اباي وماروۆ (كوللاج)

اباي وماروۆ (كوللاج)

تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى يدەياسىن تۋ ەتىپ ۇستانعان اسا كورنەكتى ساياسي قايراتكەر، جالىندى پۋبليتسيست، اۋدارماشى، جازۋشى، XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ەڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي بۇرىنعى كۇنتىزبە بويىنشا 1890 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا، ال جاڭاشا ەسەپپەن 1891 جىلدىڭ 7 قاڭتارىندا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى سۇلۋتوبە ماڭىنداعى نارشوقى قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. باستاپقىدا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان زەردەلى مۇستافا ءدىني بىلىممەن قاتار، مۋزىكادان دا ساباق العان.

بالا كەزىنەن دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن دا ونەرى بولعان. ەرەكشە ۇعىمتال، دارىندى پەرزەنتىنىڭ ورىسشا ءبىلىم الۋىن، سانالى ازامات بولىپ، ءوز حالقىنىڭ جوعىن جوقتاۋىن، مۇڭىن مۇڭداۋىن ارمان ەتكەن اكەسى وزگە تۋىس­تا­رىنىڭ قارسىلىعىنا قۇلاق تۇرمەستەن، مۇس­تافانى اۋىلدان الىسقا، اقمەشىتكە وقۋعا اتتاندىرعان. قالاداعى قايناعان ءتىر­شىلىككە اۋەلدە توسىرقاي قاراپ، ورىسشا ءسوي­لە­گەندەردى كورىپ، ءوزىن ەشقاشان ولاي سويلەي ال­مايتىنداي سەزىنگەن جانە ازداپ ءجۇ­رەك­سىنگەن مۇستافا ازعانتاي ۋاقىتتىڭ ىشىندە قالالىق مادەنيەتتى دە، ادامزاتتىق ىلگەرى ءىلىم-ءبىلىمدى دە تەرەڭ مەڭگەرىپ شىعادى.

پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن بوزبالانىڭ ۇلكەن ساياساتقا ارالاسۋىنا ىق­پال ەتكەن بىردەن-ءبىر ادام - الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ. بىلىمدىلىگىن، تابان­دى­لىعىن ەرتە باستان اڭعارعان ءاليحان مۇس­تا­فانى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى مۇسىلمان فراك­تسياسىنىڭ حاتشىلىعىنا ۇسىنادى. بۇل رەتتە ءاليحاننىڭ دا، ۇلىنىڭ ءوز حالقىنا ادال قىزمەت ەتەتىن زيالى تۇلعا بولىپ قالىپ­تا­سۋىن ارمان ەتكەن شوقايداي ابزال اكەنىڭ دە ءۇمىتى الداعان جوق.

مۇستافا ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىن تۋعان حالقىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس تۇركىستان اۋما­عىن­داعى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى، ءوز الدىنا دەربەس مەملە­كەت بولۋى جولىنداعى كۇرەسكە ارنادى، سوڭعى دەمى بىتكەنشە: «تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ بارىمىزگە ءبىر ماقسات، ءبىر ءمۋحاببات ءۋازيفا بولماق. مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!» - دەپ ءوتتى. مۇستافا شوقاي كوكسەگەن تۇركىستان اۆتونومياسى، تاريحشى عالىم مامبەت قويگەلدىنىڭ پىكىرىنشە، «...جاي ءبىر قالالىق، تۇيىق ساياسي قۇبىلىس ەمەس ەدى. بىراق كەڭەستىك تاريحنا­مادا ونىڭ تاريحي ماڭىزىن تومەندەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن سونداي ماعىنا بەرۋگە تىرىستى».

