بيجومارت قاپالبەكوۆ. ءتىل تۋرالى ءبىر كۇندىك ايقاي ەمەس، جۇيەلىك جۇمىس كەرەك.
- بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزگە جيىرما جىل تولادى. ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا دا جيىرما جىلدان استى. بىراق مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى دە، ونىڭ زاڭمەن بەرىلگەن قۇقىعى دا ءالى كۇنگە دەيىن تولىق جۇزەگە اسپاي جاتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
- بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى رەسمي مەكەمەلەردىڭ جۇمىسىندا ۇيلەسىم بايقالمايدى. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتى، استانا، الماتى قالالارىنىڭ جانە بارلىق وبلىستارداعى ءتىل باسقارمالارى مەن ورتالىقتارىنىڭ اراسىندا ۆەرتيكالدى بايلانىس جوق. باسقارمالار ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان قارجىنى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردەن الاتىندىقتان، وزدەرىنىڭ بولەك باعدارلامالارى، وتكىزىلەتىن ءىس-شارالارى، شىعاراتىن كىتاپتارىنا قارجى تاپپايدى. ماسەلەن، اقتوبەدە جاسالعان وقۋ قۇرالىن قاراعاندى قايتا شىعارىپ جاتۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان ولار مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قويىلاتىن قىزمەتتەر مەن تاۋارلار بويىنشا ءتىل كوميتەتىندە باس قوسىپ، اقىلداسىپ، سول جەردە جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ۇكىمەتتىڭ تىلگە قاتىستى ساياساتىنىڭ بوساڭدىعىنان 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعدارلاماسى ورىندالماي قالدى. ەگەر «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدانا قالسا، باسقا زاڭداردىڭ باپتارى سونىڭ تالاپتارىنا ساي وزگەرتىلۋى ءتيىس. ماسەلەن، «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭ مەن «ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا ازعانتاي تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلسە، ءتىلىمىز جيىرما ەمەس، ەكى-اق جىلدا قاناتىن كەڭىنەن جايادى.
- بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزگە جيىرما جىل تولادى. ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا دا جيىرما جىلدان استى. بىراق مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى دە، ونىڭ زاڭمەن بەرىلگەن قۇقىعى دا ءالى كۇنگە دەيىن تولىق جۇزەگە اسپاي جاتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
- بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى رەسمي مەكەمەلەردىڭ جۇمىسىندا ۇيلەسىم بايقالمايدى. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتى، استانا، الماتى قالالارىنىڭ جانە بارلىق وبلىستارداعى ءتىل باسقارمالارى مەن ورتالىقتارىنىڭ اراسىندا ۆەرتيكالدى بايلانىس جوق. باسقارمالار ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان قارجىنى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردەن الاتىندىقتان، وزدەرىنىڭ بولەك باعدارلامالارى، وتكىزىلەتىن ءىس-شارالارى، شىعاراتىن كىتاپتارىنا قارجى تاپپايدى. ماسەلەن، اقتوبەدە جاسالعان وقۋ قۇرالىن قاراعاندى قايتا شىعارىپ جاتۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان ولار مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قويىلاتىن قىزمەتتەر مەن تاۋارلار بويىنشا ءتىل كوميتەتىندە باس قوسىپ، اقىلداسىپ، سول جەردە جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ۇكىمەتتىڭ تىلگە قاتىستى ساياساتىنىڭ بوساڭدىعىنان 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعدارلاماسى ورىندالماي قالدى. ەگەر «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدانا قالسا، باسقا زاڭداردىڭ باپتارى سونىڭ تالاپتارىنا ساي وزگەرتىلۋى ءتيىس. ماسەلەن، «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭ مەن «ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا ازعانتاي تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلسە، ءتىلىمىز جيىرما ەمەس، ەكى-اق جىلدا قاناتىن كەڭىنەن جايادى.
