(اڭگىمە)

ۋفا  گۋبەرنياسىندا  ءىلياس دەگەن باشقۇرت  ءومىر سۇرەدى. ءىلياستىڭ اكەسى باي ەمەس ەدى. ءىلياستى ۇيلەندىرگەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن قايتىس بولادى. سول كەزدە  ءىلياستىڭ قولىندا 7 بيە، 2 سيىر، 20 قوي قالادى. ءىلياس شارۋا بولاتىن، ايەلى ەكەۋى كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي جۇمىس ىستەيدى، ەرتە تۇرىپ كەش جاتادى، مال - مۇلىك ساتىپ الادى، جىلدان  جىلعا بايدى. ءىلياس ەڭبەگىمەن تىربىنىپ ءجۇرىپ 35 جىل ءومىر سۇرەدى، ۇلكەن بايلىق جينايدى.

ءىلياستىڭ  مالى 200 جىلقى، 150 سيىر جانە 1200 قويعا جەتەدى. جالشىلارى جىلقىسىن باعىپ، ونىڭ بيەلەرىن  ساۋادى، قىمىز اشىتادى، سيىر سۇتىنەن ماي الادى، ىرىمشىك قايناتادى. ءىلياستا مولىنان جەتەتىن;  ماڭىنداعى ادامدار ءىلياستىڭ ومىرىنە قىزىعا قارايتىن. ولار: «ءىلياس باقىتتى ادام، ءبارى مولىنان جەتەدى، ءولىپ كەرەگى جوق» دەيتىن. جاقسى ادامدار ىلياسپەن تانىسىپ - بىلىسەدى.  ىلياسقا الىستان قوناقتار كەلە باستايدى. ءىلياس ولاردى قوناق قىلىپ، قىمىز ىشكىزەتىن. كىم كەلمەسىن بارىنە قىمىز، شاي، شەربەت سۋسىنى مەن قوي ەتى ءازىر تۇراتىن. قوناق كەلگەندە  تەزدەتىپ قوي سوياتىن، نە ەكەۋىن بىردەي جىعا سوياتىن، كوپ قوناق كەلگەندە بيە سويىلاتىن.

ءىلياستىڭ ەكى ۇلى مەن قىزى بار ەدى. ءىلياس ۇلدارىن ۇيلەندىرىپ، قىزىن كۇيەۋگە بەرەدى. ءىلياس كەدەي بولعاندا ۇلدارى وزىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن،  تابىن كۇزەتەتىن، قوي باعاتىن، ولاردىڭ بايلىعى اسقان سايىن ۇلدارى ەركەلەي باستايدى، بىرەۋى اراق ءىشىپ كەتەدى. بىرەۋىن، ۇلكەن ۇلىن توبەلەستە ءولتىرىپ كەتەدى، ال ەكىنشى، كىشى ۇلىنا  تاكاپپار ايەل كەزىگىپ، اكەسىن تىڭداماي، ءىلياس ۇلىن بولەك شىعارۋعا تۋرا كەلەدى.  

ءىلياس  ۇلىن بولەك  شىعارىپ، ءۇيىن، مالىن بەرەدى، وسىلاي  ونىڭ بايلىعى كەمي تۇسەدى. ارتىنان قويلارىنا  اۋرۋ ءتيىپ، ارام قاتادى. ءبىر جىلى ءشوپ شىقپاي، مالى جۇتتان قىرىلادى. قالعان جىلقى  تابىنىن قازاقتار بارىمتالاپ كەتەدى، وسىلاي ءىلياستىڭ مۇلكى ازايا تۇسەدى. كۇننەن  كۇنگە داۋلەتى تومەندەي بەرەدى. كۇش قۋاتى قايتىپ، 70 -كە تاياعان شاعىندا امالسىزدان قولىنداعى جىلى ىشىك تونداردى، ءتۇس كىلەمدەرىن، قىمبات ەر تۇرمانداردى، كۇيمە اربالارىن  ساتىپ كۇن كورەدى، ارتىنان قالعان مالىن ساتادى. ءىلياستىڭ بايلىعىنان ەشتەڭە قالمايدى. بۇرىنعى بايلىقتان ەشتەڭە قالماعانىن ءوزى دە كورمەي قالادى. ءىلياستىڭ ءۇي- جايى، ۇستىندەگى كويلەگى، ىشىگى، تىماعى، كەبىس ءماسى مەن ايەلى شام – شەماعا عانا قالادى، ونىڭ ءوزى كارى كەمپىر ەدى. ۇلى باسقا ەلدى  جاعالاپ، الىسقا كەتەدى، قىزى قايتىس بولادى. قارتايعاندا ولارعا قارايلاساتىن ەشكىم قالمايدى.

