…وزبەك ارىپتەسىممەن اڭگىمەلەسىپ وتىرمىن.

– 30 ميلليون بولىپ جاتىر ەكەنسىزدەر. جاقسى ءوسىم. كوبەيە بەرىڭىزدەر.

– 30 ميلليون ەمەس، 33 ميلليوننان استىق!

وسىنى ايتقاندا وزبەك ءارىپ­تەسىمنىڭ اۋكەسى اۋەلەپ كەتتى.

ءيا، رەسمي دەرەك كوزدەرى الا شاپاندى اعايىنىمىزدىڭ جان سانى 33 ميلليون 724 مىڭعا جەت­كەنىن جاريا ەتتى. بۇل – 2019 جىل­دىڭ قازان ايىنداعى ستاتيستيكا. الداعى ناۋرىزدا وزبەك اكالاردىڭ «ءاپ» دەپ 34 ميلليوندى ەڭسەرىپ تاستاۋى ابدەن مۇمكىن. ال ءبىز… 18 ميلليوننان ەندى استىق. اۋەلگى مەجەمىز – 20 ميلليون ەدى جانە ءبىر وكىنىشتىسى: 20 ميلليونعا 2020 جىلى ەمەس، 2015 جىلى جە­تىپ بارامىز دەپ جەلپىنگەنبىز. ءسوزىمىزدىڭ ەش جالعانى جوق، مىنە، قاراڭىز: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2001 جىلدىڭ 30 قازانداعى №1380 «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010-2015 جىل­دارعا ارنالعان دەمو­گرافيالىق دامۋ باعدارلاماسى» جونىندەگى قاۋلىسىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانىن 2015 جىلى 20 ميلليونعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن».

ماس ورىستىڭ تىلىنەن اۋدارىل­عانداي تۇسىنۋگە اۋىر جوعارىداعى سويلەمدەردەن ءىلدالدالاپ ۇققانى­مىز: قازاقستان حالقىنىڭ سانىن 2015 جىلى 20 ميلليونعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن.

حالىق، ارينە، قولدان ۇرىقتاندىرىلاتىن مال ەمەس، سون­دىقتان ونىڭ جوسپارداعىداي تابيعي ءوسىم بەرە قويۋى ەكىتالاي. ايتسە دە، دەموگرافيالىق دۇمپۋگە دەنى اۋعان جۇرتتىڭ بالاعىنان بالا ورە بەرەتىن بولسا كەرەك. مى­سالى، وزبەكتەر 1991 جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىن 20 ميلليون بولىپ قارسى الىپ، اراداعى شيرەك عاسىردا 13 ميلليونعا ءوسىپ ۇلگەرگەن. قازاقستان 16 ملن. 199 مىڭ 200 ادامى بار «كوپ ۇلت­تى» مەملەكەت بوپ باستاعان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 28–29 جىلىندا 2 ميلليونعا ارەڭ قول ارتىپ وتىر. راس، وسى جىلدارى ورى­سى بار، كارىسى بار، ۋكراينى مەن بەلورىسى بار، ونىڭ ىشىندە قازاق جەرىنەن اۆتونوميا بۇيىرا جازداعان نەمىسى بار، ءبىراز جۇرت ءتۇپ تامىرى، تۇكپىر جۇرتى – تاريحي وتاندارىنا تۇرىلە كوشتى. ءسويتىپ، اتا جۇرت، بابا قونىسىندا ازشىلىقتىڭ اششى تاعدىرىن كەشكەن قازاق حالقىنىڭ بىرتىندەپ قاراسى مولايا ءتۇستى. (سالىستىرۋ ءۇشىن مىنا دەرەكتى ەسىڭىزگە سالايىن: 1989 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، قازاقستان مەملەكەتى تۇرعىندارىنىڭ سانى 16 ملن. 199 مىڭ 200 ادامدى قۇرادى. قازاق ۇلتىنىڭ سانى 6 ملن. 496 مىڭ 900 ادام بولسا، باسقا بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى 9 ملن. 702 مىڭ 300 ادام بولدى) ويتكەنى كوشىپ جاتقانداردىڭ ورنىن كوشىپ كەلە باستاعان قازاقتار باسىپ، «قازاق دەگەن قارا ورمان» ەلگە اينالدىق. ناتيجەسىندە، 2009 جىلعى ساناقتا 14 ميلليونعا دەيىن كەمىگەن سانىمىز 16 ميلليونعا ەسەلەندى.

