تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالماس بۇرىن ەۋروپاداعى فاشيستىك تارتىپتەن قاشقان عالىمدار اقش-قا كەلىپ، يادرولىق قارۋدى جاساۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان ەكەن. 1940 جىلى امەريكا ۇكىمەتى ۇلتتىق عىلىمي جانە اسكەري زەرتتەۋ ورتالىعىندا وسى عالىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جەكە يادرولىق قارۋ جاساۋ جوباسىن قارجىلاندىرا باستايدى. ءسويتىپ، قۇپيا ماقساتتا اقش-تىڭ ينجەنەرلىك جانە بايلانىس اسكەرى «مانحەتتەن جوباسى» اتتى باعدارلامامەن قۇپيا ورتالىقتىڭ قۇرىلىسىن قولعا الادى. كەلەسى ءبىر-ەكى جىل كولەمىندە عالىمدار fission-uranium-235 جانە ءپلۋتونيدىڭ (پۋ-239) نەگىزگى ماتەريالدارىن دايىنداۋمەن اينالىسادى. اتوم بومباسى  دج. روبەرت وپپەنحەيمەردىڭ باسشىلىعىمەن نيۋ-مەكسيكا شتاتىنىڭ لوس-الاموس دەگەن جەرىندە ءىس جۇزىندە سىناقتان وتكىزىلەدى. يادرولىق قارۋ ءوزىنىڭ العاشقى كۇشىن وسى جەردە كورسەتەدى. وسىدان سوڭ الەمدە قارۋدىڭ وسى ءبىر تۇرىنە قىزىعۋشىلىق كۇرت ارتىپ، مۇنىڭ ارتى قىرعي-قاباق سوعىسقا الىپ كەلدى.

قازىرگى تاڭداعى يادرولىق قارۋدى تەجەۋ مەن يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋى تۇسىنىگى سوڭعى 70 – جىلدان بەرگى تاريحتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. وسى ارالىقتا ول حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى نىسانى رەتىندە قارالىپ كەلەدى. وسى ءبىر ەكى تۇسىنىكتىڭ ءوزارا قاتىناسىن نەمەن سالىستىرۋ كورۋگە بولادى دەگەن سۇراق كوتەرىلگەندە، ولاردى ءبىر-بىرىمەن جالعاسقان قان تامىرلارىمەن سالىستىرعاننان ارتىق مىسال تابا المايمىز. ءبىر-بىرىمەن جالعاسقان تامىرلار، مىنە، وسى حالىقارالىق ساياساتتاعى يادرولىق فاكتور. ولار شىنىمەن دە ءبىر-بىرىمەن مىقتاپ ماتاسقان جانە دە كەزەك-كەزەك الدىنعى ورىنعا شىعىپ وتىرادى، سونداي-اق ءبىر-بىرىنە ىقپالى وتە كۇشتى. الدىمەن وسى ەكى تۇسىنىككە جەكە-جەكە توقتالا كەتەيىك: يادرولىق تەجەۋ دەگەنىمىز نە؟ تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا - بۇل يادرولىق قارۋ قولدانۋ قاۋپىمەن قارسىلاستىڭ قاندايدا ءبىر باسقىنشىلىق ارەكەتىنىڭ الدىن الۋ. ياعني، ءسىز قارسىلاس جاقتى سىزگە قارسى يادرولىق قارۋ قولداناتىن بولسا ءسىز دە سولاي جاسايتىنىڭىزدى ايتىپ قورقىتاسىز. مىنە، يادرولىق تەجەۋ دەگەنىمىز وسى. ال يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋى دەگەنىمىز كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ قانداي جولمەن بولسا دا يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋى. ەڭ باستىسى، سوڭعى ۋاقىتتا كورىپ وتىرعانىمىزداي، مەملەكەتتىك ەمەس قۇرىلىمداردىڭ، ياعني حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋگە دەگەن جانتالاسى، وعان قول جەتكىزىپ ءوز ماقساتتارىنا قولدانۋعا ۇمتىلۋى. يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋى دەگەنىمىز وسى. 

وسى ەكى قۇبىلىس ءبىر-بىرىمەن تىعىز جانە ديالەكتيكالىق بايلانىستا. دەگەنمەن دە، يادرولىق تەجەلۋ - يادرولىق قارۋعا يە مەملەكەتتەردىڭ قولىندا جانە دە ول اتالعان مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن، سونداي-اق الەمدىك ارەنادا ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلادى. سول سەبەپتەن دە كوپتەگەن مەملەكەتتەردە قارۋدىڭ وسى ءبىر ءتۇرىن يەلەنۋگە ۇتىلىس پايدا بولادى. وسىدان كەلىپ يادرولىق تەجەۋ يادرولىق تارالۋعا ۇلاسادى. جانە كەرسىنشە دە بولادى. مۇنىڭ كەرسىنشە بايلانىسى دا بار. يادرولىق قارۋى بار مەملەكەتتەردىڭ كلۋبىنىڭ كەڭەيۋى تەجەلۋدى الدەقايدا كۇردەلەندىرەدى جانە كەيبىر جاعدايلاردا تۇراقسىز بولىپ كەلەدى.

مەملەكەت يادرولىق تارالۋى ارقىلى يادرولىق قارۋدىڭ سانىن مەيىلىنشە كوبىرەك اتتىرۋى يادرولىق تەجەلۋدى قامتاماسىز ەتەدى – سەبەبى مەملەكەتتە ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ يادرولىق قارۋدى ۇستاعاننان وزگە امالى قالمايدى. العاشىندا ءبىر قارسىلاسىنا قارسى، سوسىن ەكى، ءۇش، اقىرىندا ونداعان. قولىندا يادرولىق قارۋى بار مەملەكەتتەر سونىمەن قالعىسى كەلەدى. مىسالى: قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعان سوڭ جۇرتتىڭ ءبارى رەسەي مەن اقش ءوزىنىڭ يادرولىق ارسەنالىن قىسقارتۋدا ەلەۋلى قادامدارعا بارادى دەپ كۇتتى. الايدا ولاي بولعان جوق. ايتارلىقتاي ۇلكەن كولەمدە قالدى. تەك توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا عانا اتالعان ەل باسشىلىلارى ماسكەۋدە اقش پەن رەسەي الداعى 10 جىلدىقتا ءارتۇرلى ستراتەگيالىق كلاسقا جاتاتىن يادرولىق وقتۇمسىقتاردىڭ سانىن شامامەن 2000 داناعا دەيىن قىسقارتۋ ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدى. وسىدان كەيىنگى شىعارىلعان ەڭ نەگىزگى ءتۇيىن كەلەسىدەي: الەمدە يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋى ءجۇرىپ جاتىر. 10 جىلعا ارنالعان پەرسپەكتيۆا تەك سول 10 جىلدىڭ ىشىندە عانا ورىندالۋى كەرەك. ەشكىم دە ودان ءارى قىسقارتۋعا بارۋعا تاۋەكەل ەتكىسى كەلمەيدى. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن يادرولىق ارسەنالعا يە ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ودان دا تەرەڭىرەك قىسقارتۋعا بارعىسى كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى. بۇل ءوز كەزەگىندە يادرولىق قارۋعا يە وزگە مەملەكەتتەرگە ءوز ارسەنالدارىن اتالعان شەككە دەيىن ەش كەدەرگىسىز جەتكىزۋگە جول اشادى. مىنە، جوعارىدا اتالعان ەكى ماڭىزدى قۇبىلىستىڭ ديالەكتيكالىق ءوزارا قاتىناسى دەگەنىمىز وسى. 

ارينە، يادرولىق تەجەلۋ مەن تارالۋ تەڭ دارەجەدەگى فاكتورلار ەمەس. قىرعي-قاباق سوعىس جىلدارىندا، اسىرەسە وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىمەن 90-جىلداردىڭ باسىندا يادرولىق تەجەلۋ الەم نازارىندا بولدى. ول كەزدە الەمدە ەكى ۇلى دەرجاۆا بولدى – امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن كەڭەس وداعى جانە ولاردىڭ وداقتاستارى بولدى. ولار دۇنيەنى قاق جارىپ وزدەرىنىڭ ىقپال ەتۋ ايماقتارىنا ءبولىپ الدى. ولار سونداي-اق اسا ۇلكەن كولەمدە يادرولىق پوتەنتسيال جاساۋ ارقىلى ءوزارا قارۋ-جاراق جارىسىنا ءتۇستى. بۇل جارىستىڭ ەڭ قاتتى قىزعان كەزىندە – 1985 – جىلى الەمدە 70300 ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق يادرولىق وقتۇمسىق بولسا، ولاردىڭ 70 مىڭى اتالعان ەكى دەرجاۆاعا تيەسىلى بولدى. كەڭەس وداعى 40 مىڭ، قۇراما شتاتتار 30 مىڭ شاماسىنداعى يادرولىق وقتۇمسىققا يەلىك ەتتى. وقتۇمسىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى 1945 – جىلى تامىز ايىندا جاپونيانىڭ حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىنا تاستالعان يادرولىق بومبالاردان الدەقايدا قۋاتتى بولدى. سول سەبەپتەن دە يادرولىق تارالۋ ول كەزدە ەكىنشى ورىنعادى ماسەلەگە اينالدى. سەبەبى اتالعان ەكى الىپتىڭ يادرولىق جارىستا باقتالاستىعى بۇكىل الەمدىك ساياساتتى انىقتاپ وتىردى. ولاردىڭ قارقىنىنا يادرولىق قارۋعا يە وزگە مەملەكەتتەر ىلەسە المايتىن ەدى. 

