ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانىمەن، تيتۋلدى ۇلتتىڭ ازاماتتىق-قوعامدىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-ەتنيكالىق قۇقىعى مۇلدەم جوق ەكەنىن قوردايدا ورىن العان وقيعا ايقىنداپ بەردى. بۇنداي وقيعا مونوۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا بەت العان ەلدە ەندى ءجيى بولىپ تۇرادى. قالا دا، دالا دا بۇرىنعى كوپۇلتتىق كەلبەتىن جوعالتىپ، ءبىر ۇلتتىق اجارىنا ەنە باستادى.

وسىعان قاتىستى ارىدان بولجاپ، كۇنى بۇرىن ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرا الماعان بيلىك قازاق-دۇڭگەن ەليتالىق-ەتنوستىق ءام ەكونوميكالىق-قىلمىستىق قاقتىعىسىنا ورىن بەرىپ الدى. ءبىزدىڭ شەشەۋىنىكتەر ءتۇرلى ۇلت ارالاس قونىستانعان جەردە تۇراتىنداردى عانا قاپەرگە الىپ، ال، ءبىر عانا ۇلت قونىستانعان جەردە تۇراتىنداردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مۇددەسىن 30 جىلدان بەرى ەسكەرمەۋىنىڭ اياعى قاندى وقيعاعا باستاپ الىپ كەلدى. 

بۇعان حالىق ەمەس، 30 جىلدان بەرى قورداي قازاقتارىنىڭ بارلىق مۇددەسىن اياققا تاپتاپ، تەك دۇڭگەندەردى عانا ادام قاتارىنا قوسىپ كەلگەن بارشا بيلىكتە بولعان شەندى-شەكپەندىلەر تۇگەلدەي كىنالى. ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ كيەلى شەكاراسىندا دۇڭگەندەرگە ەتنيكالىق قىلمىستى توپ قۇرعىزعان، جەرگىلىكتى قازاقتاردى كاسىپكەرلىكپەن، ديحانشىلىقپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن قورداي اۋدانىندا بيلىك تىزگىنىن بۇرىنعى جانە بۇگىنگى ۇستاعاندار قاتاڭ جازالانۋى كەرەك. 

دۇڭعاندار بۇعان دەيىن قىرعىز ەلىندە دە بەيپىلدىك تانىتىپ، تيتۋلدى ۇلتتى باسىنىپ، 2006 جىلى قازاقستانعا قاشىپ باس ساۋعالاعان ەدى. ەندى جاڭا وتاندارىندا بۇرىنعى اۋەندەرىندە باسىپ، تۋىمىزدى ورتەپ، ۇستازدارىمىزدى ساباپ، سەكسەندەگى اقساقالىمىزدى تاياققا جىعىپ، پوليتسەيلەرىمىزدى ادام دەپ سانامايتىن دارەجەگە جەتتى. بۇنى قازاق «سۋىڭدى ءىشىپ، قۇدىعىڭا تۇكىرگەندىك» دەيدى. 

قازاق ءتىلدى باق قازاق ۇلتىنا قارسى دۇڭعاندار ۇستانعان ساياسات اشىق جازىلسا، ورىس ءتىلدى باق تەك ۇلتارالىق قاقتىعىس دەپ جەلە جورتا وتە شىعۋدا.

وسى ورايدا التىن وردا سايتىندا بەلگىلى جورنالشى سەرىك مالەەۆتىڭ  «مەجناتسيونالنوە ستولكنوۆەنيە ۆ كورداە. وسنوۆا كونفليكتا سوحرانياەتسيا» اتتى تەرەڭنەن قاۋزاعان ساراپتامالىق ماقالاسى شىقتى. ءبىز وسى ماقالانى اباي كز سايتىنىڭ وقىرماندارىنا اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرىمىز.

ءوز باسىم، قازاقستاندىق ءىىم سياقتى قوردايداعى تەكەتىرەس ءتامام بولدى دەپ جوعارعى جاققا داڭعازالاۋدان اۋلاقپىن، ءارى جالاۋلاتقان ۋاجدەر جاساپ، جالعان قيال قۇشاعىندا قالمايمىن. تەكتىرەس تولىق بىتكەن جوق. ونىڭ تەرەڭگە جايعان تامىرىن جۇلىپ الىپ تاستاي المايسىڭ.

