كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى قاتتى بەلەڭ العان جىلدارىندا قازاق حالقىنىڭ ءالىپبي اۋىستىرىپ، كيريلل ارپىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعانى تاريحىمىزدان ايان. الايدا كەڭەستىك يمپەريانىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، وتارلىق سانادان ارىلۋ ءۇشىن لاتىنعا كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگى ايقىن سەزىلە باستادى. زيالى قاۋىم وكىلدەرى لاتىنعا كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ءجيى ءسوز ەتە بەرگەن سوڭ، مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدى عالىمدارىمىزعا امانات ەتتى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قوعام كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋگە دايىن با؟ «امانات» پىكىرتالاس كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى وسى ماسەلەگە ارنالدى.

كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى قاتتى بەلەڭ العان جىلدارىندا قازاق حالقىنىڭ ءالىپبي اۋىستىرىپ، كيريلل ارپىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعانى تاريحىمىزدان ايان. الايدا كەڭەستىك يمپەريانىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، وتارلىق سانادان ارىلۋ ءۇشىن لاتىنعا كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگى ايقىن سەزىلە باستادى. زيالى قاۋىم وكىلدەرى لاتىنعا كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ءجيى ءسوز ەتە بەرگەن سوڭ، مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدى عالىمدارىمىزعا امانات ەتتى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قوعام كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋگە دايىن با؟ «امانات» پىكىرتالاس كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى وسى ماسەلەگە ارنالدى.

سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى:
- قازىر تاريحتىڭ ءوزى الدىمىزعا لاتىنشاعا كوشۋدى قويىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى ۇشكە ءبولىپ قاراۋعا بولادى: ساياسي، لينگۆيستيكالىق، پسيحولوگيالىق-الەۋمەتتىك نەگىزدىلىگى. ساياسي جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق، لاتىنشاعا كوشۋ سانامىزدى تاۋەلسىزدەندىرەدى. وزبەك پەن تۇرىكپەن لاتىنشاعا كوشتى، رەسەيدىڭ بوداندىعىندا وتىرعان باشقۇرت اعايىن ءوزىنىڭ لاتىن گرافيكاسىن دايىنداپ قويىپ وتىر. قىرىم تاتارلارى دا دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى. دۇرىس. ساياساتتى بىلاي قويعاندا، ءبىز ماسەلەگە مىنا جاعىنان كەلۋىمىز كەرەك: قازىرگى ءالىپبي تاۋەلسىز حالىق رەتىندە، ۇلت رەتىندە ءبىزدى قاناعاتتاندىرا ما؟ تاۋەلسىز ەل رەتىندە وسى 42 ءارىپتى تۇتىنا بەرسەك، ول ءبىزدىڭ قاجەتتىلىگىمىزدى تولىق وتەي مە دەگەن ماسەلەنى ءبىزدىڭ لينگۆيستەر ءالى كۇنگە جەرىنە جەتكىزىپ زەرتتەدى دەي المايمىن. 42 ءارىپ بۇل قازاقتىڭ 42 دىبىسىنىڭ ەمەس، جالپى قازاق، ورىس تىلدەرىنىڭ ورتاق ءالىپبيى. ياعني ءبىزدىڭ قازىرگى ءالىپبيىمىز قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيى ەمەس. ءالىپبي بولماعاننان كەيىن وزگە ءتىلدىڭ ءالىپبيىن پايدالانۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق، گرامماتيكالىق، ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق جاعىنان اقساپ جاتۋى اقىرىندا بۇل تىلدەن باس تارتۋ ماسەلەسىنە اپارىپ سوعادى. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ماسەلە داۋسىز. تەك وكىنىشكە قاراي، ءبىز كىلەڭ ءبىر قۇرعاق سوزگە اۋەسپىز. كۇنى ەرتەڭ پرەزيدەنت «اعايىندار، تاۋەلسىزدىگىمىزگە 20 جىل بولدى، ال كوشەمىز» دەسە، ەشتەڭەمىز دايىن ەمەس. لاتىنشاعا كوشسەك، مىناداي ەكى ماسەلە تۋىندايدى: ەكى قارىپتىڭ قايسىسىن تاڭدايمىز: لاتىنشا ما، اعىلشىنشا قارىپتى مە؟ اعىلشىن دەپ جۇرگەنىمىز كومپيۋتەردەگى كلاۆياتۋرادا تۇرعان اعىلشىن قارىپتەرى. ەكىنشىسى تۇرىك اعايىندار پايدالانىپ جۇرگەن باسىندا ايشىعى بار نەمەسە اياعىندا قۇيرىعى بار، بىراق لاتىن قارىپتەرى. مەنىڭ ءوز ويىم، دايىن تۇرعان اعىلشىنشا قارىپتى الۋ كەرەك. دايىن تۇر، تەك سونى ءالىپبيدىڭ ىشىنە ەنگىزىپ، مويىنداپ، رەسمي بەكىتىپ، العا باسقان ابزال.