№1 كەستە

قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعان سوڭ جاعداي تەز وزگەردى. يادرولىق ۇلى دەرجاۆالار ارسەنالدارىن ۇلكەن كولەمدە ساقتاپ قالعانىنا قاراماستان يادرولىق تەجەلۋ، اسىرەسە ەكى دەرجاۆانىڭ اراسىنداعى يادرولىق تەجەلۋ ەكىنشى ورىنعا ىعىستى. سەبەبى كەڭەس وداعى قۇلاعان سوڭ ونىڭ ورنىن باسقان رەسەي مەن اقش بۇدان بىلاي جانتالاسا قارۋلانۋدا باقتالاستار سانالمايتىن جانە ورىندىڭ اراسىنداعى سوعىستىڭ بولۋ قاۋىپى تومەن بولدى. ال الدىنعى قاتارعا يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋ ماسەلەسى شىقتى. ەكى دەرجاۆانىڭ يادرولىق جارىسىنىڭ كولەڭكەسىندە ءبىراز وزگە مەملەكەتتەر دە يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزىپ العان ەدى: 1952 – جىلى ۇلىبريتانيا، 1960 – جىلى فرانتسيا، 1964 – جىلى قىتاي، 1974 – جىلى ءۇندىستان، 1979 – جىلى يزرايل ت.ب. يادرولىق قارۋعا يە مەملەكەتتەردىڭ قاتارى دا، ولاردىڭ ارسەنالدارى دا جىلدان-جىلعا وسە ءتۇستى. يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەيتىن مەملەكەتتەردىڭ دە قاتارى از ەمەس ەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە الەمدىك ساياساتتى كۇردەلەندىرىپ جىبەردى.

قازىرگى تاڭدا الەمدە 9 مەملەكەت يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتەدى. ولاردىڭ يادرولىق پوتەنتسيالى كەلەسىدەي:

2018 – جىلعى دەرەك بويىنشا قازىر الەمدە 14,485 يادرولىق وقتۇمسىق بار. وعان قوسا الەمنىڭ 5 يادرولىق قارۋعا يە ەمەس مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىندا يادرولىق قارۋ ساقتالىپ تۇر. ولار: بەلگيانىڭ كلەين بروگەل اسكەري بازاسىندا 10-20 شاماسىندا، گەرمانيانىڭ بيۋچەل بازاسىندا 20, يتاليانىڭ گەدي توررە بازاسىندا 40, اۆيانو بازاسىندا 50, نيدەرلاندىنىڭ ۆولكەل بازاسىندا 22 جانە تۇركيانىڭ يندجيرليك بازاسىندا 60-70, جالپى سانى - 202-222 ارالىعىنداعى يادرولىق قارۋ بار [4]. بۇلاردىڭ بارلىعى دا اقش-قا تيەستىلى قارۋلار. اتالعان مەملەكەتتەر اقش-تىڭ ناتو-داعى وداقتاسى رەتىندە ءوز ەلدەرىندەگى بازالاردا ورنالاستىرعان. وسىنشاما كوپ كولەمدەگى يادرولىق قارۋلاردىڭ ايتارلىقتاي ۇلكەن گەوگرافيالىق ايماققا تارالۋى راسىمەن دە قاۋىپتى فاكتور.