مەن بۇل جاعداياتتى بۇكىل ەل كولەمىندە الىپ قاراستىرۋدى ۇسىنامىن.

ءبىز نەگە قول جەتكىزدىك:

دۇڭعاندار ىشىمدىكتى تاتىپ المايتىن، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىن مەكەن ەتكەن ەتنيكالىق توپ.

ولار دىنىنە بەرىك يمانى كامىل مۇسىلماندار.

بالا تۋ جاعىنان ەشبىر پروبلەمالارى جوق.

دۇڭعاندار – تاماشا ديحاندار ءام بيزنەسمەندەر.

دۇڭعاندار – جۇدىرىقتاي جۇمىلعان ەتنيكالىق توپ.

دۇڭعانداردىڭ ەتنيكالىق توبى بىرتە-بىرتە قۇشاعىن كەڭگە جايىپ كەلەدى. ءارى قورداي اۋدانىنداعى وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋدە.

ال، ەندى ءوزىمىزدىڭ تاپ وسى كيەلى قورداي توپىراعىندا تۇراتىن قازاقتارعا كەلەتىن بولساق، مىنانى اڭعارامىز.

قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىشىمدىكتى ەش تاتىپ المايدى.

قازاقتار يسلام ءداستۇرىن بەرىك ۇستانادى.

قازاقتاردىڭ دۇڭعاندار سياقتى بالا تۋ جاعىنان ەش پروبلەماسى جوق.

ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى قازاقتار ديحانشىلىق پەن بيزنەستە دۇڭعانداردان ەش كەم تۇسپەيدى.

قازاقتار جۇدىرىقتاي جۇمىلعان دەي المايمىن.

قازاقتار سان جاعىنان ءوسىپ، قورداي اۋدانىنداعى وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە كۇش سالا باستادى.

ال، قورداي دەگەنىمىز – قازاقستاننىڭ قىرعىزستانمەن شەكتەسەتىن شەكاراسى. بۇل جەردە ۇلكەن اقشا ارلى-بەرلى اعىلىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە كونتراباندا مەن ساۋدادان تۇسەتىن قىرۋار قارجى بار.

ياعني، تيتۋلدى ۇلت قازاق پەن دۇڭعان ەتنيكالىق توبىنىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق مۇددەلەردىڭ كونفليكتىسىنىڭ ورىن العاندىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. بۇلا جەردە پاسسيونارلى  [فر. passioner – شەكسىز قۇشتارلىق] دۇڭعان ەتنيكالىق توبى مەن ودان دا زور پاسسيونارلى قازاقتاردىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەسى بەلەڭ الدى.  

مىنە، وسى كەزدە ءبارى ءبىر شەتكە جيىلىپ قويىلىپ، تۇسىنبەستىك جايلايدى. ال، تۇسىنبەستىك، رەنىش-وكپە ورىن العان جەردە، يدەولوگيا ومىرگە كەلەدى. دۇڭعاندادىڭ جاعدايىندا بۇل ۇلتشىلدىق، انتيالاشتىق ءام انتيمەملەكەتتىك يدەولوگيا. قازاقتار ءبارىن باۋىرىنا باسىپ جاتىر، بۇنىڭ ءبارى دۇرىس ەمەس، مەملەكەت بىزگە وگەيلىك تانىتۋدا دەگەن گوي-گويلەر ءسوز ەتىلە باستايدى. بۇنداي مەملەكەتتە دۇڭعاندار ءۇشىن ەش بولاشاق جوق دەگەن پىكىر العا تارتىلادى. مىنە وسىدان كەلىپ، بولاشاق تولىق قاندى كونفليكتى ءوربىپ ءام ءوسىپ شىعادى.

ونىڭ ۇستىنە انتيالاشتىق ءام انتيمەملەكەتتىك يدەولوگيا اۋەلدە ءبىرلى جارىمداردىڭ قاۋاشىعىنا قوناقتاي كەۋلەسە، جۇرە كەلە، بىزدەگى ورىن الىپ وتىرعان يدەولوگيالىق بوس اۋاسىز كەڭىستىك جاعدايىندا ەش كەدەرگىگە ۇشىراماي، قازاقستانداعى دۇڭعان كوپشىلىگىنىڭ باستى يدەولوگياسىنا اينالىپ شىعا كەلدى. 