- ول قانداي وزگەرىس؟
- بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلدانار كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دارەجەسىن تەكسەرەتىن ەمتيحان الۋ تۋرالى باپ كەرەك. مىسالى، پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىندا پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەردەن ەمتيحان الىنادى ەمەس پە؟! وندا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى مينيسترلەردى، اكىمدەردى، باس ماماندار مەن جاي مامانداردى نەگە سىناقتان وتكىزبەسكە؟! مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ءاربىر ءتىل باسقارماسىنا جىل سايىن كەمىندە 15-20 ملن تەڭگە بولىنەدى. وسىلاي، وقىتۋعا مەملەكەتتىك قازىنادان قوماقتى اقشا شىعىندالعانىنا 7-8 جىلدان اسىپتى. بىراق وسىدان شىعاتىن ناتيجە قانداي؟ قازاق ءتىلىن مەڭگەرگىسى كەلەتىندەرگە نەگە ناقتى مەرزىم قويماسقا؟ ەگەر قازاق ءتىلىن ورتا مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا ءپان رەتىندە وقىپ كەلگەن قىزمەتكەردىڭ ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيىن تەكسەرىپ، جۇمىسقا قابىلدايتىن بولساق، بيۋدجەتتىڭ اقشاسى «تەسىك شەلەككە قۇيىلعان سۋ» سياقتى كەتە بەرمەس ەدى. ال «ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا قازاق تىلىنەن ۇبت تاپسىرۋدى مىندەتتى ەتىپ، ودان 13 بالل العان تالاپكەر عانا جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلداناتىنداي باپ كەرەك.
- ءسىز جاڭا ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مەكەمەلەر اراسىندا بايلانىس جوق ەكەندىگىن ايتىپ قالدىڭىز. مۇمكىن ولاردىڭ جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن جاڭا قۇزىرلى ورگان كەرەك شىعار؟
- راس، قازىر ءتىل كوميتەتى مەن ءتىل باسقارمالارىنىڭ ۇستىنەن اگەنتتىك قۇرۋعا قاتىستى ۇسىنىستار ايتىلۋدا. مىسالى، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، ءتىل كوميتەتى مادەنيەت مينيسترلىگىنە، ءتىل باسقارمالارى وزدەرىنىڭ اكىمدىكتەرىنە قارايدى. «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ءۇنى مۇلدەم ەستىلمەيدى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ءبىر ورتالىق كەرەك-اق.
- مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعامداعى ورنىنا قاتىستى از ايتىلمايدى. وسى ماسەلەدە «ماماندانىپ» العان ساياساتكەرلەر مەن قوعامدىق ۇيىمدار دا بار. بىراق سول كوپ پىكىرتالاستان شىعاتىن ناتيجە از سياقتى عوي؟
- مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ءبىر كۇندىك ايقاي ەمەس، جۇيەلى جۇمىس كەرەك. ماسەلەن، ءوزىمىز تولەيتىن سالىقتان قۇرالاتىن بيۋدجەتتەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا كەتەتىن قاراجات ءتيىمدى جۇمسالا ما؟ وسى قارجىعا شىعارىلاتىن ونىمدەر قوعامعا كەرەك پە؟ مىنەكي، وسى ماسەلەلەرگە قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان باقىلاۋ جۇرگىزىلمەي جاتىر.
ال «الماتى» تەلەارناسىنان بەرىلەتىن «ءتىل ساقشىسى» باعدارلاماسى - از دا بولسا ازاماتتىق قوعام تاراپىنان بۇل ىستە باقىلاۋ ورناتۋ. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى سايتىندا «ءتىل پوليتسياسى» دەگەن ءبولىم اشىپ قويدىق. وندا كوشەدەگى جارنامالار تۋرالى بىرنەشە ماتەريالدار بار. «ولار نەگە قاتە كۇيىندە ىلىنەدى؟ وعان كىم كىنالى؟ ولاردى كىم باقىلايدى؟» دەگەن سياقتى ساۋالدار بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىك. وعان قوسا، مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى شىعارىلعان كىتاپتارعا مونيتورينگ جاساپ، ونىڭ ناتيجەلەرىن ساراپشىلارىمىزعا جىبەرەمىز. ياعني ينستيتۋت جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كەڭەسكە زاڭ، قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن، ءتىلشى ماماندار مەن الدان سمايىل، بەكبولات تىلەۋحان سياقتى حالىق قالاۋلىلارىن تارتتىق. ماسەلەن، قازىرگى تاڭدا، الماتى قالاسى ءتىل باسقارماسىنىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارعان ونىمدەرىنە ساراپتاما جاساپ جاتىرمىز. احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، «ۇلت جۇمىسى - ماشينانىڭ تەتىگى ەمەس، باسىپ قالساڭ، باسقا جونگە تۇسەتىن، ول - قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەگىدەي جۇمىس. وعان اركىم ءوزىنىڭ شاماسى كەلگەن شوپشەگىن اپارىپ، ورتاق يلەۋگە سالۋى كەرەك».