ۇلتتىق تۇتاستىققا، قازاق ەلىن تاۋەلسىز، ىرگەلى ەل ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىس وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنا ورتاق ماقسات بولدى. تەك ونى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، ارقايسىسى ءارتۇرلى جولدى تاڭدادى. مىسالى، 1917 جىلى قازاق قايراتكەرلەرى، ينتەلليگەنتسياسى اراسىندا قازاق وبلىستارىنىڭ تۇركىستان­مەن بىرىگۋ مۇمكىندىگىنە بايلانىستى قاراما-قارسى ەكى پىكىر بولدى. م.شوقاي يدەياسىن قولداۋشىلار «ورىستىڭ وتارشىل­دىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ورتا ازيا ەلدەرى بولىپ بىرىگۋىمىز كەرەك» دەسە، «اۆتونوميا قۇرۋ - ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋ، مەملەكەت بولىپ، ءىس اتقارۋ وڭاي ەمەس، ءبىزدىڭ قازاق ءىس اتقاراتىن ازاماتقا جۇتاپ وتىرعان بولسا، ءبىزدىڭ جالپى قازاق قاراڭعى بولسا، تۇركىس­تان حالىقتارىنىڭ قاراڭعىلىعى ءھام شەبەر ادامنىڭ جوقتىعى بىزدەن ون ەسە ارتىق» دەپ بىلگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ «ورتا ازيا بولىپ بىرىگۋگە بولمايدى» دەپ ەسەپتەدى. الايدا كۇللى قازاق مەملەكەتىنىڭ تاعدىرى بارلىق قازاق ۇلتىنىڭ قولداۋىنا تاۋەلدى ەكەندىگىن الاشوردا باسشىلارى دا، مۇستافا شوقاي دا ءتۇسىندى. الاشوردا وكىمەتى قۇرىلعان بەتتە تۇركىستان ولكەسى قۇرامىنداعى قازاق جۇرتىمەن بىرىگۋ جولدارىن قاراستىرۋعا كىرىستى. وكىنىشكە قاراي، تۇركى جۇرتىنىڭ تۇتاستىققا، ازات­تىققا باعىتتالعان تالپىنىسى تۇنشىق­تىرىلىپ، الاشوردا وكىمەتى دە، تۇركىستان اۆتونومياسى دا كۇشپەن تالقاندالدى. ءسويتىپ، مۇستافانىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇلاسقان ەميگراتسيالىق قىزمەتى باستالدى.

م.قويگەلدىنىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەك، «ونىڭ مۇنداي قادامعا بارۋى بەلگىلى دارەجەدە ازاماتتىق ەرلىكپەن بىردەي بولاتىن». مۇستافا شوقاي - شىن مانىندە، ەميگرا­تسياعا كەتكەن جانە شەتەلگە باس ساۋعالاپ ەمەس، ساياسي كۇرەستى جاڭا جاعدايدا جالعاس­تىرۋ ءۇشىن بارعان تۇركىستاندىق تۇڭعىش تۇلعا. ءبىر انىعى، مۇستافا شوقاي ەميگ­را­تسيادا وتكەن 20 جىل عۇمىرىندا وتانىنان ەش قول ۇزبەگەن. ەلدە قالعان الاش ارىس­تارى دا مۇستافامەن ەبىن تاۋىپ قارىم-قاتى­ناس جاساۋعا، ونىڭ جاعدايىنان حابار­دار بولىپ وتىرۋعا تىرىسقان. مىسالى،  «امىرە قاشاۋباەۆ پاريجگە ءان ايتۋعا بارعاندا ول ۇلتاراعىنىڭ استىنا جاسىرىپ، مۇستافاعا ارنايى حات جولداعان» دەگەن دە دەرەك بار. پاريجدە ءان سالۋمەن بىرگە، «حالىق جاۋىمەن» جۇزدەسىپ قايتقانىن ءبىلىپ قويعان ءۇش ءارىپتىڭ جانسىزدارى اقىرى امىرەنىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، تۇبىنە جەتىپ تىنعان.

مۇستافا شوقاي كەڭەستەر وداعىندا ورىن الىپ جاتقان اسىرا سىلتەۋلەر مەن سولاقاي ساياسات سالدارلارىنان ءباسپاسوز مالىمەتتەرى ارقىلى ۇنەمى حاباردار بولىپ وتىرادى. ءوزى دە ورىس، فرانتسۋز، تۇرىك جانە اعىلشىن تىلدەرىندە شىعاتىن ءارتۇرلى گا­زەت-جۋرنالدارعا تۇركىستان ماسەلەسى تاقى­رىبىن تەرەڭ ءارى باتىل قوزعاعان ماتە­ريالدار جاريالاپ تۇردى. سونىمەن بىرگە «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان» جۋرنال­دارىنىڭ شىعۋىنا تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتتى. «ياش تۇركىستان» شەتەلدەردەگى رەسەيلىك تۇركى حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بۇرىن ۇزاق ۋاقىت شىعىپ تۇرعان جانە ەڭ ىقپالدى ءباسپاسوز ورگاندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا ۇلكەن ءىز قالدىردى.

بۇل كەزدەيسوق جەتىستىك ەمەس، مۇستافا شوقايدىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارىنان باستاپ ءباسپاسوز سالاسىندا جيناقتاعان ۇلكەن تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى بولاتىن.

مۇستافا ماقالا جازۋ ادەتىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ قىزىپ تۇرعان ساتتەرىندە دە تاستاعان جوق. تۇتقىندار لاگەرلەرىندەگى جۇمىستارى كەزىندە دە ەستەلىكتەرى مەن العان اسەرلەرىن قاعازعا تۇسىرە ءجۇردى. كونتسلاگەرلەردەگى تۇتقىن­داردىڭ ادام توزگىسىز اۋىر ءحالىن كورىپ كەلگەننەن كەيىن: «گيتلەر مەن ءستاليننىڭ كەمشىلىگى كوپ، ولار - شىن مانىندە، زالىم­دار. مەن بۇلاردىڭ قايسىسى كۇشتىرەك ەكەن دەپ ويلامايمىن. شىندىعىندا، ولاردىڭ ساياسات پەن زۇلىمدىقتا دارەجەلەرى بىردەي»، - دەپ جازدى. كەيىنىرەك نەمىس ارمياسىنىڭ گرۋپپەنفيۋرەرى س.س.يواحيمگە جازعان حاتىندا: «گەتە، فەيەرباح، باح، بەتحوۆەن، شوپەنگاۋەر سياقتى ۇلىلاردى تاربيەلەگەن ۇلتتىڭ تۇتقىندارعا جاساپ وتىرعان زۇلىمدىعىن كورە وتىرىپ، مەن تۇركىستان لەگيونىن باسقارۋ تۋرالى ۇسى­نىس­تان جانە سىزدەرمەن ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتامىن»، - دەگەن مازمۇندا حات جازدى. سونىڭ ارتىنشا، ياعني 1941 جىلدىڭ 27 جەلتوقسانىندا مۇستافا شوقايدىڭ جۇرەگى سوعۋىن توقتاتتى. بۇل جونىندەگى رەسمي انىقتامادا «سۇزەكتەن قايتىس بولدى» دەپ كورسەتىلدى. بىراق جارى ءماريا شوقاي مۇستافانىڭ سۇزەكپەن تۇركىستاندا جۇرگەندە اۋىرعاندىعىن جانە وعان قارسى يممۋنيتەتى بولۋى تيىستىگىن ءوز ەستەلىكتەرىندە جازدى. ءسويتىپ، الاشتىڭ اياۋلى ازاماتىنىڭ قانداي جاعدايدا نە سەبەپتى دۇنيەدەن وتكەندىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر.