ساليح اكچاي، حالىقارالىق «ديالوگ-ەۋرازيا» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى:
- وسمان يمپەرياسى قۇلاپ، تۇركيا رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان كەزدە اتاتۇرىك سول كەزدەگى ساياساتقا وراي شەشىم قابىلدادى: تۇرىك ەلى لاتىنشا الىپبيگە كوشتى. سەبەبى ول كەزدە يمپەريا قۇلاپ، جاڭا مەملەكەت قۇرىلىپ جاتقان ساتتە جاڭا پسيحولوگيا قاجەت بولدى. بۇل ساناعا ۇلكەن اسەر ەتتى. ەگەر قازاقستانداعى جاعدايدى تۇركيانىڭ سول ءبىر كەزدەگى ساياساتى تۇرعىسىنان دا الىپ قارايتىن بولساق، ءبىز دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى باستى مۇرات ەتىپ ۇستانۋىمىز كەرەك. سول دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءبىز جالپى الەم پايدالانىپ جاتقان سول لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىن. ەگەر لاتىن ارپىمەن جۇمىس ىستەسەك، مادەني سالادا دا، تەحنولوگيالىق جاعىنان دا باتىس ەلدەرىمەن ارادا جان-جاقتى بايلانىس ورنايدى. سول ارقىلى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا تەز ىلىگىپ كەتە الامىز. تۇركيا ەلى 1928 جىلى ءبىر-اق كۇندە اراب ارپىنەن لاتىن ارپىنە كوشتى. بۇدان تەك قانا ۇتتى. وعان «ەندى بۇل ماسەلەنى سوزا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا اسەر ەتەتىن نارسەنى كەيىنگە شەگەرۋگە بولمايدى» دەگەن اتاتۇرىكتىڭ شەشىمى اسەر ەتتى. بىزدە دە كەزىندە لاتىن كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە كوپ پىكىر قايشىلىعى تۋىنداعان. ول ءار مەملەكەتتە بولاتىن جاعداي. ءارتۇرلى پىكىر تۋىنداپ، ءىس سوزىلىپ كەتەتىن بولعان سوڭ، ەل باسشىسى ويىمىز ىسكە اسپاي قالا ما دەگەن ويمەن وسىنداي شەشىمگە كەلدى.
اراب ارپىمەن سالىستىرعاندا فرانتسۋزدىڭ، يتالياننىڭ، اعىلشىننىڭ پايدالانىپ جاتقان ءتىلى بولعاسىن، جالپى وركەنيەت تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا وزىق ءالىپبي ەكەنى كورىنىپ تۇر. ەلباسى قازاق ەلىنىڭ جاڭا ۇردىسپەن دامىپ، جاس ايبىندى مەملەكەت رەتىندە الەمگە تانىمال بولۋىنا دا مول ەڭبەك ءسىڭىردى. ەندەشە، قازاق حالقى جاس، جاڭا مەملەكەت رەتىندە وتارلىق سانادان ارىلۋى قاجەت دەپ ويلايمىن. دەمەك، بۇل - ەلباسىنىڭ الدىنداعى ۇلكەن قادامداردىڭ ءبىرى. كەلەسى جىلى قازاقستان تۇركى الەمىنىڭ استاناسى اتانباقشى. سوعان قاراعاندا تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ اراسىندا جاقىنداسۋ ۇدەرىسى ءجۇرۋى كەرەكتىگى داۋ تۋدىرمايدى. ول تۇرعىدان ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان دۇرىس ساياسات ۇستانىپ، قارقىندى جۇمىس ىستەپ جاتىر.

جانتاس جاقىپوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- عالىمداردىڭ جەتىستىكتەرى جوق دەۋگە بولمايدى، بار. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى لاتىن قارپىن قولداناتىن، قولدانىپ جۇرگەن، قولدانباق باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەدى. لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى 3-4 تاماشا جوبا دايىن. تەك ءوزىمنىڭ مالىمەتىم بويىنشا، ەملە ماسەلەسىنە كەلگەندە بولماشى ءبىر قايشىلىقتار بار ەكەن. سونى قالاي جاسايمىز دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە كەڭەسسە، جەتىپ جاتىر. ەگەر بيلىكتەن شەشىم بولسا، ولار حالىقتىڭ الدىنا شىعۋعا دايىن. بۇعان ارنايى مەملەكەتتەن قاراجات تا ءبولىندى. مەنىڭ ويىمشا، تۇركى حالىقتارىن لاتىن قارپى بىرىكتىرمەيدى. ءبىز ءبارىمىز تۇركىلەر جابىلىپ، جاھاندانۋ اپانىنا ءوزىمىزدى قولدان بەرىپ جاتىرمىز. ءبىز ەگەر شىن تۇركى بولساق، ءبىزدىڭ گەنىمىزدە، تەگىمىزدە بىردەڭە قالسا، ءبىزدى بىرىكتىرەتىن كونە تۇركى جازۋى. ودان رۋح جاڭارادى. ءبىز ونى تەك تاڭبا دەپ ويلايمىز. ولاي ەمەس. ال لاتىن قارپىن العاننان كەيىن سول سەميوسفەرانىڭ جەتەگىندە كەتپەكپىز. ارينە، مەن لاتىن تىلىنە قارسى ەمەسپىن، بىراق ءبىز اسقاق مۇراتتى دا ويلاساق، كونە تۇركى جازۋىن بىرەگەيلەندىرىپ، سونى الۋىمىز كەرەك. اراب جازۋى دا جاقسى. ونىڭ جاقسىلىعى بۇلار تابيعاتپەن بايلانىستى. بويداعى قانىمىز قالاي اينالسا، جەر قالاي اينالسا، اراب قارپى دە سونداي باعىتتا جازىلاتىن، تابيعاتپەن تاڭىلعان ءارىپ سياقتى. مۇنى مۇسىلمان رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. لاتىنشاڭ دا، كيريلليتساڭ دا كەرىسىنشە جازىلادى. ال بۇگىنگىمەن ويلاعاندا ارينە، قازىر دۇرىسى، لاتىن قارپىن قۇپ الۋ. قازىر ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ قارپىنە بايلانىپ وتىرمىز. ەگەر شىقساق، ورىس تىلىنەن كىندىگىمىزدى اجىراتىپ الامىز دا، قاتار ءومىر سۇرەمىز. «ە، قازاق ءتىلى ءوزى وزگەشەلەۋ ءتىل ەكەن عوي» دەپ نازار اۋدارا باستايدى، ۇيرەنۋى دە باسقاشا بولادى. ماسەلەن، اعىلشىندى دا، نەمىس ءتىلىن دە جىلدام ۇيرەنەدى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەيدى. ويتكەنى قازاق ءتىلى ورىس تىلىنە اسسوتسياتسيا بولادى دا تۇرادى.