2001 – جىلعى 11 قىركۇيەك وقيعاسىنان سوڭ الەم حالقى ءۇشىن جاڭا ءبىر سۇمدىق ستسەناريدىڭ بەتى اشىلدى. ەندىگى تاڭدا قاندايدا ءبىر مەملەكەت ەمەس، الەمگە حاوس ورناتۋدى كوزدەيتىن كەز-كەلگەن تەرروريستىك توپتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، وركەنيەتتى الەمگە قارسى پايدالانۋ قاۋىپى ارتتى. شىن مانىندە تەرروريستەر جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن قولدانباي-اق ۇلكەن كولەمدەگى بەيبىت تۇرعىنداردى مەرت قىلا الاتىنىن كورسەتتى. ال يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزسە نە بولماق؟ بۇل شىنىمەن دە ويلاناتىن جاعداي. 

تاڭ قالارلىعى سول – يادرولىق قارۋ بار كەزدە يادرولىق تەجەلۋ سول قارۋعا يە مەملەكەتتەردىڭ ارا-قاتىناسىنداعى ماڭىزدى ەلەمەنت بولىپ قالا بەرەدى. يادرولىق تەجەلۋدى توقتاتۋ تولىق قارۋسىزدانۋعا قول جەتكىزگەن جاعدايدا عانا مۇمكىن بولماق. ءدال وسى سياقتى يادرولىق تارالۋعا دا وسىنداي جولمەن عانا توسقاۋىل قويۋعا بولادى. 

كوپتەگەن ادامداردىڭ ساناسىندا يادرولىق جانتالاسا قارۋلانۋ قىرعي-قاباق سوعىسپەن بايلانىستى بولدى. قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعان سوڭ يادرولىق قارۋلانۋ دا اۆتوماتتى تۇردە اياقتالادى دەپ سانادى. الايدا ولاي بولماي شىقتى. مۇنىڭ سەبەبى يادرولىق جارىستىڭ قىرعي-قاباق سوعىسپەن تۇسپا-تۇس كەلۋ شىن مانىندە تاريحي سايكەستىك قانا. قىرعي-قاباق سوعىس 1945 – جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان سوڭ الەمنىڭ اقش جانە كسرو باستاعان ەكى لاگەرگە بولىنۋىنەن باستادى. قىرعي-قاباق سوعىستىڭ سول كەزدە بولماۋى دا مۇمكىن ەدى، الايدى ءبارىبىر كوپ ۇزاماي يادرولىق قارۋ جاسالاتىن. مۇنى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىلۋى جانە ونىڭ اسكەري سالا مەن الەمدىك سفەراعا ىقپال ەتۋىنەن پايدا بولعان تابيعي قۇبىلىس دەپ قاراستىرۋعا بولادى. نەمەسە كەرسىنشە، يادرولىق قارۋ ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر ءبىر كۇنى جاسالاتىن، بىراق قىرعي-قاباق سوعىس باستالماي قويمايتىن ەدى. سەبەبى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان كەزدە دۇنيەنىڭ ءبارى قيراپ، تەك ەكى جەڭىمپاز مەملەكەت قانا قالدى. ولار ءبىر-بىرىنەن يدەولوگيالىق جاعىنان دا، قوعامدىق قۇرىلىسى جاعىنان دا مۇلدە الشاق جاتقان ەدى جانە ولاردىڭ الەمدى ىقپال ەتۋ ايماقتارىنا قايتا ءبولىسۋى – اينالىپ وتۋگە كەلمەيتىن جاعداي ەدى. بۇرىنعى وداقتاستاردىڭ كەيىن ءبىر-ءبىرىنىڭ جاۋىنا اينالىپ شىعا كەلۋى تاريح ءۇشىن قالىپتى قۇبىلىس سانالاتىن. دەگەنمەن دە جاپپاي قىرىپ جويۋ قارۋىن جاساۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولعا العان فاشيستىك گەرمانيا ەدى. 1942 – جىلى اقش «مانحەتتەن» جوباسىن قولعا العان كەزدە ونىڭ ماقساتى يادرولىق قارۋدى كەڭەس وداعىنا قارسى قولدانۋ ءۇشىن ەمەس، فاشيستىك گەرمانيانىڭ الدىن وراپ كەتۋ ءۇشىن ەدى جانە ونى العاش جانە ازىرگە سوڭعى رەت گەرمانيانىڭ وداقتاسى جاپونياعا قارسى قولداندى. قىرعي-قاباق سوعىستىڭ باستالۋى ءبارىن وزگەرتىپ جىبەردى. اقش-تىڭ بۇرىنعى وداقتاسى، قولىندا ەشقانداي دا يادرولىق قارۋى جوق كەڭەس وداعى اقش-تىڭ باستى جاۋىنا اينالدى دا، گەرمانيا مەن جاپونيا ەڭ جاقىن وداقتاستارىنا اينالدى. سوندىقتان دا قىرعي-قاباق سوعىستىڭ اياقتالۋى الەمدىك ساياساتتىڭ فاكتورى رەتىندە اۆتوماتتى تۇردە يادرولىق قارۋسىزدانۋعا الىپ كەلۋگە ءتيىس ەمەس ەدى. ول ءۇشىن وتە ۇلكەن كولەمدە سول باعىتتا جۇمىس جاسايتىن كۇش، ينتەللەكتۋالدى رەسۋرس جانە مىقتى اقىل كەرەك ەدى. ونداي اۋقىمدى كۇشتى ەشكىم بولمەدى. قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالا سالىسىمەن كوپتەگەن ساياساتكەرلەر ساباسىنا ءتۇستى دە. بۇل ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى، بىراق تا ولاي بولعان جوق. 