مىنە ءبىز تاپ وسىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. قوردايداعى دۇڭعان مەن قازاق ۇلتارالىق قاقتىعىسىنىڭ ەڭ تەرەڭ دە، تامىرلى سەبەبى وسىندا جاتىر.

وسى قاقتىعىستى تاپ دۇڭعانداردىڭ ءوزى باستاعاندىعى كەزدەيسوق ەمەس. ولاردىڭ اراسىنداعى انتيقازاقتىق كوڭىل-كۇي بۇرىننان ءپىسىپ جەتىلگەن. ال، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى تورىندە شالجيىپ وتىرعان وسى حالىقتىڭ وكىلدەرى ءوز قانداستارى اراسىندا ەش ىقپالى جوق قۋىس كەۋدەلەر عانا.

كورىپ وتىرعانىمىزداي بۇرالا بيلەپ، شارىقتاتا ۇلتتىق ءان سالۋمەن بۇنداي پروبلەمالاردى ەش شەشە المايمىز.

قانشا ايتقانمەن، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جەر از (بۇعان جاستار اراسىن جايلاعان جۇمىسسىزدىقتى قوسىڭىز), بىراق قازاقتار مەن دۇڭعاندار اراسىندا تۋ وتە جوعارى بولعاندىقتان، ءىىم جوعارعى شەندىلەرىنىڭ ءىزىن الا «قاقتىعىس باسىلدى، تۇرعىنداردىڭ الاڭداۋشىلىعىنىڭ ەش سەبەبى جوق؟» دەپ كەڭىردەك جىرتا مالىمدەي المايمىز.

ءوز باسىم ءدال وسىلاي كەسىپ-پىشپەس ەدىم.

ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى حالىقتىڭ تىعىز قونىستانۋى پروبلەماسىن كۇشكە سالاتىن ءبىر عانا پوليتسەيلىك ءىس-شارامەن شەشە المايمىز. ونىڭ ۇستىنە قازاقتار ەشقاشان دۇڭعاندار جانە وزگە دە قازاقستانداعى ەتنيكالىق توپتاردى ءبولىپ جارمايدى.

دەگەنمەن باستىك قۇنى ميلليون تۇراتىن ءبىر ساۋال بار. نەگە قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى مۇشەلەرى ءۇشىن دەموكراتيانى بەلدەن باسىپ قازاقستان پارلامەنتىنە سايلانۋعا كۆوتالىق مۇمكىندىك بەرەمىز، نەگە ولار ءوز قانداستارىن كۆوتامەن حالقى از سولتۇستىككە قونىستانۋعا ۇندەمەيدى؟

ءبىز تەك وسىلايشا عانا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ورىن الىپ وتىرعان جاعداي مەن جۇمىسسىزدىقتى، قازاق پەن دۇڭعاندار اراسىنداعى ەكونوميكالىق مۇددەدەن تۋىنداعان قاقتىعىستاردى شەشەمىز.

بۇلا ارادا قوردايداعى دۇڭعانداردىڭ الدىندا ەش تاڭداۋ جوق. وزدەرى ءتۇپ كوتەرىلە وسىدان 130 جىل بۇرىن قاشقان قىتايعا قايىرا بارا المايدى. 2006 جىلى ەتەگىن كەسىپ ەلىنەن قۋعان قىرعىز اعايىندارعا بارىپ تا پانالاي المايدى.

بىراق جۇرتتىڭ بارىنە، قازاققا دا، دۇڭعانعا دا، قازاقستانداعى باسقادا ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ وكىلدەرىنە جۇمىس پەن تۇرعىن ءۇي تابىلاتىن حالىق سيرەك قونىستانعان قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى بار.

قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى مىنە ءالى ەشكىم تۇرەن سالماعان وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. وزدەرىنىڭ كۆوتالارىن تولتىرىپ، حالىق تىعىز قونىستانعان جەرلەردەگى ەڭبەككە قابىلەتتى جاستارىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە اتتاندىرسىن. بوسىپ كەتكەن ورىستاردان بوساعان جەردى جايناتىپ، مەمباعدارلاما بويىنشا سالىنعان ۇيلەرگە قونىستانىپ، ءوز ۇلتى اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق پروبلەماسىن شەشىپ، قازاق ەلىنىڭ باعى ءۇشىن قىزمەت ەتسىن. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz