ءدىرىل قاقتى (!) دىڭگەكتىڭ -

ۋاقىت ءىزى شيمايلاعان ۇرشىقتاي

ەسكە تۇسپەس ەش نارسە،

تاستان شىقسا تاۋ ءىشىنىڭ جاڭعىرىعى تۇنشىققان،

كوكەيىڭە ول دا ەلەس(!)...» دەپ كەلەدى ەكەن. تۇپنۇسقامەن الشاقتىعى قانداي ەكەنىن ءبىز بىلمەيمىز. بىزدە ونداي مالىمەت جوق. قىتايشاسى دا ءدال وسى اۋدارماداعى قالىپتا بولسا، وندا جۇمەكەن بۇل ولەڭگە  كوپ تاڭدانبايدى. «ءولىارانى» جازعانداعى ويىن ەسكە الىپ، سونداعى تۇيسىكتى قايتا جانداندىرىپ، قىتاي ولەڭىن ءبىر مارتە وقىپ، ونى بۇكتەپ قويىپ، پاپيروسىن تۇتاتادى. ويتكەنى، ولەڭدەگى «داۋىس»، «ورمەكشىنىڭ تورى»، «ءدىرىل قاققان دىڭگەك»، «كوكەيدەگى ء(السىز) ەلەس» سياقتى تەڭەۋ، تەڭەۋلىك ءسوز تىركەستەرى جۇمەكەنگە جات، توسىن نارسە ەمەس!

«جىرتىق-جىرتىق جاپىراقتى بۇركەنىپ

بۇتا بىتكەن دىردەك قاعىپ توڭىپ تۇر...ءا

وسى ەكى ولەڭدە قانشا ايىرماشىلىق بار؟! ەكى اقىن ايتتى دەمەسەڭ، ەكەۋىندە دە - ءدىرىل (قوعالىس!), ەكەۋىندە دە - ۋاقىتتىڭ اعىسى بار!

«قارت الاتاۋ قاۋرىت ءتۇسىپ باسىنا ءىس

كوشىپ كەتكەن سىقىلدى دا اسىعىس -

جەل ۇيىتقيدى ءبىر بەيپىل(!),

ۇيىتقىعان بۇلت نە جاۋارىن (!) بىلمەي تۇر.

ىلايلانىپ جىلايدى اعىپ سايدا سۋ..

اينالايىن التىن كۇن-اۋ، قايداسىڭ؟!.»، - دەيدى جۇمەكەن. ولەڭنىڭ اتى - «ءولىارا» - ولمەلى ۋاقىت. ەكى دا كەلەر كۇندى نەمەسە الدە ءبىر وتكەن «عايىپ كۇندى»، الدە نە ەركىندىكتى مە، بوستاندىقتى ما نەمەسە ەندى وتەتىن، ءوتىپ كەتكەن ساتتەردى اڭسايدى. بىرەۋىنىڭ سيمۆولى - التىن كۇن, ەندى بىرۋىنىكى - ەسكى بۋدحانا. سەزىنۋ تاسىلدەرى - ۇقساس، سىرتقى ماشىقتارى - ەكى بولەك. ايىرماشىلىق - شامالى عانا! قىتاي اقىنىندا كۇيرەگەن رۋح باسىم بولسا، جۇمەكەندە جان مەن رۋح ەكەۋى دە بار! قازاق اقىنى - جاندى قوزعالىسقا (الاتاۋدى كوشىرىپ!) اينالدىرعان. بۇل ايىرماشىلىق - ەكى اقىننىڭ ءدىني نانىمدارىنا قاتىستى، سونىڭ وزگەشەلىگى!.. اقىل-ەس جوعارعى دامۋىنا جەتكەن كەزدە - جان مەن رۋح تۇتاستىق تابادى، سونىڭ - كورىنىسى!..

بۇنىڭ سىرى نەدە؟ سىرى سول - جۇمەكەن سەزىنۋ مەن تۇيسىكتىڭ شىڭىنا جەتكەن اقىن! ونىڭ ءاربىر ءسوزىن ويلانباي، تولعانباي وتىرىپ وقۋ مۇمكىن ەمەس، ونسىز ونى تۇسىنە المايسىڭ!.. جانە دە ءبىلىم كەرەك!.. ءبىل-ءىم!..

الماتى، 19.03.2008 جىل، سارسەنبى، قاراتال

«اباي-اقپارات»

سوڭى