يادرولىق قارۋعا يە بولۋدىڭ تاعى ءبىر قىرى – ول پسيحولوگيالىق اسپەكت. اتوم بومباسى العاش رەت اقش-تا جاسالعان كەزدە ول سوعىستا قولدانىلاتىن جويقىن قارۋ رەتىندە جانە مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كەزىندە پسيحولوگيالىق قىسىم كورسەتۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلدى. ال كەڭەس وداعى بىرەۋدى تەجەۋ قۇرالى رەتىندە ەمەس، سوعىس كەزىندە قولدانۋ ءۇشىن جاسادى. امەريكا العاشقى جارىلىستان 15 جىل وتكەن سوڭ، تەك حح-عاسىردىڭ 50-شىلدارىنىڭ اياعىندا عانا يادرولىق قارۋدى قولدانۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. سەبەبى مۇنىڭ سالدارى اۋىر جانە ونداي سوعىستا جەڭىمپاز بولمايتىن ەدى. مۇنداي قورىتىندانى اسكەري گەنەرالداردان ەمەس، ازاماتتىق مامانداردان، جاراتىلىستانۋشى عالىمدار مەن گۋمانيتار عالىمدار توبىنان قۇرالعان ماماندار توبى جاسادى. بۇل كەزدە مەملەكەت مىڭنان استام بومبا جاساپ تاستاعان ەدى. ولاردىڭ جاساعان ستراتەگياسى بويىنشا يادرولىق قارۋ سوعىس ۋاقىتىندا قولدانۋ ءۇشىن ەمەس، سول سوعىستى بولدىرماۋ ءۇشىن جانە وزگە ەلدەردىڭ تاراپىنان جاسالاتىن كەز-كەلگەن اگرەسسيالىق ارەكەتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاجەت. 

كەڭەس وداعا مۇنداي قورىتىندىعا كەشىرەك كەلدى. سەبەبى مۇندا جاراتىلىستانۋشى عالىمدار مەن گۋمانيتار عالىمدار مۇنداي ماسەلەلەردى ەركىن تالقىلاي المايتىن. ماركسيزم-لەنينيزم تەورياسىنىڭ اياسىندا قاتاڭ تۇردە تەرگەۋ جۇرگىزۋ كەرەك بولدى جانە اسكەري گەنەرالدار جاساپ بەرگەن اسكەري دوكترينا مەن كونتسەپتسيالاردىڭ اياسىنان شىعا المايتىن. سوندىقتان دا، كەڭەس وداعى تەك 20 – جىل وتكەن سوڭ عانا يادرولىق قارۋدى قولدانۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن، قولدانعان جاعدايدىڭ وزىندە دە جەڭىسكە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن ءتۇسىندى. ول تەك قارسىلاستىڭ ىقپالىن تەجەۋ ءۇشىن جانە ىقتيمال سوعىستى بولدىرماۋ ءۇشىن عانا قاجەت.