كارى  ادامدارعا كورشىسى  مۇحامەدشاح كومەكتەسەدى. مۇحامەدشاح كەدەيدە ەمەس، بايدا ەمەس،  بىرقالىپپەن ءومىر سۇرەتىن جاقسى ادام ەدى. ءىلياستىڭ نان تۇزىنان ءدام تاتقانىن ەسكە الىپ، ولارعا جان اشىپ، ىلياسقا: «ءىلياس، سەن، كەمپىرىڭ ەكەۋىڭ ماعان كەلىپ تۇرىڭدار. جازدا  باقشاعا جۇمىس كۇشى كەرەك، ال قىستا مال جايلارسىڭ، شام –شەماعا بيە ساۋسىن، قىمىز اشىتسىن. ەكەۋىڭە تاماقتارىڭدى بەرەمىن، كيىندىرەم، سۇراساڭدار كەرەكتەرىڭدى بەرەيىن» دەيدى. ءىلياس كورشىسىنە العىس ايتىپ، مۇحامەدشاحقا ايەلى ەكەۋى جۇمىسقا جالدانىپ تۇرا باستايدى. باسىندا قيىن بولعانمەن،  ارتىنان ۇيرەنىپ، جۇمىس ىستەپ كەتەدى.

مۇحامەدشاحقا  مۇنداي ادامداردى ۇستاۋ ءتيىمدى ەدى،  ويتكەنى ولار شارۋا، ءىستىڭ ءمانىسىن بىلەتىن، ەرىنبەي، ادال جۇمىس ىستەيتىن  ادامدار ەدى; مۇحامەدشاح ولارعا قاراپ، بيىككە جەتكەن وسىنداي ادامدار قالاي  تومەن ءتۇسىپ كەتكەندەرىنە قىنجىلاتىن. 

بىردە مۇحامەدشاحقا  الىستان قوناققا قۇدالارى  كەلەدى; قوناقتا مولدا بولادى. مۇحامەدشاح ىلياسقا قوي ۇستاپ، سويۋدى  تاپسىرادى. ءىلياس ەتتى مۇشەلەپ، ءپىسىرىپ قوناقتار الدىنا جىبەرەدى. قوناقتار ەت جەپ، شايلارىن ءىشىپ، قىمىزدان الا باستايدى. قوناقتار  ءۇي يەسىمەن مامىق جاستىق جاستانىپ، كىلەم ۇستىندە، كەسەدەن قىمىز ءىشىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرادى، ءىلياس جۇمىسىن ءبىتىرىپ، اينالاسىن جيناپ،  ەسىك الدىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا مۇحامەدشاح ءىلياستى كورىپ قوناققا: 

— ەسىك الدىنان وتكەن قارتتى كوردىڭ بە؟ –دەيدى.

— كوردىم، — دەيدى قوناعى، — وعان تاڭقالاتىن نەسى  بار؟

— يا، تاڭقالاتىنى  سول، ەسىمى – ءىلياس،  بىزدەگى ەڭ باي ادام بولاتىن، مۇمكىن ەستىگەن شىعارسىڭ؟

—  قالاي ەستىمەيىن، — دەيدى قوناق،—   كورمەسەم دە ونىڭ اتاعى الىس جەرلەرگە  تارالعانىن بىلەمىن.

—  ەندى مىنە، داۋلەتىنەن ەشتەڭە قالمادى، ايەلى ەكەۋى ماعان جالدانىپ جۇمىس ىستەيدى، ايەلى بيە ساۋادى.