سەرىكقازى كاكىبالانوۆ، «قازاق ينتەرنەتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى:
- لاتىننىڭ كەرەك ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. ەڭ مىقتى دەگەن ەۆرەي حالقىنىڭ ءوزى حالىقارالىق تىلگە - لاتىنشاعا باعىنادى، لاتىنشامەن ءجۇرىپ-تۇرادى. ءيۆريتتى، ءوز جازۋىن ەشكىمگە تاڭبايدى. سول تۇرعىدان كەلگەندە ءبىزدىڭ لاتىن ماسەلەسىن تالقىلاۋىمىزدىڭ دا قاجەتى جوق، وعان بىرتىندەپ كوشۋدىڭ، بىرتىندەپ وقىتۋدىڭ دە كەرەگى شامالى. بۇل جەردە ەڭ كەرەگى، اۋەلى ساياسي شەشىم. سوسىن قوعامنىڭ دۇرك كوتەرىلىپ، سوعان باس بۇرۋى. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ەلباسى جارلىققا قول قويسا، ءبىتتى. كوپ ءسوز ساپ تىيىلادى دا، ءدال سول ساتتەن باستاپ، ءبارى قالاسىن-قالاماسىن، سول تىلدە جازادى دا، وقيدى دا. ماسەلەن ەلەكتروندىق كەڭىستىكتە 28 كيريلشەگە 28 اعىلشىنشا قارىپتى سايكەستەندىرسە، بەيرەسمي ءالىپبي دايىن بولادى. سونى قوعامنىڭ نازارىنا ۇسىنساق، ءبىرىمىز سمس-پەن، ەكىنشىمىز اگەنت ارقىلى تاراتىپ جىبەرسەك، بولعانى. لاتىن قارپىن ۇيرەنۋدىڭ تۇك تە قيىندىعى جوق، لەزدە وقىپ-ۇيرەنۋگە بولادى. قوعام الىپ كەتسە، ساياسي شەشىم قابىلداۋ دا وڭاي بولادى. بىزدە ميلليونداپ ءبولىنىپ جاتقان قاراجات بار، الەۋمەتتىك تاپسىرىس رەتىندە سونى قوعامدىق ۇيىمدارعا بەرىپ، نەگە سونداي ورتالىقتار اشپاسقا؟ 2005 جىلى قازاق ينتەرنەتى قوعامى قۇرىلدى. جىلجىماي تۇرعان كوپ ءىستى كەيىنگى جاس-تار الىپ كەتتى. اسحات ەركىمباي دەگەن قازاققا جانى اشيتىن ازامات ءىنىمىز مىنا بلوگ دەگەن ماسەلەنى اقىرىنداپ قاراپ، ءوزى جاقسىلاپ ۇيرەندى. بيىل ناۋرىزدا شەتتەگى جانە ەلىمىزدەگى قازاقتارعا ارناپ ءبىرىنشى بلوگ-قۇرىلتاي وتكىزدى. قازاقشا ينتەرنەت كۇشكە اينالدى. ءبىز ىستەي الماعانىمىزدى كەيىنگى توپ كەلىپ ءىلىپ اكەتەدى. سول ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى ءبىز باستاپ جىبەرۋىمىز كەرەك.