باياعىدا ءبىر باس رەداكتورىمىز «ءبارى دە سالىستىرمالى» دەپ باس ماقالا جازىپ وتىرۋشى ەدى جارىقتىق. ءبىز دە سول سياقتى سا­لىستىرۋدىڭ «سالقىنىنا» ۇشىراساق كەرەك، ايتپەسە، 1991 جىلى 20 ميلليوننىڭ جەلكەسىنە مىنگەن وزبەكتىڭ شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتا 13 ميلليونعا ءوسۋى قيسىنعا ساياتىن سياقتى. الايدا، مويىنداۋىمىز كەرەك، قازاق دەموگرافياسىنىڭ احۋالى ءوسىم ماسەلەسىنە اسا دىلگىر بولىپ تۇر. مۇنىڭ سەبەپتەرى كوپ. قالالارعا جاپپاي قونىس اۋدارعان قازاقتار ءبىر-ەكى بالامەن شەكتەلۋدە. ءتىپتى، «جاعدايىمىزدى جاساپ، جايلانىپ العانىمىزشا بالانىڭ نە كەرەگى بار» دەيتىن تەندەنتسيا جاس وتاۋ يەلەرىنىڭ اراسىندا قالىپتاسىپ ءبىت­كەنگە ۇقسايدى: ويتكەنى «قالاۋلىم­نىڭ» قالاۋلىلارى سولاي دەسەدى. الەۋمەتتىك تۇرمىس تۇرالاتقان شاڭىراقتار قانشاما؟ 21 مىڭ تەڭگەنى جىلاپ بەرىپ وتىرعان ۇكىمەت (كوپ رەتتە كولدەنەڭ سۇرا­عىن كوبەيتىپ بەرمەي قويادى) كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلتتىق ءوسىمنىڭ وزەگى بۇقارا حالىقتىڭ جالاڭ بۇت جۇرمەۋىندە ەكەنىن تۇسىنگەن دە، مويىنداعان دا ەمەس. اسپان استىن كۇركىرەتىپ، استاڭ-كەستەڭى شىعىپ سوعىسىپ جاتقان ەلدەردەن قازاقستانداعى ءولىمنىڭ ارتىق ەكەندىگىن ەستىگەندە ەسىمىزدەن تانا جازدادىق. قازاق قارا جولدىڭ بويىندا، جول اپاتىنان كوپ زارداپ شەگىپ، كوز جۇمۋدا. ونى ايتاسىز، ومبۋدسمەن، ءماجىلىس دەپۋتاتى زاعيپا باليەۆا: «قازاقستانداعى 25 جاسقا دەيىنگى جاس جىگىتتەردىڭ 16 پايىزى بەلسىز، قىزداردىڭ 30 پايىزى بەدەۋ»، – دەيدى. سۇمدىق قوي!

وسىنداي كوڭىلسىز، كوڭىلسىز عا­نا ەمەس، كوڭىلگە كۇدىك پەن قورقى­نىش ۇيالاتاتىن جايتتارى جەتەرلىك قازاقستاندا ۇلتتىق حالىق ساناعى بىلتىر ءوتۋى كەرەك ەدى. شاماسى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر شيىرىعىپ باستالعان 2019 جىلى وكىمەت سان ساناپ، ساناق جۇرگىزۋدەن قورىقسا كەرەك. ال حالىق ساناعى دەگەن ول «ءبىر»، «ەكى»، «ءۇش»، «ءتورت»، «بەس» دەپ، ساۋساق بۇگىپ مال ساناۋ ەمەس. بۇل ساناقتا ءبارى دە سانالادى.

قىسقاسى، ساناق كەلە جاتىر، مىرزالار، ساناق كەلە جاتىر! ول جانە بيىلعى جىلدىڭ باستى جاڭالىعى بولماق…

داۋرەن قۋات

Abai.kz