ابدىۋاقاپ قارا، تۇركياداعى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، شوقايتانۋشى:

ساياساتقا باۋلىعان - ءاليحان بوكەيحانوۆ

تاشكەنتتەگى ەرلەر گيمنازيا­سىن­دا وقىپ جۇرگەن كەزىندە مۇس­تا­فا شوقايدىڭ تۇركى حالىقتا­رىنىڭ مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن ۇيرەنۋىنە باشقۇرتتاردان شىققان اتاقتى ەتنوگراف ابۋباكىر ديۆاەۆ قاتتى اسەر ەتكەن. تاشكەنت قالاسى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەر­ناتورلى­عىنىڭ ورتالىعى بولعاندىق­تان، جەرگىلىكتى حالىق پەن ورىس باسقارۋ­شى­لارىنىڭ اراسىنداعى شيەلە­نىستەر مەن قايشىلىقتاردى مۇستا­فا ءجيى كورگەن. سونداي-اق سول كەز­دەگى ءتىلماشتاردىڭ دا ورىستاردىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گە­نىن بايقاعان. ولار كوبىنەسە اقشاعا ساتى­لىپ، پارا الىپ، اۋدارمانى تەرىس جا­ساي­­تىن بولعان. ال جەر­گىلىكتى حالىق سوتقا شاعىناتىن كەزدە ارىزدارىن مۇس­تافاعا جاز­عىزادى ەكەن. مۇس­تافانىڭ ورىس تىلىنە جەتىك ەكەنىن بايقاعان تۇركىس­تان گەنەرال-گۋبەرناتورى سامسونوۆ ونى وزىنە ءتىلماش­تىق­قا شاقىرادى. ول جاس بالا ءۇشىن ۇلكەن دارەجە بولاتىن. سوعان قاراماستان، مۇستا­فا شوقاي ءتىلماش بولۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. ويتكەنى ول كەزدە حالىق الدىن­دا ءتىلماش­تاردىڭ بەدەلى جوق ەدى. ءسويتىپ، زاڭگەر بولۋدى ويلاعان ول قازان تاتارلا­رى­نا بولىنگەن ستيپەنديا­مەن 1910 جىلى جوعارى ءبىلىم الۋ ءۇشىن پەتەربۋرگقا بارا­دى.

پەتەربۋرگ مۇستافا شوقاي ءۇشىن ءبىلىم الۋ ورتالىعى عانا بول­­عان جوق. سونىمەن قاتار مۇستافا­نىڭ ساياسي تۇرعىدان ءوسىپ-وركەن­دەۋىنە جاعداي جاساعان دا - وسى قالا. وتكىر ويلى مۇستافا شوقاي ستۋدەنت كەزىن­دە-اق ءاليحان بوكەي­حا­نوۆتىڭ كوزىنە تۇسكەن. ءسويتىپ، ءاليحان ونى ساياساتقا باۋ­لى­عان. كەيىننەن مۇستافا شەتەلگە دە سول كىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىن­شا شىققان. ءبىر انىعى، مۇستافا الاش يدەياسىنان ەشقا­شان اجى­راعان ەمەس. ءوزى تۇركىستان اۆتونو­ميا­سىنىڭ توراعاسى بولعان ۋاقىتتا الاشور­دانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىز­مە­تىن دە قاتار اتقارعان. رەسەي پارلا­مەنتى ءۇشىن بەلگىلەنگەن سايلاۋ­لاردا دا ەكى جەردە كان­ديدات بولعان. ياعني مۇستافا شوقاي - ەكى ۇكىمەتتى ءبىر-بىرىنە جالعاۋشى دارا تۇل­عا.