ەرنۇر اقانباي، «قازاقپارات» اگەنتتىگى قازاق رەداكتسياسىنىڭ شەف-رەداكتورى:
- «قازاقپارات» اگەنتتىگى 2004 جىلدىڭ 16 ساۋىرىنەن باستاپ لاتىن قارپىندە حابار تاراتا باستادى. ول ءبىر عانا ماقساتتى كوزدەدى. شەتەلدە تۇرىپ جاتقان، ونىڭ ىشىندە ەۋروپاداعى قانداستارىمىزدى اتامەكەندە بولىپ جاتقان جاڭالىقتارمەن سۋسىنداتۋ، اقپاراتتىق سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل جوبانى سول كەزدەگى باسشى جارىلعان بەيسەنبايۇلى قولعا السا، لاتىن ءالىپبيىنىڭ نەگىزىن جاساپ بەرگەن ءابدۋالي قايدار باستاعان اعالارىمىز. سول كەزدە ءابدۋالي قايدار اعادان ارنايى وسى ماسەلەگە بايلانىستى سۇحبات العانمىن. ول كىسى جاڭا ءالفاۆيتتىڭ نەگىزىنىڭ قالاي دايىندالعانى تۋرالى مىناداي جايتتى ايتتى. 1993 جىلى تۇركيانىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن انكارا قالاسىندا تۇركىتىلدەس ەلدەر عالىمدارىنىڭ باسقوسۋى وتەدى. كۇن تارتىبىندە تۇرعان ءبىر عانا ماسەلە، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەرگە ورتاق لاتىن قارپىن جاساۋ بولعان. سودان عالىمدار 34 ارىپتەن تۇراتىن ورتاق ءالىپبي جاساپتى. سول كەزدە ولار «ءار حالىق ءوزىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قارىپتەردى كوبەيتە مە، ازايتا ما، وزدەرى بىلەدى، بىراق لاتىن ءالىپبيىن جاسايىق» دەگەن ءبىر كەلىسىمگە كەلەدى. ءابدۋالي اعا قازاق تىلىندە 17 داۋىسسىز، 9 داۋىستى دىبىستىڭ نەگىزىندە كىرمە ارىپتەردىڭ ءبارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، الفاۆيت جاساپ شىعارعان.
العاش اقپارات تاراتا باستاعان كەزدە شەتەلدەگى قانداستارىمىزدان قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە سايتتىڭ كوپ جاردەمى تيگەنىن جازعان كوپتەگەن حاتتار كەلدى. بۇل قۋانتارلىق جاعداي. بىزدە سوڭعى 100 جاڭالىققا كىرگەن تۇتىنۋشى سانىن ەسەپتەيتىن ستاتيستيكا جۇرەدى. لاتىن ارپىمەن جازىلعان سوڭعى 10 جاڭالىققا 3-4 مىڭداي قانداسىمىز كىرىپ وتىرادى. مىنە، رەسمي تۇردە بولماسا دا ناقتى قادامعا بارۋدىڭ ءبىر مىسالى. لاتىنعا كوشىپ كەتسەك، بارلىق جازىلعان دۇنيەمىز قايدا قالادى دەگەن قورقىنىش بار كوبىندە. ونىڭ تۇك قيىندىعى جوق. ونى اۋداراتىن ارنايى باعدارلاما بار. سوعان اكەپ سالىپ جىبەرسە ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن قالدىرماي ءاپ-ساتتە اۋدارىپ بەرەدى.

تۇركىتانۋشى عالىم يسلام جەمەنەي: «بۇرىن وزبەك، قازاق، قىرعىز ءبىر تىلمەن، تۇركى-شاعاتاي تىلىمەن سويلەسىپ، ءتۇسىنىسىپ كەلگەنى ءمالىم. قازىر الفاۆيت ارىپتەرىندەگى وزگەرىستىڭ ءوزى دىبىستىق وزگەرىسكە الىپ كەلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنبەي وتىرمىز. تۇركى حالىقتارىن ءدىلى دە، ءدىنى دە ءبىر دەر ەدىك، ەگەر ءالىپبيىمىز ءبىر بولسا. لاتىنعا كوشسەك، كوپتەگەن قاجەت ەمەس دۇنيەلەردەن ارىلامىز. وتارلاۋ ساياساتى ءالىپبيىمىزدى وزگەرتۋ ارقىلى تاريحىمىزدان ءبىزدى قالاي اجىراتسا، مىنە، ءبىز دە قاجەت ەمەس اقپاراتتى الماۋ ءۇشىن ونداي الىپبيدەن اجىراتۋىمىز كەرەك ۇرپاعىمىزدى» دەگەن ەدى. ەندەشە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ زامان تالابى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى.

گۇلشات حاميت

http://nurastana.kz/?p=1765