قوناق   قايران قالىپ، تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاي بەرەدى:

— يا، سولاي،  باقىت دەگەن ۇشىپ  قونادى، اينالىپ ءجۇرىپ;  بىرەۋدى جوعارى كوتەرەدى، ال بىرەۋدى تومەن تۇسىرەدى. ءيا، بالكىم،  شال وتكەنىنە قايعىراتىن شىعار؟ — دەيدى قوناق.

— كىم ءبىلسىن،ۇندەمەيدى، تىنىش، جۇمىستى جاقسى ىستەيدى.

قوناق  بولسا:

— ونىمەن سويلەسۋگە بولا  ما؟ ودان ءومىر تۋرالى سۇراساق قالاي؟- دەيدى.

— نەگە بولماسىن! — دەپ،ءۇي يەسى، كيىز ۇيدەن ايقايلاپ شاقىرادى:

— باباي  (باشقۇرتشا -  اتا), ۇيگە كىر، كەل، قىمىز ءىش، ايەلىڭدى شاقىر.

ءىلياس ايەلى ەكەۋى ۇيگە كىرەدى. ءىلياس قوناقتارعا، ءۇي يەسىنە سالەم بەرىپ،  دۇعاسىن وقىپ، ەسىك الدىندا تىزەلەپ وتىرا سالادى; ايەلى شىمىلدىق ارتىنا  بارىپ ءۇي يەسى بايبىشەسىنىڭ قاسىنا وتىرادى. ىلياسقا قىمىز قۇيعان كەسە ۇسىنادى. ءىلياس قوناقتارعا، ءۇي يەسىنە باسىن ءيىپ،  قىمىزدان شامالى ۇرتتاپ، داستارحانعا قويادى.

— يا، اتا، —  دەيدى قوناق، —  بىزگە قاراپ، بۇرىنعى ءومىرىڭدى ساعىناتىن  شىعارسىڭ، — بۇرىن باقىتتى ەدىڭ، ەندى قايعى- قاسىرەتشىلەگەن  ءومىر قالاي ەكەن؟

ءىلياس جىميا كۇلىپ:

— ەگەر مەن باقىت پەن باقىتسىزدىق تۋرالى ايتسام،  ماعان ءبارىبىر سەن سەنبەس ەدىڭ; ودان دا مەنىڭ قاتىنىمنان سۇرا; ول جۇرەگىندەگىسىن، اۋزىنداعىسىن ايتاتىن قاتىن; سۇراعانىڭ تۋرالى بارلىق شىندىقتى ايتىپ بەرەدى،  - دەيدى.

قوناق شىمىلدىق  ارتىنا:

—  سولاي بولسىن، اجە، كانە،  ودان دا سەن ايتشى، بۇرىنعى باقىتتى ءومىرىڭ  مەن قازىرگى كۇيبەڭ تىرشىلىگىڭ تۋرالى نە ويلايسىڭ؟

شام-شەماعا شىمىلدىق ارتىنان :

— مەن  بىلاي ويلايمىن: شالىم  ەكەۋمىز ەلۋ جىل ءومىر سۇردىك  – باقىتتى ءومىر ىزدەدىك، تابا المادىق، قولىمىزدا  ەشتەڭە قالماعاسىن، مىنە، ەكى جىل بولدى، جالدانىپ،  ءجۇرىپ جاتىرمىز، ناعىز باقىتتى تاپتىق، بىزگە باسقا كەرەك جوق.

قوناق تاڭدانىپ قارايدى، ءۇي يەسى دە بۇنداي جاۋاپقا تاڭعالىپ  كەمپىردى كورۋ ءۇشىن شىمىلدىقتى قايىرىپ، ورنىنان تۇرىپ شاقىرادى،  ال كەمپىر بولسا قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ميىعىنان كۇلەدى، شالعا قارايدى، شال  كەمپىرىنە جىميىپ قارايدى. كەمپىر تاعى سويلەيدى:

—  شىن ايتامىن، ءازىلىم  ەمەس: جارتى عاسىر باي بولىپ، باقىت ىزدەدىك، تابا المادىق،  قازىر ەشتەڭە قالمادى، ادامدار اراسىنا كەلدىك - سونداي باقىتتى  تاپتىق، بۇدان ارتىق نە كەرەك.