بەيبىت قويشىباي، جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى:

«اۋرۋدان ءولدى» دەگەن تۇجىرىم ءالى دە كۇماندى

مۇستافا جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى حالقىنىڭ بىرلەستىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى. ءوزىنىڭ ءبىر ماقالا­سىندا: «تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن، قىپشاقتى بىلاي قويىپ، ءتىپتى وزبەك، قازاق، تۇرىكمەن بولىپ ءبولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىس­تان تۇرىك­تەرىن بولشەكتەپ، ولىمگە باس­تاي­تىن جول ەكە­نىن جاقسى بىلەتىن ەدىم»، - دەيدى. راسىندا، ورىس­تارعا ءبولىپ تاستاپ بيلەگەن وڭاي بولا­تىن. بولشەۆيك­تەر بۇكىل تۇركى حالىقتا­رى­نىڭ ءبىر بولۋىن قالا­ما­دى. ال ءبىز ءۇشىن ءار تا­راپقا ءبولى­نۋ ول كەزدە وڭتايلى بولما­دى.

پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قا­زاق­تىڭ كوپ جەرىن مۇجىقتار تار­تىپ العان. مۇستافا بولشەۆيكتەر­دىڭ «ەزىلگەن ەلگە پاتشا تارتىپ العان جەرلەردى قايتارامىز» دەگەن ۋادەسىن ورىنداماعانىن، ءتىپتى ودان سوراقى­سىن ىستە­گە­نىن جازىپ، ونىڭ جانىندا پاتشا­لىق زا­مان­داعى جەر ساياساتىنىڭ ءجىپ ەسە الماي قال­عانىن بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن دايەك­تەيدى. كەڭەس­تەر­دىڭ ورتا ازيادا ۇلتتىق-اۋماق­تىق جىكتەرگە ءبولىپ، مەجەلەۋ ءجۇر­گىزۋىن ەسكى «بولشەكتەپ ال دا، بيلەي بەر» ۇرانىن جاڭعىرتقان «سۇم­پايى ساياسات» دەپ باعالاي­دى.

بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگە­نىنە 10 جىل بولعاندا وزدەرىن الەمگە ماقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن شەتەل­دەن دەلەگاتسيا شاقىر­تىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاساندى جەتىستىكتەرىن كورسەتەدى. سونى مۇستافا اشكەرە ەتەدى. «تۇركىستان - كەڭەس بيلىگى استىندا» دەگەن ەڭبەگىندە بيلىكتىڭ ءىس جۇزىندە حالىقتى قالاي ەزىپ جاتقانىن جازادى. مۇنىڭ بار­لىعىن كەڭەس وكىمەتى، ارينە، كەشىرە الماي­دى. ونىڭ ەلدە قالعان تۋىس­تارىن، ونىمەن ارالاسقان ادام­دار­­دى قۋدالايدى، جەكە باسىنا قارسى ءىس قوزعايدى. نەگىزى، مۇستا­فا­­نى «اۋرۋدان ءولدى» دەگەن تۇجى­رىم ءالى دە كۇماندى. ول قايتىس بولعان سوڭ، تۇتقىندار اراسىندا «ۋلاندى» دەگەن دەرەك تاراپ كەتەدى. ال جارى ءماريانى مايىتكە جولاتپاي قويادى. سوعان قاراعاندا، ۋلانعاندىعى عاجاپ ەمەس...

مۇستافا شوقاي: قوقان اۆتونومياسى - تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ ناعىز فورماسى