يادرولىق تەكەتىرەستە يادرولىق قاۋىپ نەگىزىنەن ناقتى ءبىر باسەكەلەس مەملەكەتتەن كۇتىلەدى. وزگە يادرولىق مەملەكەتتەردەن قاۋىپ كۇتىلمەيدى. مىسالى: ءۇندىستان مەن رەسەيدى الايىق. ولار وداقتاس تا ەمەس، قارسىلاس تا ەمەس. ءۇندىستاننىڭ راكەتالارى رەسەيگە ەركىن جەتە الادى، رەسەيدىكى دە سولاي. رەسەيدىڭ ارسەنالى اقش-قا، ءۇندىستاننىڭ ارسەنالى پاكىستان مەن قىتايعا باعىتتالعاندىقتان ولار ءبىر-بىرىنەن قاۋىپ كۇتپەيدى. سول سياقتى فرانتسيا مەن ءيزرايلدى، قىتاي مەن پاكىستاندى دا الۋعا بولادى. ولار وداقتاس بولماسا دا ءبىر-بىرىنە قارسى يادرولىق قارۋلارىن كەزەنبەيدى. 

وزگە ەلدەردىڭ دە يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋ سەبەپتەرى ءارتۇرلى. مىسالى: ۇلىبريتانيا مەن فرانتسيا كەڭەس وداعىنا تەجەۋ بولۋ ءۇشىن ەمەس، ۆارشاۆا شارتى ۇيىمىنىڭ ەكپىندى تانكىلەرى ءوز شەكارالارىنا جاقىنداعىنان جانە جالپى ارتىقشىلىققا (پريستيج) يە ءۇشىن عانا ەمەس، قارسىلاستىڭ قاراپايىم قارۋمەن شابۋىلىن تويتارۋعا ءۇشىن دە يەلەندى. ءيزرايلدىڭ دە جاعدايى سونداي. اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ورتاسىندا وتىرعاندىقتان كەزەكتى ءبىر تاياۋ شىعىس سوعىسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراپ جاتقان جاعدايدا ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن يادرولىق قارۋىن قولدانۋعا ءماجبۇر بولادى. 

كەلەسى ءبىر يادرولىق دەرجاۆا – ءۇندىستاننىڭ يادرولىق باعدارلامانى قولعا الۋىنا ەكى سەبەپ تۇرتكى بولدى. ءبىرىنشىسى يادرولىق قارۋعا يە قىتايعا قارسى تۇرۋ، ەكىنشىسى پاكىستان تاراپىنان ۇنەمى بولىپ تۇراتىن قاۋىپتى سەيىلتۋ. الايدا ءۇندىستاننىڭ يادرولىق باعدارلامانى قولعا الۋى ونىڭ كورشىسى پاكىستاننىڭ دا يادرولىق قارۋعا ۇمتىلۋىنا اكەلىپ سوقتى. 1965 – جىلى كەزەكتى ءۇندىستان-پاكىستان سوعىس كەزىندە زۋلفيكار ءالي حان بحۋتتو: «ەگەر ءۇندىستان ءوزىنىڭ اتوم بومباسىن جاسايتىن بولسا، دەمەك بىزگە دە ءوز قارۋىمىزدى جاساۋ كەرەك وندا. ول ءۇشىن ءتىپتى نان مەن قارا سۋعا وتىرساق تا نەمەسە اشتىقتان ولسەك تە. بومبا حريستيانداردا بار، يۋدەيلەردە بار، ەندى يندۋستاردا دا. نەگە مۇسىلماندارعا دا وزىنىكىن يەلەنبەسكە؟» دەپ قاتاڭ تۇردە مالىمدەدى. 

نەگىزىنەن العاندا يادرولىق قارۋعا ۇمتىلۋ مەن يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتۋ – ەڭ الدىمەن پسيحولوگيالىق فاكتور. مۇنداي قارۋمەن قارسىلاستى تەجەۋگە بولادى، وزگە ءبىر ەلدەرگە قىسىم كورسەتۋگە بولادى جانە ءوزىڭدى قورعاۋعا بولادى. الايدا شىنداپ كەلگەندە يادرولىق قارۋعا يە ەشبىر مەملەكەت قارۋدىڭ مۇنداي ءتۇرىن قولدانىپ كورۋگە تاۋەكەل ەتپەيدى جانە قولدانۋدىڭ زاردابى وتە اۋىر بولاتىنىن تۇسىنەدى. سويتە تۇرا بەينەلەپ ايتقاندا «وتپەن ويناۋدان» قورىقپايتىن سەكىلدى. ايتكەنمەن دە ساياسي ويىنشىققا اينالعان قارۋدىڭ ەرتە مە، كەش پە ءبىر كۇنى ىسكە قوسىلىپ كەتۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرسەك – مۇنىڭ الەم ءۇشىن اۋىر زارداپ اكەلەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا يادرولىق قارۋ – قىمبات ەرمەك...

ورالبەك وتەعۇلوۆ

Abai.kz