جالپى، ازاماتتىق قوعامدا ناقتى يدەيالار تومەننەن تۋىنداپ، جۇزەگە اسا باستاسا، ونى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كەرەك. سەبەبى جوعارىدان باستالعان يدەيالاردىڭ ءىس جۇزىندە ناتيجە بەرمەي جاتقانى كوپ قوي. بىلتىر «قازاقشا سايت اشامىز» دەپ ميلليونداعان تەڭگە جۇمسالدى. ودان گورى وزدەرى سايت اشىپ، تالپىنىپ جاتقانداردى قولداۋ كەرەك ەدى. ولاردا يدەيا دا، بەلسەندى جۇمىس ىستەۋگە جاعداي دا، ماماندار دا دايىن.
- مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋمەن اينالىساتىن قوعامدىق ۇيىمدار عانا ەمەس، ينستيتۋتتار دا بار. بىراق ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى قانداي؟ مىسالى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى ناقتى قانداي جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا؟
- بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان 20 تومدىق سالالىق تەرمينولوگيالىق انىقتامالىق سوزدىكتەردىڭ ون ەكىسىن شىعارىپ، قالعان سەگىزىن دايىنداپ وتىرمىز. بىراق بۇل جوباعا الماتى قالاسى ءتىل باسقارماسىنان بيىل اقشا بولىنبەگەندىكتەن، ونى شىعارۋدىڭ باسقا جولدارىن ىزدەستىرۋدەمىز.
ەكىنشىدەن، بالالاردىڭ ۇلتتىق تابيعاتىنا ساي بالالار ادەبيەتىن شىعارۋدى قولعا الدىق. ءۇش كىتاپ دايىندالۋدا: بىرەۋى - ەكولوگيالىق الىپپە، ەكىنشىسى - وتىرىك ولەڭ، ءۇشىنشىسى - حايۋاناتتار جايلى قازاق ەرتەگىلەرى. ولاردىڭ بارلىعىن زاماناۋي تەحنيكاعا ساي قىلىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتپەن كوركەمدەپ، كومپيۋتەردە تىڭداي الاتىنداي ەتىپ شىعارامىز. سەبەبى قازىر بالالار ادەبيەتىنىڭ تارالىمى وتە تومەن دەڭگەيدە. قاي كىتاپ دۇكەنىنە بارساڭىز دا، كوبىنەسە - اۋدارما ادەبيەت. ورىس تىلىنەن ساۋاتسىز اۋدارىلعاندىقتان، ساپالارى تومەن.
ۇشىنشىدەن، ينستيتۋت اۋقىمىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر جاسالىنادى. كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا جەتى جىل گرامماتيكا ءبولىمىن باسقارعانمىن. ءتىل ءبىلىمىنىڭ زەرتتەۋ نىسانى ەكەۋ: ءبىرى - ءتىلدىڭ ىشكى قۇرىلىمىن، ەكىنشىسى - ءتىلدىڭ قوعامداعى قىزمەتىن زەرتتەۋ. بىزدە ەكىنشى سالاداعى زەرتتەۋلەر جەتكىلىكسىز. تەك بۇل باعىتتا پروفەسسور باقىتجان حاسانوۆ پەن ونىڭ شاكىرتتەرى جۇمىس ىستەۋدە. ال الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانى دامىتىپ، زەرتتەۋلەردى جانداندىراتىن بولسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ، لاتىن ءالىپبيىنىڭ، تەرمينولوگيانىڭ جانە ت.ب. ماسەلەلەردىڭ عىلىمي شەشىمى تابىلار ەدى. عالىمدار مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن جاساپ، كەدەرگىلەرىن انىقتاپ، ونىڭ جۇمسالۋ ءورىسىن كەڭەيتۋدىڭ جولىن كورسەتىپ، حالىققا جاريالاۋى قاجەت. ەگەر عىلىمي نەگىزى بار نارسەنى ۇكىمەت قولعا الماي جاتسا، وندا بۇل - باسقا اڭگىمە.
- بىراق قازىردىڭ وزىندە كورسەتىلىپ جاتقان كەمشىلىكتەر تۇزەتىلىپ وتىر ما؟ مىسالى، ءوزىڭىز ايتقان «ءتىل ساقشىسى» باعدارلاماسى انىقتاعان ولقىلىقتاردى مەملەكەتتىك ءتىل باسقارماسى نەگە نازارعا المايدى؟ باسقارمالاردىڭ جۇمىسى كوپ جاعدايدا مەرەكەلىك شارالار مەن اباي وقۋلارىن وتكىزۋمەن شەكتەلەدى...
- ولاردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، كوشە ارالاۋعا ون بەس ادام جەتپەيدى، كولىك جوق. تالاپ قوياتىن زاڭ دا قاتال ەمەس. ال الماتى قالاسىنىڭ ءتىل باسقارماسىنا جىلىنا 170 ملن تەڭگە بولىنەدى. بۇل اقشاعا جەردى قوپارىپ، الماتىنى مىڭ رەت اينالىپ شىعۋعا بولادى ەمەس پە؟! ەگەر ءتىل باسقارماسى قۇزىرىن پايدالانىپ، ەسكەرتۋ جاساسا، ءبىر رەت، ەكى رەت، ءۇش رەتتەن كەيىن وزدەرى ۇيالادى. «ءتىل ساقشىسى» سولاي ىستەپ وتىر عوي: ءبىر رەت ەسكەرتەدى، قايتا اينالىپ سوعادى، تەكسەرەدى، ۇيالتادى، اقىرى تۇزەتتىرەدى. قازىرگى زاڭنىڭ وزىمەن دە جۇمىس ىستەۋگە بولادى. ال باسقارماعا ءتىل پوليتسياسى سياقتى ايىپپۇل سالاتىن كۇشى بار قۇزىرەت كەرەك. سوندا عانا سەڭ قوزعالاتىن سياقتى. ال استانا قالاسى ءتىل باسقارماسىنىڭ باستىعى ورازكۇل اسانعازى: «مەن استانا قالاسىنىڭ اكىمى تاسماعامبەتوۆكە كىرىپ، كوشەدە قاتە ءىلىنىپ تۇرعان بيلبوردتى العىزۋ ءۇشىن كران سۇراپ الامىن»، - دەيدى. جانى اشيتىندار سولاي جۇمىس ىستەيدى. زاڭدى سىلتاۋراتۋدىڭ كەرەگى جوق!
- وزدەرىڭىز قارجىنى قايدان الاسىزدار؟ تىلگە قاتىستى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا اقشا جەتكىلىكتى مە؟
- ۇكىمەت بىزگە: «مىنانشا اقشا بەرەمىز، ءتىلدى دامىت» دەپ وتىرعان جوق. كوپپەن بىرگە تەندەرگە قاتىسامىز. كوممەرتسيالىق مەكەمەلەر شىعاراتىن ونىمدەرىن قازاقشاعا اۋدارتادى. ولاردىڭ اراسىندا «Food Master»، «Nestle»، «Gallaher Kazakhstan»، «Efes» سياقتى ءىرى كومپانيالار بار. كەيبىر مەكەمەلەرگە ءماتىننىڭ قازاقشاسى تۇرسا بولدى. ال ءبىز ونى اۋدارماشىدان كەيىن رەداكتورعا، سودان كەيىن كوررەكتۋرالىق تەكسەرۋگە جىبەرەمىز. كەلەسى ءبىر قارجى كوزى - مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ. ارنايى جابدىقتالعان كابينەتتەردە حالىققا اقىلى تۇردە قازاق ءتىلىن ۇيرەتەمىز. قازاق ءتىلى پانىنەن ۇلگەرە الماي جاتقان وقۋشىلار، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋعا باراتىندار، بيزنەس وكىلدەرى، زەينەتكەرلەر كەلەدى. قازاق ءتىلىن قاجەت ەتىپ، ۇيرەنىپ جاتقاندار بار. كەيدە مەملەكەتتىك مەكەمەنى وقىتۋ مۇمكىندىگىن تەندەر ارقىلى ۇتىپ الامىز.
- ال ءوزىڭىز ايتقان ءىرى بيزنەستىڭ قازاق ءتىلىن دامىتۋعا قاتىستى كوزقاراسى قانداي؟
- بارلىعى تىلدىك قاجەتتىلىكتەن تۋىندايدى. قازاقستانعا اكەلىنەتىن ونىمدەردىڭ بارلىعىندا مەملەكەتتىك تىلدە مالىمەتتەر بولۋى ءتيىس. ولار سول ءۇشىن قازاق ءتىلىن قاجەت ەتىپ، اۋدارتىپ وتىر. ولاردا تىلگە دەگەن باسقا قاجەتتىلىك جوق. ەگەر ءتىل تۋرالى بۇرىنعى باعدارلامادا كورسەتىلگەندەي، 2010 جىلى مەملەكەتتىك ورگاندار مەملەكەتتىك تىلگە كوشىپ كەتكەندە، بيزنەستىڭ دە بەتى بەرى قاراي بۇرىلار ەدى. ولاردىڭ جۇمىستارى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن تىعىز بايلانىستى عوي. 90 پايىزدان استامى قازاقتار ىستەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەت قازاقشا سويلەمەي تۇرعاندا، بيزنەس قاي تىلدە سويلەيدى دەپ ويلايسىز؟!
- كەيدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامىماۋىن باسقا تىلدەردەن كورەمىز. قازاقستاندا شىنىمەن، «شەت تىلدەرىنىڭ ەكسپانسياسى» بار ما؟
- بىزدە تەك ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى باسىم بولىپ تۇر. اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىنىڭ دە ءورىس الۋى بايقالادى. تىرلىگىڭنىڭ ءتىلى قاي ءتىل بولسا، حالىق سوعان قاراي اۋادى. ازاماتتارىمىزدىڭ شەت تىلدەرىن ءبىلۋىن قولدايمىن. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ەركىن ءجۇزۋى ءۇشىن ءاربىر قازاق، اسىرەسە، اعىلشىن ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك. بىراق شەت تىلدەرى بىزدە 12 جاستان، 5-سىنىپتان باستاپ وقىتىلسا دۇرىس بولار ەدى. سەبەبى بالا الدىمەن «ءوز قازانىندا ءپىسۋى» كەرەك. ول وزگە ءتىلدى ءوز ءتىلى ارقىلى تانۋى ءتيىس. ءتىل ۇيرەنۋ جاتتاۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىندىقتان، بالانىڭ وي-ءورىسىن دامىتپاسا، ول ءبىر زاتتىڭ ەكى اتاۋىن عانا بىلۋمەن شەكتەلەدى. سوندىقتان الدىمەن ىنتا-جىگەردى بالانىڭ ءوز انا ءتىلى ارقىلى الەمدى تانۋىنا جۇمساۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىن ازايتۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ءتىل ساياساتىن دۇرىس جولعا قويىپ، تىلدىك ورتا قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساعان ءجون.
- كەيىنگى كەزدە «قازاق ءتىلى عىلىمنىڭ ءتىلى، تەحنيكانىڭ ءتىلى بولا المايدى» دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان قالاي قارايسىز؟
- ا.بايتۇرسىنۇلى: «ءتىلدىڭ مىندەتى - اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيۋىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ. ايتقىزاتىن ادامى بولسا، ءتىل سوعان جارايدى» دەگەن بولاتىن. ءتىلدىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز. تىلدەن ءتىلدىڭ كەمدىگى جوق، كەڭدىگى عانا بار. مىسالى، جاھانعا جايىلعان اعىلشىن ءتىلى ەرتەرەكتە بريتان ارالدارىندا سان مىڭداعان ادامدار عانا سويلەيتىن ءتىل بولعان. اقش مەملەكەتىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى، ونىڭ الەمگە ىقپالى دا ارتتى. كەشە بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، «يت دەپ جازىپ، شوشقا دەپ وقيتىن» ءتىلدى جۇرت كەرەمەت، كوركەم، اۋەزدى ءتىل بولعان سوڭ ۇيرەنىپ جاتقان جوق.
ەگەر فيزيك، حيميك، تەحنولوگ، ينفورماتيك ماماندار قازاقشا تاربيەلەنگەن بولسا، ولار سول عىلىم تۇرلەرىن دە قازاقشا سويلەتەدى ەمەس پە؟! كەزىندە الاش زيالىلارى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پسيحولوگيانى، ماعجان پەداگوگيكانى، مىرجاقىپ ماتەماتيكانى، احمەت بايتۇرسىنۇلى ءتىل ءبىلىمىن جەتىلدىردى.
كەيدە قازاقتىلدى كەيبىر عالىمداردىڭ وزدەرى سوزدەردى اۋدارعاندا «تىم قازاقىلاندىرىپ كەتتىڭدەر»، «ءار تەرميندى قازاقشاعا اۋدارا بەرمەڭدەر»، - دەپ جاقتىرمايدى. ويتكەنى ولارعا ورىسشا ايتقان جەڭىل. عىلىمنىڭ ناتيجەسى - ورتاق، ال جەتكىزۋ قۇرالى - ءارتۇرلى. مىسالى، 80- جىلدارى «تەررورشى» دەپ جازسا، قازىر «لاڭكەس» دەپ جازىلادى. قانداي كەرەمەت اۋدارىلعان ءسوز! «يناۋگۋراتسيا» ءسوزىن «ۇلىقتاۋ» دەپ اۋدارعانى قانداي تۇسىنىكتى! تەرميندەر «حالىقارالىق»، «عىلىمي ستيل» دەپ، مۇلدەم تيىسپەيتىن قۇران ءسوزى ەمەس قوي؟! تىلگە جاتىق، كوڭىلگە قونىمدى بولسا، اۋدارىلمايتىن ءسوز بولمايدى! تەك ءار عىلىم سالاسىندا، ءبىزدىڭ ءتىل بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي «ايتقىزاتىن ادامى تابىلماي، قور بولىپ» تۇر عوي. عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ورىسشا ويلايدى. ولاردان قازاققا پايدالى ءونىم شىعا ما؟ مەنىڭشە، قازاققا قاتىستى دۇنيەنى، تەك قازاقشا ويلايتىندار عانا جاساي الادى. مەملەكەت سونداي مامانداردىڭ كوبىرەك شىعۋىنا جاعداي جاساۋى قاجەت.
- پرەزيدەنت ەڭ الدىمەن قازاقتار ءوزارا قازاق تىلىندە سويلەسۋى كەرەك دەپ ەدى عوي. جيىرما جىلدا قانداستارىمىزدىڭ تۋعان ءتىلىن ۇيرەنىپ شىعا الماۋىنىڭ سىرى نەدە؟
- مەن ۇيىندە دە، تۇزدە دە قازاقشا سويلەپ، «ءتىلىمىزدىڭ كۇنى ءبىر تۋار-اۋ» دەپ قازاقتىعىن ساقتاپ وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ الدىندا باسىمدى يەمىن. ال انا ءتىلى جوق سياقتى، ءالى دە وزگە تىلدە سويلەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كۇيى - تازا قۇلدىق سانانىڭ سالدارى. قازاقتى قازاق ەتىپ تۇرعان - ءتىل. ءتىل - مادەنيەتتىڭ ساقتالاتىن ورنى، ونى تانىتاتىن قۇرالى. ءتىل - ۇلتتىڭ ىشكى مازمۇنى، سول ۇلتتىڭ ءوزى. سولاي بولا تۇرا، ونى بىلمەۋدى، باسقا قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟! بۇل قۇبىلىس - ۇكىمەتتىڭ تىلگە قاتىستى اسىرە ينتەرناتسيوناليستىك ساياساتىنان تۋىنداعان.
مەن سىزگە مىنا قىزىقتى ايتايىن: 1916 جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ورىس پەن نەمىس سوعىسىپ جاتتى. قازاقتار «ازاماتىمىزدى سوعىسقا جىبەرمەيمىز» دەپ كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، تورعايدا، جەتىسۋدا تالاي قازاق قىرىلدى. كەشەگى امانگەلدى باتىرلاردى ايتامىن. ال ەندى 1941 جىلى تاعى سول ورىس پەن نەمىستىڭ سوعىسى بولدى ەمەس پە؟! بىراق كوپ قازاق وعان «وتانىمدى قورعايمىن» دەپ اتتاندى. سوندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسى قانداي مىقتى بولعان؟! جيىرما جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىڭ باسىن شىر اينالدىرىپ جىبەردى ەمەس پە؟! ال بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاسپاعان. سوندىقتان جيىرما جىلدا قازاق ءوز ءتىلىن ءوزى ۇيرەنە الماي ءجۇر. جۇرتتىڭ كوبى - پراگماتيك، بۇگىنگى كۇنمەن ءومىر سۇرەدى. قازاق تىلىنە قاتىستى «مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنبايدى» دەگەن تالاپتى قوياتىن سالماقتىلاۋ زاڭ شىقسىنشى، ەرتەڭ-اق بارلىعى بالالارىن ورىس مەكتەبىنەن الىپ، قازاق مەكتەبىنە سۇيرەي جونەلەر ەدى...
بيجومارت قاپالبەكوۆ،
مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ
ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى
سۇحباتتاسقان
ن.جەڭىس
«ايقىن» گازەتى 2011 جىل 14 ماۋسىم
http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8397&Itemid=2