...قوقان اۆتونومياسى ۇكىمەتى بار بولعانى ەكى اي ءتورت كۇن عانا ءومىر سۇرگەن ەدى. 1917 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قۇرىلىپ، 1918 جىلدىڭ 13 اقپانىندا تاراتىلدى. قوقان ۇكىمەتىنىڭ نە وفيتسەرى، نە اقشاسى، نە اسكەرى بولعان جوق. پوشتا، تەلەگراف، تەمىر­جولداردىڭ ءبارى دە جاۋ قولىندا بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا دۇنيەگە كەلىپ، وسىنداي قىسقا عانا عۇمىر كەشكەن قوقان ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستان حالقىنىڭ ۇلتتىق تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ جولىندا كوزگە كورىنەرلىك ەشقانداي جۇمىس تىندىرا الماعانى تابي­عي ەدى. ءتىپتى بۇل ۇكىمەتتىڭ وسىنداي جاعدايدا قۇرىلىپ، 64 كۇن ءومىر سۇرە الۋىنىڭ ءوزى تاڭعالارلىق قۇبىلىس دەۋگە بولادى. ارينە، قوقان اۆتونومياسى تۇركىستان ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ماقساتى دا، فورماسى دا ەمەس. ول تەك تۇركىستان ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ سول ءبىر كەزەڭدە باسىپ وتۋگە ءتيىس بولعان كەزەكتى ءبىر قادامى عانا بولاتىن. ەگەر ول كەزدە تۇركىس­تانعا، ۋكراينا مەن كاۆكازياداعى سياقتى، قولايلى سىرتقى ساياسي جاعداي تۋىلا قال­عان­دا، ول ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەشبىر ەكىلەن­بەستەن-اق جاريالاپ جىبەرگەن بولار ەدى. ءبىز تاريحي ۇقساستىعى كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن ءبىر داۋىردە ءومىر سۇردىك. كومەك الىپ، ءۇمىت ارتا­تىن كورشىمىز بولمادى. سوعان قاراماستان، مىنا ءبىر شىندىقتى ايتا كەتكەنىمىز ءجون بولار ەدى. كونە رەسەيگە قاراعان ولكەلەر، كەيىننەن كەڭەستىك رەسەيدىڭ دە بۇعاۋىنا ءتۇسىپ قالعان ولكەلەر اراسىندا تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسۋ جولىنا تۇڭعىش رەت تۇركىستان ءتۇسىپ وتىر.

قوقان اۆتونومياسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى سول كەزدىڭ وزىندە تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ ناعىز فورماسىن بەرە بىلگەندىگىندە ەدى. ءبىزدىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمىز تاريحىندا قوقان اۆتونومياسى ءوزىنىڭ وسىنداي ەرەكشە­لىگىمەن تەرەڭ ءىز كالدىرىپ كەتتى.

(«قوقان اۆتونومياسى (1917-1937 جج.)»، مۇستافا شوقاي. تاڭدامالى، 2-توم، الماتى، «قاينار»، 1999 جىل)

كوشىم ەسماعامبەتوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

مۇستافا كۇرەس تەتىكتەرىن قالىپتاستىردى

مۇستافا شوقاي ءبىر ساتكە دە ساياسي كۇرەستەن جەكە باسىن ارتىق كورگەن ادام ەمەس. ول شەتەلگە باس ساۋعالاپ ەمەس، ساياسي كۇرەستى جاڭا جاعدايدا جالعاستىرۋ ءۇشىن بارعان. م.شوقايدىڭ ساياسي كۇ­رەس كونتسەپتسياسىنىڭ تۇپكى ماق­سا­تى تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەل­سىزدىككە قول جەتكىزىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋىنا نەگىز­دەلگەن. ونىڭ ساياسي باعدارلا­ماسى پولشا باسشىسى مارشال يوزەف پيلسۋدسكيدىڭ سىرتقى ساياساتىندا ۇستانعان باعىتىنا سايكەس كەلەدى دە، جالعىز م.شو­قاي عانا ەمەس، بارلىق ەميگرا­تسيالىق كۇش پولشا قارجىلان­دىرىپ وتىرعان «پرومەتەي» ۇيىمىنا بىرىگەدى. سونىمەن بىرگە م.شوقاي كۇرەس تەتىكتەرىن قالىپ­تاستىردى: «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمى قۇرىلىپ، العاش­قى كۇننەن ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. كەيىن ونى ءوزى باسقاردى. ءباسپاسوز ورگاندارى - «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىس­تان» جۋرنالدارى ۇيىمداس­تىرىلدى. ءوز كوزقاراستارى مەن ساياسي كۇرەس كونتسەپتسياسىن ناسي­حاتتاۋ ماقساتىندا «دني»، «پوس­لەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە، «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان»، فرانتسۋز تىلىندەگى «پرومەتەي» جۋر­نالدارىندا، اعىلشىن، فران­تسۋز، پولياك باسىلىم­دا­رىن­دا جۇزدەگەن ماقالا جاريالاعان. فرانتسۋز، ورىس، تۇرىك تىلدەرىندە ءۇش كىتاپ جازعان. 1925 جىلى، 1929 جىلى ەكى رەت، 1933, 1934 جىلدارى لوندوندا بولىپ قاي­تادى.