— يا، سوندا سىزدەردىڭ قازىرگى باقىتتارىڭىز نەدە؟

— مۇنىڭ  سىرى مىنادا: باي  بولعاندا، شالىم ەكەۋمىزدە  تىنىم بولمايتىن; اڭگىمەلەسۋگە،  جانىمىزدى اياپ، قۇدايعا سىيىنۋعا مۇرشامىز جوق بولاتىنن.  ۋايىمىمىز ارتىپ جەتەتىن! ۇيگە قوناق كەلسە — ولارعا قانداي تاماق بەرەمىز، ۇيات بولماس ءۇشىن نە سىيلايمىز دەپ ۋايىم جەيتىنبىز. قوناق كەتكەن سوڭ، قىزمەتشىلەردى اڭدىيمىز – ولار  جۇمىستى جاتىپ ىستەپ، ءتاتتى جەگەندى جاقسى كورەدى، ءبىز بولساق وزىمىزدىكى جوعالىپ كەتپەسىن دەپ كۇناعا باتاتىنبىز. قۇلىندى، نە بۇزاۋدى قاسقىر جارىپ كەتپەسە ەكەن، ۇرىلار تابىندى ايداپ كەتپەسە ەكەن دەپ ۋايىمدايمىز،  ۇيىقتايىن دەسەڭ وتار قوزىلاردى تاپتاپ كەتپەسىن دەپ كوز ىلمەيسىڭ، ۇيقى جوق; ەندى تىنىشتالدىق- اۋ دەگەندە قىسقا ازىق جيناۋ كەرەك. بۇل از بولعانداي شال ەكەۋمىز جاراسپايتىنبىز. ول بولسا ماعان بىلاي ىستەۋ كەرەك ەدى  دەيدى، مەن بولسام وعان بىلاي ىستەۋ كەرەك ەدى دەيمىن، ەكەۋمىز كۇناعا باتىپ، داۋلاسىپ، كەرىسەتىنبىز. ءبىر ۋايىمنان ەكىنشى ۋايىمعا، كۇنادان كۇناعا باتىپ ءجۇرىپ، باقىتتى ءومىردى كورمەي قالىپپىز.

— ال، قازىر شە؟

— قازىر شال ەكەۋمىز تۇرعان بويدا ءسۇيىپ قوسىلامىز، سىيلاپ كورىسەمىز،  بىزگە كەرىسەتىن، ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق، - تەك ءبىر ۋايىم بار، ول قوجايىنعا قىزمەت ەتۋ. بار كۇشىمىزدى سالىپ، ىنتا جىگەرمەن، قوجايىن شىعىنعا باتپاسا ەكەن، تابىستى بولسا ەكەن دەپ جۇمىس ىستەيمىز.تۇستە  كەلسەڭ - تۇسكى اس ءازىر، كەشتە - كەشكى اسىڭ دايىن، قىمىز بار. توڭساڭ – جىلىناتىن تەزەك بار، تونىڭ بار. سويلەسۋگە، جانىڭدى كۇتىپ، قۇدايعا سىيىناتىن ۋاقىت بار. ەلۋ جىل باقىت ىزدەدىك، ەندى تاپتىق.

قوناقتار كۇلە باستايدى.

ال ءىلياس سوندا :

— باۋىرلارىم،  كۇلمەڭدەر، بۇل وينايتىن نارسە ەمەس، بۇل ادام  ءومىرى. ءبىز كەمپىرىمىز ەكەۋمىز اقىماق بولدىق، بايلىقتان ايىرىلدىق  دەپ جىلادىق، ەندى قۇداي ءبىزدىڭ كوزىمىزدى اشتى، ەرمەك ءۇشىن ەمەس، سەندەرگە  جاقسى بولسىن دەپ ايتىپ وتىرمىز.

مولدا:

—  بۇل  اقىلدى ءسوز، ءىلياس شىندىقتى ءدال ايتتى، قاسيەتتى كىتاپتا جازىلعان.

قوناقتار كۇلگەندەرىن دوعارىپ، ويلانىپ قالادى.

1886 ج

اۋدارعان: سالاۋات كارىم 

Abai.kz