م.شوقايدىڭ ۇلى تۇلعا ەكەن­دىگىن قاتار جۇرگەن مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق مويىنداعان. ۋكراي­نا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.شۋلگيننىڭ م.شوقاي قايتىس بولعاننان كەيىن: «ەگەر تۇركىستان تاۋەلسىزدىك الىپ، م.شوقاي ءتىرى بولسا، ول دجاۆاحارلال نەرۋ، اتاتۇرىك سياقتى قايراتكەر بولار ەدى»،- دەپ باعالاۋىندا ۇلكەن شىندىق جاتىر.

دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ، قعا اكادەميگى:

شەتەلگە كەتكەنىنىڭ ءوزى كورەگەندىك بولدى

مۇستافانىڭ ولىمىنە ەكى بولجامنىڭ ءبىرى تۇتقىندار لاگەرلەرىن ارالاپ جۇرگەن­دە سۇزەككە شالدىققان دەسە، ەكىنشىسى كايۋم­حان دەگەن كومەكشىسى ۋ بەرىپ ءولتىردى دەيدى. مەنىڭشە، ەكەۋى دە نەگىزسىز. ءبىرىنشى­دەن، ونداي اۋرۋ پايدا بولسا، نەمىستەر اۋرۋ وشا­عىن بىردەن ورتەپ جىبەرەر ەدى. ەكىنشى­دەن، مۇستافا 1941 جىلى 27 جەل­توق­ساندا قايتىس بولدى. ول تۇركىستان لەگيو­نىن قۇرىپ تا ۇلگەرگەن جوق. دەمەك، كايۋمحان ونى قىزعاناتىنداي جاعداي بولعان جوق. «مۇستافا وتانىنا وپاسىزدىق جاسادى، نەمىستەرگە ساتىلىپ كەتتى» دەگەن پىكىرگە مەن ەشقاشان قوسىلمايمىن. ەگەر مۇستافا ساتقىن، نەمىستىڭ قولشوقپارى بولسا، ولمەي، ءتىرى قالار ەدى.

ءبىر جاعىنان، مۇستافانىڭ شەتەلگە كەتكەندىگىنىڭ ءوزى كورەگەندىك بولدى. ەگەر ەلدە قالىپ قويسا، ءبارىبىر 1937 جىلعى رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولىپ، الەمدىك ماسشتابتا جۇمىس جۇرگىزە الماس ەدى. مۇس­تافانىڭ جۇرگىزگەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن­دە سوۆەتولوگ دەگەن يدەولوگيالىق باعىت قالىپتاستى. كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، بۇرىنعى ۇلت رەسپۋبليكالارى اتانعان ايماقتار ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەندە، بۇل الەمدىك جۇيەنى ىدىراتۋدا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ۇلەسى زور بولعاندىعى ايتىلىپ جاتتى. الايدا وسىلاردىڭ بارىنە جول سالعان - م.شوقايدىڭ باستاماسى. وسىنى ءبىلۋىمىز كەرەك، تالماي ايتا بەرۋىمىز كەرەك. كوپشى­لىكتىڭ مۇستافاعا دەگەن بۇرىس كوزقاراسى ۋاقىت وتە كەلە تۇبىرىمەن وزگەرەتىن بولادى. الەم تانىعان مۇستافانى ءوز جۇرتىنىڭ دا لايىقتى دەڭگەيدە دارىپتەيتىن ۋاقىتى ءالى كەلەدى.

قاسىمحان بەگمانوۆ، اقىن، «مۇستافا شوقاي جولىمەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى:

مۇستافانىڭ ءومىرى - تاربيە ءۇشىن تاپتىرمايتىن تاقىرىپ

م.شوقايدىڭ ءومىرى - وتە سيرەك كەزدەسە­تىن تاڭعاجايىپ ءومىر، سونداي-اق بۇل - جاستاردى تاربيەلەۋدە تاپتىرمايتىن تاقىرىپ. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ونى تۇلعا رەتىندە تانىپ-بىلە الماي ءجۇرمىز. ءتىپتى مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان جىلىنىڭ وزىندە ءالى كۇنگە دەيىن كۇمان بار. قازىر 1890 جىلى تۋعان دەپ ءجۇرمىز. بىراق مەن سويلەس­كەن ادامداردىڭ بارلىعى «ودان ۇلكەندەۋ بولاتىن» دەيدى. مۇنىڭ بارىنە عىلىمي جۇيە، دالدىك قاجەت. سول سياقتى بىرقاتار تاريحشىمىز وسى كۇنگە دەيىن مۇستافانىڭ ايەلى ءماريانى «مۇسىلمان ءدىنىن قابىل­دا­عان» دەپ كەلدى. ال مەن ءماريا شوقايدىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا كرەست تۇرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم.

مۇستافاتانۋ عىلىمىندا مۇلدە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءبىر نارسە - مۇستافا قىزمە­تىنىڭ كاۆكاز باعىتى. سونداعى «ۆولنىي گورەتس»، «بوربا» گازەتتەرىندەگى ەڭبەكتەرى، حابارلارى - ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە. وسى ورايدا، ءبىر قىزىعى، كاۆكاز بويىندا التى-اق سانى شىعىپ ۇلگەرگەن «نا رۋبەجە» جۋرنالىن ءبىزدىڭ كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز گازەت دەپ قاتەلەسەدى. ايتا بەرسەك، انىق­تاۋدى قاجەت ەتەتىن، كەيبىرەۋلەر ۇساق-تۇيەك دەپ ەسەپتەيتىن مۇنداي نارسەلەر از ەمەس.

قورىتا ايتقاندا...

الاش جۇرتىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى مۇستافا شوقايدىڭ ادامي ءبىتىم-بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، جالپى ءومىربايانى جونىندەگى دەرەكتەر مۇلدە جوقتىڭ قاسى. بۇگىنگى مۇستافاتانۋشىلاردىڭ دەنى ءماريا شوقايدىڭ ول تۋرالى وسىدان جارتى عاسىرداي بۇرىن، ياعني 1963 جىلى جارىق كورگەن ەستەلىكتەرىنە جۇگىنگەننەن وزگە تىندىرىپ جاتقان ىستەرى شامالى. ال ءماريا شوقايدىڭ «ءومىربايان جازۋدىڭ قيىن شارۋا ەكەندىگىن»، ونىڭ ۇستىنە وزىنە «ەڭ جاقىن ادام جايلى تولقىماي وتىرىپ جازۋ دا مۇمكىن ەمەستىگىن» ەسكەرتكەندىگىن ويلاساق، ەستەلىكتە مۇستافاعا قاتىستى كوپتەگەن جايتتىڭ تولىق قامتىلماعاندىعى زاڭدى دا، تۇسىنىكتى دە. دەمەك، الاشتىڭ ايتۋلى قايراتكەرىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن، ماقسات-مۇراتىن، ءالى دە نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان ەڭبەكتەرىن ءوز دارەجەسىندە جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋ، مۇستافاتانۋ سالاسىن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرۋ قاجەت-اق.

اۆتور: روزا راقىمقىزى

http://www.alashainasy.kz/tul/25695/