(«تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» جوباسى تۋرالى جاسارال قۋانىشاليننىڭ «كۇرەتامىر» قق ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلدە جاساعان بايانداماسى)

جۋىردا قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» جوباسىمەن تانىسىپ شىققان سوڭ مەنىڭ كوكەيىمدە: «ال، سوندا «تiلدەردi قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسى» قانداي بولىپ ەدى جانە ول قانداي ناتيجە بەرىپ ەدى؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋدى.

سوندىقتان بۇرىنعى باعدارلامانى دا الىپ، ونى سوڭعى باعدارلامامەن سالىستىرا قاراپ شىقتىم. سونىڭ ناتيجەسىندە كوزىم انىق جەتكەن اقيقات - وسىدان ون جىل بۇرىن قابىلدانعان باعدارلاما مەن قازىرگى باعدارلاما جوباسى شىن مانىندە ەكى بولەك باعدارلاما ەمەس، ەكەۋى - ءبىر باعدارلاما! بۇلاردىڭ اراسىنداعى بار ايىرماشىلىق - بۇگىنگى باعدارلاما جوباسىنىڭ بۇرىنعى باعدارلاما نەگىزىندە ءبىراز جەتىلدىرىلىپ، وزگەرتىلگەندىگى عانا. ياعني، بۇل جوبانى، مەنىڭشە، جاڭا باعدارلاما جوباسى دەۋگە كەلمەيدى، ول بار بولعانى - اراعا ون جىل سالىپ، وسى ۋاقىت ىشىندە ورىندالۋعا ءتيىس بولعان، الايدا، باسقا جاقتارىنان ورىندالسا دا، تەك مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق تىلىنە قاتىستى عانا ورىندالماي قالعان بۇرىنعى باعدارلامانىڭ ىزىمەن جاسالعان سول باعدارلامانىڭ جاڭا نۇسقاسى عانا!

(«تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» جوباسى تۋرالى جاسارال قۋانىشاليننىڭ «كۇرەتامىر» قق ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلدە جاساعان بايانداماسى)

جۋىردا قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» جوباسىمەن تانىسىپ شىققان سوڭ مەنىڭ كوكەيىمدە: «ال، سوندا «تiلدەردi قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسى» قانداي بولىپ ەدى جانە ول قانداي ناتيجە بەرىپ ەدى؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋدى.

سوندىقتان بۇرىنعى باعدارلامانى دا الىپ، ونى سوڭعى باعدارلامامەن سالىستىرا قاراپ شىقتىم. سونىڭ ناتيجەسىندە كوزىم انىق جەتكەن اقيقات - وسىدان ون جىل بۇرىن قابىلدانعان باعدارلاما مەن قازىرگى باعدارلاما جوباسى شىن مانىندە ەكى بولەك باعدارلاما ەمەس، ەكەۋى - ءبىر باعدارلاما! بۇلاردىڭ اراسىنداعى بار ايىرماشىلىق - بۇگىنگى باعدارلاما جوباسىنىڭ بۇرىنعى باعدارلاما نەگىزىندە ءبىراز جەتىلدىرىلىپ، وزگەرتىلگەندىگى عانا. ياعني، بۇل جوبانى، مەنىڭشە، جاڭا باعدارلاما جوباسى دەۋگە كەلمەيدى، ول بار بولعانى - اراعا ون جىل سالىپ، وسى ۋاقىت ىشىندە ورىندالۋعا ءتيىس بولعان، الايدا، باسقا جاقتارىنان ورىندالسا دا، تەك مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق تىلىنە قاتىستى عانا ورىندالماي قالعان بۇرىنعى باعدارلامانىڭ ىزىمەن جاسالعان سول باعدارلامانىڭ جاڭا نۇسقاسى عانا!

مەنىڭ «2001-2010 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق تىلىنە قاتىستى ورىندالماي قالعان» دەۋىمە قانداي جاعدايلار نەگىز بولدى؟

وعان ءبىرىنشى نەگىز - زاڭ جۇزىندە (دە-يۋرە) العاشقى ءتىل زاڭى قابىلدانعان 1989 جىلدان بەرى، ياعني - 21 جىل بويى الدىمەن قازاق كسر-نىڭ، ودان سوڭ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىلى» بولىپ تابىلاتىن، ال ءىس جۇزىندە (دە-فاكتو) كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ياعني، 21 جىل وتكەن سوڭ دا شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە جەتە الماي، ءوز وتانىندا جەتىم تىرلىك كەشىپ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ بارشامىزعا ءمالىم مۇشكىل حال-احۋالى.

ەكىنشى نەگىز - 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامانىڭ ناقتى مازمۇنى. بۇدان دا گورى ناقتىلاي ايتار بولساق - ونىڭ الدىنا قويىلعان نەگىزگى ماقساتتار مەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ناتيجەسى. ال، ول ناتيجەنى ايقىنداۋ ءۇشىن سول ماقساتتار مەن مىندەتتەردى قازىر قاز-قالپىندا جاڭعىرتىپ، ولاردىڭ ورىندالۋ جاعدايىن بىردەن، ماقساتتار مەن مىندەتتەردىڭ اتالۋ ىزىمەن، باعالاپ كورەلىك.

_______________________________________

قازاقستان حالىقتارىنىڭ تiلدەرiن دامىتۋدىڭ ستراتەگياسى ءۇش نەگiزگi ماقساتتى ايقىندايدى:

مەملەكەتتiك تiلدiڭ الەۋمەتتiك-كوممۋنيكاتيۆتiك قىزمەتiن كەڭەيتۋ مەن نىعايتۋ; - بۇل ماقساتقا قول جەتتى مە؟ جەتكەن جوق.

ورىس تiلiنiڭ جالپى مادەني قىزمەتiن ساقتاۋ; - بۇل ماقساتقا قول جەتتى مە؟ جەتتى!

ەتنيكالىق توپتاردىڭ تiلدەرiن دامىتۋ. - بۇل ماقساتقا قول جەتتى مە؟ جەتتى.

مiندەتتەرi

ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشiن مىناداي مiندەتتەردi شەشۋ كوزدەلەدi (ورىسشا «رەشەنيە زاداچ» سوزتىركەسىن اۋدارعان سيقى، قازاقشا دۇرىسى «مىندەتتەردى شەشۋ» ەمەس، «ورىنداۋ» نەمەسە «جۇزەگە اسىرۋ» بولسا كەرەك):

مەملەكەتتiك تiلدiڭ مەملەكەتتiك باسقارۋ تiلi رەتiندە قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ; - ورىندالدى ما؟ جوق.

نورماتيۆتiك قۇقىقتىق بازاسىن جەتiلدiرۋ; - ورىندالدى ما؟ جوق.

ءىس جۇرگiزۋدi مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرۋ كەستەسiن (ناقتى مەرزiمدەر مەن iس-شارالاردى كورسەتە وتىرىپ) بەلگiلەۋ ارقىلى بارلىق مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا مەملەكەتتىك تiلدiڭ ءىس جۇرگiزۋدەگi نەگiزگi تiل رەتiندە قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ; - ورىندالدى ما؟ جوق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 7 جانە 93-باپتارىن iسكە اسىرۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا كولەمiندە رەسپۋبليكالىق جانە جەرگiلiكتi بيۋدجەتتiڭ، ۇيىمداردىڭ قارجىلارى، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنامالىق اكتiلەرiمەن تىيىم سالىنباعان باسقا دا كوزدەرi ەسەبiنەن ازاماتتارعا مەملەكەتتiك تiلدi تەگiن وقىتۋ كۋرستارىنىڭ بiرىڭعاي جۇيەسiن قۇرۋ; - ورىندالدى ما؟ جوق.

مەملەكەتتiك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا رەسمي قولدانىلاتىن تiل رەتiندە ورىس ءتiلiنىڭ قىزمەت ەتۋiن قامتاماسىز ەتۋ; - ورىندالدى ما؟ اسىرا ورىندالدى.

ورىس تiلiنiڭ قولدانىلۋىن عىلىمي-لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋ; - ورىندالدى ما؟ اسىرا ورىندالدى.

ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتار (دياسپورالار) وكiلدەرiنiڭ انا تiلiن وقىتۋعا مەملەكەتتiك قولداۋ كورسەتۋ. - ورىندالدى ما؟ ورىندالدى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋدى جانە قوعامدىق ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارىنا ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋ. - ورىندالدى ما؟ جوق.

_________________________________________

مىنە، وسىدان كەيىن «تiلدەردi قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسىنىڭ» باسقا جاقتارىنان ورىندالسا دا، تەك مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق تىلىنە قاتىستى عانا ورىندالماي قالعاندىعىن راستايتىن وزگە دالەلدەر قاجەت پە؟ قاجەت ەمەس. باسقاشا ايتقاندا، قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى جاعدايى وسىدان ون جىل بۇرىن قانداي بولسا، قازىر دە، سايىپ كەلگەندە، تاپ سونداي. «باياعى جارتاس - ءبىر جارتاس».

ياعني، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان بيلىگى «2011-2020 جىلدارعا ارناپ»، جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىپ وتىرعان «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ» جوباسى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، - ەشقانداي دا «جاڭا كەزەڭ - 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان جاڭا باعدارلاما» جوباسى ەمەس، بار بولعانى وسىدان ون جىل بۇرىن قابىلدانىپ، بىراق ورىندالماي قالعان ەسكى باعدارلامانىڭ ءبىرشاما «جاماپ-جاسقاپ»، وڭدەلگەن («رەستاۆراتسيالانعان») جانە تاعى دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قازاق قوعامىنىڭ كوڭىلىن الداي تۇرۋعا ارنالعان جاڭا نۇسقاسى عانا.

ەندى، وسىدان كەلىپ: «ون جىل وتكەن سوڭ قازاقستاندا قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە دامىتىپ، نىعايتىپ، تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋعا ءتيىس بولعان باعدارلاما نە سەبەپتەن جۇزەگە اسپاي، ورىندالماي قالدى؟» - دەگەن كوكەيتەستى سۇراق تۋىندايدى. جانە بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ، مەنىڭشە، وتە وڭاي. نەگە دەسەڭىز، اتالمىش سەبەپتەر تاعى دا سول ەسكى باعدارلامانىڭ ءون بويىنان «مەن مۇندالاپ»، ايقايلاپ تۇر.

بۇرىنعى باعدارلاما نەگە ورىندالمادى؟

ءبىرىنشى سەبەپ - باعدارلامانىڭ باستان-اياق تەك جالاڭ ۇراندار مەن دەكلاراتسيالارعا قۇرىلىپ، بىراق ولاردىڭ ومىرشەڭدىگى ءۇشىن قاجەتتى ەشقانداي جۇزەگە اسىرۋ مەحانيزمىمەن قامتاماسىز ەتىلمەۋى. ياعني، باعدارلامانى جاساۋشىلار ءاۋ باستان-اق بىرجاقتى تەوريالىق «نەگىزدەردى» جەتەكشىلىككە الىپ، شىن مانىندە ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە ەمەس، «شەشىپ جاتقانداي» ءتۇر كورسەتىپ، «ەسەپ بەرىپ»، «بەلگى سوعۋ» ءۇشىن عانا ويلاستىرىلعان بۇل قۇجاتتى تازا فورماليزم قۇرباندىعىنا شالىپ جىبەرگەن.

ەكىنشى سەبەپ - باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنىڭ ناقتى قازاقستان جاعدايىنا سايكەس دۇرىس ايقىندالماي، ورەسكەل بۇرمالانىپ كەتۋى. اتاپ ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عاسىرلار بويى جانە ءبىرىنشى كەزەكتە وزگەلەر ەمەس، ونىڭ بايىرعى تۇرعىندارى - قازاقتار عانا ماقساتتى تۇردە كرەملدىڭ جاپپاي وتارلاۋشىلىق-ورىستاندىرۋ-اسسيميلياتسيالىق ساياساتىنىڭ وبەكتىسى بولعاندىقتان، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، حالىقارالىق نورمالارعا ساي، اتالمىش ساياساتتىڭ اسا اۋىر زارداپتارىن جويۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان ناقتى قازاقتارعا قاتىستى اشىق، جان-جاقتى عىلىمي نەگىزدەلگەن جانە جوسپارلى وتارسىزداندىرۋ (دەكولونيزاتسيا) ساياساتى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس ەكەندىگى باعدارلاما اۆتورلارىنىڭ ويىنا دا كىرىپ-شىقپاعاندىعى ايقىن كورىنىپ تۇر.

باسقاشا ايتقاندا، قازاقستاندا ەش تە ءبىر باسقا ءتىلدىڭ، اسىرەسە، مۇندا نەشە عاسىرلىق وتارلاۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىن باسىپ-جانشۋ ارقىلى تولىق ۇستەمدىك ەتىپ كەلگەن جات ءتىل، ونىڭ ۇستىنە بۇرىنعى مەتروپوليا - رەسەي فەدەراتسياسى ءتارىزدى الىپ وتانى بار يمپەريالىق ۇلت ءتىلى - ورىس ءتىلىنىڭ ەمەس، ماقساتتى جانە جوسپارلى وتارلاۋشىلىق-ورىستاندىرۋ-اسسيميلياتسيالىق ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان قازاق ءتىلىنىڭ عانا تاعدىرى شەشىلەتىندىگى ولاردىڭ قاپەرىندە بولماعان. سونىڭ سالدارىنان ولار تەك زاڭ جۇزىندە (دە-يۋرە) عانا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ ەسەپتەلەتىن، بىراق، وكىنىشكە وراي، ءىس جۇزىندە (دە-فاكتو) ونداي مارتەبەگە يە ەمەس قازاق تىلىنە قامقور بولۋعا ءتيىس باعدارلامانىڭ ءون بويىندا وعان ۇنەمى قازاقستانداعى ءوز ۇستەمدىگىن بۇرىنعىسىنشا ساقتاپ كەلە جاتقان كورشى ەلدىڭ ءتىلى - ورىس ءتىلىن قوسارلاپ، مەملەكەتتىك تىلگە سانالى تۇردە توسقاۋىلدار قويىپ تاستاعان.

«ورىس تiلiنiڭ جالپى مادەني قىزمەتiن ساقتاۋ» مىندەتىن اسا ماڭىزدى رەسمي قۇجات - مەملەكەتتىك باعدارلاماعا ەنگىزۋ نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل - قازاق مەملەكەتى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە ءىس جۇزىندە كوتەرىلۋىنە باستى كەدەرگى بولىپ تابىلاتىن ورىس ءتىلىنىڭ ەلىمىزدەگى بايىرعى ۇستەمدىگىن بۇدان ءارى قاراي دا ساقتاپ تۇرۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الادى دەگەن ءسوز! ال، جات ءتىل - ورىس ءتىلى قازاقستانداعى ءوز ۇستەمدىگىن مەملەكەتتىڭ كومەگىمەن ساقتاپ تۇرعان كەزدە قازاق ءتىلى قالايشا مەملەكەتتىك ءتىل بولماق؟ البەتتە، ءسىز قانشا تىرىسساڭىز دا، مۇنداي جاعدايدا قازاق ءتىلىن تولىققاندى مەملەكەت تىلىنە اينالدىرا المايسىز. مۇنى، مىنە، 21 جىلدان بەرى ءومىردىڭ ءوزى-اق ايقىن دالەلدەپ كەلەدى...

ءۇشىنشى سەبەپ - باعدارلامادا قازاقستاننىڭ زاڭ جۇزىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلىنىڭ ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىڭ جالپى ازاماتتارى تۇگىل، ءتىپتى... مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن دە مىندەتتىلىگى مۇلدە قاراستىرىلماعان. ويتكەنى، ونداي مىندەتتىلىك نە قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا، نە تىلدەر تۋرالى زاڭدا دا جوق! ال، ەگەر نە زاڭنامادا، نە تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مىندەتتىلىگى قاراستىرىلماسا، ول قالايشا مەملەكەتتىك ءتىل بولماق؟؟؟ ونىڭ ەسەسىنە، زاڭنامادا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە جوققا شىعاراتىن ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي مارتەبەسى، ال باعدارلامادا ورىس ءتىلىنىڭ سول مارتەبەسىن مەملەكەت تاراپىنان ساقتاۋ مىندەتى شەگەلەپ تۇرىپ بەكىتىلگەن! ەندەشە، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋ مەن دامىتۋعا بۇدان ارتىق كەدەرگى بولۋى مۇمكىن بە؟ البەتتە، مۇمكىن ەمەس.

وسىعان وراي مەنىڭ كوكەيدە جۇرگەن بىرقاتار وي-پىكىرلەرىم 2001 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «مىندەتتەمەيتىن زاڭ - زاڭ ەمەس» اتتى كولەمدى ماقالامدا ايتىلعان بولاتىن. سوندىقتان، باياندامادا ورىن الماۋ ءۇشىن سول ماقالامدى بولەك كوبەيتىپ، بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا قوسىمشا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم (بايانداماعا تىركەلدى).

باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسى نە دەيدى؟

دۇنيەدە نە دە بولسا سالىستىرۋ ارقىلى ايقىندالادى. ال، ەگەر قازاقستاننىڭ، قازاق حالقىنىڭ ءتىل ماسەلەسىنە باس قاتىرۋشى ءبىرىنشى ەل، ءبىرىنشى حالىق ەمەس ەكەندىگىن، بۇل پروبلەمانىڭ بىزدەردەن دە بۇرىن تالاي ەل، تالاي حالىقتى قيناعانىن ەسكەرسەك، وزگەلەردىڭ وسى باعىتتاعى ۇتىمدى تاجىريبەسىنە نازار اۋدارعان ارتىق بولمايدى. وسى تۇرعىدان العاندا ءوز باسىم قازاق ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءيزرايلدىڭ تاجىريبەسى وتە قۇندى تاجىريبە دەپ ەسەپتەيمىن. نەگە دەسەڭىز، ول تاجىريبە - كوپ جاعىنان تاعدىرى قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىنا ۇقساس اتالمىش ەلدىڭ ەكى مىڭ جىلدىق ۇزىلىستەن كەيىن دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قايتادان قۇرىلىپ، ءومىر cۇرە باستاعان 1948 جىلدان بەرى قاراي باسىنان وتكەرگەن اسا كۇردەلى، نەبىر دۇربەلەڭگە تولى الماعايىپ جاعدايلاردا ءوزىن قاي جاعىنان دا تولىق اقتاعان تاجىريبە.

ەگەر سول كەزدە ەۆرەيلەردىڭ جاس مەملەكەتى ءاۋ باستان دۇرىس ءتىل ساياساتىن ۇستانىپ، جۇزەگە اسىرماعاندا، كىم بىلەدى، بۇگىنگى يزرايل بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى. قازىرگى يزرايلدىك ەۆرەيلەر - دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ەكى مىڭ جىل بويى تارىداي شاشىراپ جۇرگەن، كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ سان-الۋان تىلدەرىندە سويلەگەن دياسپورالاردىڭ بىرتە-بىرتە پالەستيناعا كوشىپ كەلۋى ناتيجەسىندە قۇرالعان حالىق ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ كوپ ۇزاماي، بار بولعانى 20 جىل ىشىندە تۇگەل دەرلىك سول كوپتىلدىلىكتەن ارىلىپ، جالعىز يۆريت تىلىندە سويلەيتىن ءبىرتۇتاس ۇلتقا اينالعاندىعىنا ەرىكسىز تاڭ قالاسىڭ! ال، بۇل حالىقتىڭ سول ەكى مىڭ جىل بارىسىندا نەگىزىنەن تەك يۋدايزم ءدىنىنىڭ ءتىلى رەتىندە عانا ساقتالىپ، ەشقانداي مەملەكەتتىك قولدانىستا بولماعان «ءولى ءتىل» - ءيۆريتتى تاريحي قىسقا مەرزىمدە قايتا «ءتىرىلتىپ» قانا قويماي، قۋاتتى مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرعاندىعىن ەسكەرسەك،  الگى تاڭدانىسىمىز ودان بەتەر كۇشەيە تۇسەدى.

بۇدان تۋاتىن زاڭدى سۇراق - مۇنداي عاجاپ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەۆرەيلەر نە ىستەدى؟

ولار، بىرىنشىدەن، 1948 جىلدىڭ 14-مامىرىندا قابىلدانعان «ءيزرايلدىڭ تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىندا» ونى ەش بۇكپەسىز، اشىق تۇردە «ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى» دەپ جاريالادى، ەكىنشىدەن، وزدەرىنىڭ بايىرعى ۇلتتىق مەملەكەتىن جاڭعىرتۋ ءىسىن قولعا العان بويدا الدارىنا مەيىلىنشە انىق، رەاليستىك جانە تۇجىرىمدى ماقساتتار مەن مىندەتتەر قويىپ، ولاردى ايقىن زاڭ نورمالارى تۇرىندە بەكىتتى جانە ەش تە ءبىر كەدەرگىلەرگە قاراماستان ۇلكەن قاجىر-قايراتپەن جۇزەگە اسىرا ءبىلدى.

سونىڭ ىشىندە مەملەكەت قۇرۋ ءىسىنىڭ تەمىرقازىعى رەتىندە نەگىزگى ەكى يدەولوگيانى بىرىكتىردى. ولار - «بۇكىل الەمنىڭ ەۆرەيلەرىن جيناۋ» جانە «مادەنيەتتەردى بالقىتۋ قازانى» دەپ اتالاتىن يدەولوگيالار بولاتىن. ال، ول ءۇشىن باستى قۇرال رەتىندە يۆريت ءتىلىن ءارى كۇندەلىكتى سويلەسۋ ءتىلى، ءارى جازبا ءتىل رەتىندە ءتىرىلتىپ، وعان مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ ماقساتى قويىلدى. «يۆريت جانە تەك قانا يۆريت!» ۇرانىن جاريالاپ، مەملەكەتتىڭ بۇكىل مۇمكىندىكتەرىن وسى ۇراندى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى مەن ماقساتىنا جۇمىلدىردى. ءسويتىپ، يۆريت ءتىلىنىڭ جاڭا مارتەبەسى «اتامەكەنگە ورالۋشى» بارشا ەۆرەيلەردىڭ مادەني-رۋحاني بىرلىگىن قالىپتاستىرۋ ءىسىن مەيىلىنشە جەڭىلدەتتى. سونىمەن قاتار يۆريت ءتىلى ءيزرايلدىڭ قاسيەتتى مەملەكەتتىك سيمۆولدارىنىڭ جانە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋشى نەگىزگى كەپىلدىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلدى.

سونداي-اق، يۆريت ءتىلىنىڭ قىسقا تاريحي مەرزىمدە ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن قامتيتىن تولىققاندى مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋىنا يزرايل مەملەكەتىن قۇرۋشى ۇلت كوسەمدەرى وراسان زور ىقپال ەتتى. ناقتىلاي ايتساق، ولاردىڭ بارلىعى ەۋروپالىق ەۆرەيلەر ورتاسىنان شىققاندىقتان، انا تىلدەرى نەمىس تىلىنە نەگىزدەلگەن يديش ءتىلى بولاتىن. بىراق، سولاي بولا تۇرا، مەملەكەت قۇرىلعانعا دەيىن - ۇلت كوسەمدەرى، مەملەكەت قۇرىلعان سوڭ - ەل باسشىلارى تەك وزدەرىنىڭ عانا ەمەس، سول كەزدەرى جالپى ەۆرەيلەردىڭ دە باسىم كوپشىلىگىنىڭ انا ءتىلى بولعان يديش تىلىنەن، يۆريت تىلىنە قاۋىپ ءتوندىرۋشى جات ءتىل رەتىندە، سانالى تۇردە باس تارتىپ، وعان شىن مانىندە سوعىس جاريالاپ، يۆريت تىلىنە جىعىپ بەردى جانە وسى تۇرعىدا بۇكىل ەل ازاماتتارىنا ۇلگى-ونەگە كورسەتتى.

ەندى «يزرايلدەگى باسقا تىلدەر ماسەلەسى قالاي شەشىلدى؟» تاقىرىبىنا كەلەر بولساق، بۇل ەلدەگى ەۆرەي ەمەس حالىقتار وكىلدەرىنەن مۇندا تەك ارابتار عانا بەلگىلى دارەجەدە ارنايى تىلدىك قۇقىققا يە. جانە بۇل تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى يزرايل ارابتارى - كەلىمسەكتەر ەمەس، ولار وسى جەردىڭ، ياعني - پالەستينانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى.

كەرەك دەسەڭىز، 1897 جىلعى سيونيستەردىڭ ءبىرىنشى كونگرەسىندە بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەۆرەيلەرىن پالەستيناعا بىرتىندەپ كوشىرىپ، قونىستاندىرا باستاۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعانعا دەيىن بۇل جەردى تەك قانا ارابتار مەكەندەپ، ال ەۆرەيلەر جوقتىڭ قاسىندا بولاتىن. ماسەلەن، اتالمىش كونگرەستەن كەيىن 20 جىل وتكەندە، 1917 جىلى پالەستيناداعى قالىڭ ارابتىڭ اراسىندا بار بولعانى... 84 مىڭ عانا ەۆرەي ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ال 2010 جىلى، ياعني - بيىل، سودان بەرى وتكەن 93 جىل ىشىندە مۇنداعى ەۆرەيلەردىڭ سانى 5 ميلليون 726 مىڭعا جەتىپ، 68,2 ەسەگە كوبەيگەن. ءسويتىپ، 7 ميلليون 587 مىڭ يزرايل حالقىنىڭ 75,5 پايىزىن ەۆرەيلەر قۇرايدى. ال، ارابتاردىڭ سانى  - 1 ميلليون 548 مىڭ (20,4 پايىز), باسقا ۇلتتار سانى - 313 مىڭ (4,1 پايىز).

وسى تۇرعىدان العاندا، يزرايلگە سوڭعى 100 جىل ىشىندە عانا جينالعان ەۆرەيلەرمەن سالىستىرعاندا ارابتار اناعۇرلىم بايىرعى تۇرعىندار بولسا دا، بۇل ەلدىڭ زاڭى بويىنشا يزرايل تەك قانا ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى بولىپ، تەك قانا ەۆرەيلەر «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت» بولىپ، ال ارابتار «ۇلتتىق ازشىلىق» بولىپ مويىندالادى. سوندىقتان، يزرايلدە مەملەكەتتىك ءتىل ەكەۋ بولعانىمەن، زاڭ جۇزىندە يۆريت ءتىلى - ءبىرىنشى، اراب ءتىلى - ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ بەلگىلەنىپ، ال ءىس جۇزىندە اراب ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى مەن مۇمكىندىكتەرى يۆريت ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى مەن مۇمكىندىكتەرىمەن ءتىپتى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ەگەر يۆريت ءتىلى بۇكىل مەملەكەت شەڭبەرىندە تولىق جانە جالعىز قولدانىلسا، اراب ءتىلى شىن مانىندە تەك ارابتاردىڭ وزدەرى عانا سويلەيتىن ءتىل دارەجەسىندە ساقتالعان. ونىڭ ۇستىنە ارابتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى يۆريت ءتىلىن بىلەدى، ال ەۆرەيلەر اراسىندا اراب ءتىلىن بىلەتىندەر جانە، اسىرەسە، ونى كۇندەلىكتى تىرلىكتە قولداناتىندار نەكەن-ساياق.

اراب ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى مارتەبەسىنىڭ ءىس جۇزىندە قانشالىقتى ەكەندىگىن مىناداي مىسالدان دا اڭعارۋعا بولادى: يزرايلدە جول كورسەتكىشتەرىن نەمەسە كوشە اتاۋلارىن اراب تىلىندە جازۋ ءۇشىن جوعارعى سوتتىڭ ارنايى شەشىمى قاجەت.

قورىتا ايتقاندا، 1948 جىلى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلعان كەزدەن بەرى جۇرگىزىلگەن ايقىن جانە شەشىمدى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ارقاسىندا كوپ ۇزاماي-اق، نەبارى 20 جىل ىشىندە، زاڭ جۇزىندە دە، ءىس جۇزىندە دە يزرايل - تەك ەۆرەيلەردىڭ عانا ۇلتتىق مەملەكەتىنە، يۆريت ءتىلى  - ءيزرايلدىڭ تولىققاندى جۇمىس ىستەيتىن جالعىز مەملەكەتتىك تىلىنە اينالدى.

ءبارى سالىستىرعاندا ايقىندالادى

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاقستانداعى ءتىل ساياساتى مەن سول ساياساتقا تىكەلەي تاۋەلدى ءتىل جاعدايىن يزرايلدەگى ءتىل ساياساتى مەن، تيىسىنشە، ءتىل جاعدايىمەن سالىستىرعان كەزدە ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي ەكەندىگىن اڭعارۋ قىيىن ەمەس. ناقتىلاي ايتقاندا، ءيزرايلدىڭ ءتىل ساياساتى ءا دەگەننەن-اق تۇگەل جانە بىرىڭعاي، ەش قوسپاسىز، تەك قانا ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق ءتىلى - يۆريت ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىقتىرىپ، بەكىتۋگە جۇمىس ىستەسە، قازاقستاننىڭ ءتىل ساياساتى ءاۋ باستان-اق «سىزگە دە، بىزگە دە» پرينتسيپىنە (شىن مانىندە - پرينتسيپسىزدىگىنە) نەگىزدەلىپ، وتارشىلدىق زاماندا ابدەن ەزىلىپ-جانشىلىپ قالعان قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ءتىلى - قازاق ءتىلىن بۇرىننان ۇستەمدىك ەتۋشى يمپەريالىق جات ءتىل - ورىس تىلىنە بايلاپ قويىپ، تۇنشىقتىرۋمەن كەلەدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

يزرايلدەگى تىلگە قاتىستى زاڭ نورمالارى ەش كۇمانسىز بارشاعا مىندەتتى مەملەكەتتىك ءتىل - يۆريت ءتىلىن قولدانۋ مەن دامىتۋعا ارنالىپ، ال زاڭ نورمالارى مىقتى ورىنداۋ مەحانيزمىمەن قامتاماسىز ەتىلسە، قازاقستانداعى تىلگە قاتىستى زاڭ نورمالارى، كەرىسىنشە، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ەشكىم بىلۋگە جانە قولدانۋعا مىندەتتى ەمەس ءالجۋاز ءتىل جاعدايىندا قالدىرىپ، ونىڭ ەسەسىنە، بۇرىننان ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ جالعىز مەملەكەتتىك ءتىلى بولعان ورىس ءتىلىن وعان قوسارلاپ قويۋ ارقىلى ونىڭ ودان ارى قاراي دا ۇستەمدىك قۇرىپ، قازاق ءتىلىن ەزىپ-جانشا بەرۋىنە بۇكىل جاعداي جاسادى.

سونداي-اق، قازاقستانداعى وسىنداي كەرىتارتپا زاڭ نورمالارىنان تۋىنداعان تىلدەردى قولدانۋ جانە دامىتۋ باعدارلامالارى دا ءار ون جىل سايىن ءبىرىن-ءبىرى قايتالاپ، ۇنەمى قازاق ءتىلىنىڭ ءوز اتامەكەنىندە باعىنىشتى ءتىل، ال قازاقستان ءۇشىن جات ءتىل - ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەم ءتىل بولىپ ساقتالا بەرۋىنە قىزمەت ەتىپ كەلەدى.

يزرايل بيلىگى 20 جىل ىشىندە يۆريت ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن زاڭ جۇزىندە عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە تۇبەگەيلى ورنىقتىرىپ جانە بەكىتىپ، بۇل پروبلەمانى كۇن تارتىبىنەن سىزىپ تاستاسا، قازاقستان بيلىگى 20 جىل بويى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ورنىقتىرىپ، بەكىتپەك تۇگىل، ونى بىتپەيتىن ۇرىس-كەرىس، ايتىس-تارتىس، داۋ-داماي، جانجالدار وبەكتىسىنە اينالدىرىپ، كوكپارعا سالعان لاقتاي جۇلما-جۇلما ەتۋمەن كەلەدى.

ونىڭ ۇستىنە، ەگەر، جوعارىدا ايتىلعانداي، ەۆرەي حالقىنىڭ ارىدەگى ۇلت كوسەمدەرى مەن بەرىدەگى ەل باسشىلارى وزدەرىنىڭ جانە ەۆرەيلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ انا ءتىلى - يديش تىلىنەن سانالى تۇردە باس تارتىپ، مەملەكەت شەڭبەرىندە تەك يۆريت ءتىلىنىڭ عانا ۇستەمدىك ەتۋىنە جاتپاي-تۇرماي قىزمەت ەتىپ، بۇكىل مەملەكەتتى يۆريت تىلىندە سويلەتىپ، ءوز بالالارى مەن نەمەرەلىن تۇگەل يۆريت تىلىندە وقىتىپ، وسى تۇرعىدا ەلدىڭ قاراپايىم ازاماتتارىنا عاجاپ ۇلگى-ونەگە كورسەتسە، قازاقستاندا ءبارى كەرىسىنشە - ءبىزدىڭ باسشىلار، جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، وتارشىلدىق زاماننان بەرى وزدەرىنىڭ انا ءتىلى بولىپ كەتكەن يمپەريالىق ورىس تىلىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «اجىراسا الماي»، سونىڭ سالدارىنان بۇكىل مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىن دا ورىس تىلىندە جۇمىس ىستەتىپ، بالالارى مەن نەمەرەلەرىن جاپپاي ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتىپ، ودان سوڭ شەتەلگە وقۋعا جىبەرىپ، 20 جىل بويى قازاق ءتىلىن ورىس تىلىنە جىعىپ بەرۋمەن كەلەدى.

وسىعان وراي يزرايل مەملەكەتىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ران يشايدىڭ مىناداي پىكىرى وزىنە ەرىكسىز نازار اۋدارادى: «ءبىزدىڭ تاجىريبە ءتىلدى قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىندىعىن كورسەتەدى. قازىر يزرايلدە بارلىعى تۇراقتى سويلەيتىن ەڭ تانىمال ءتىل - ول - يۆريت. ءسىز يزرايلدىك ءومىردى ءيۆريتسىز كوز الدىڭىزدا ەسەستەتە المايسىز. جانە تاپ وسىنداي جاعداي قازاقستاندا دا بولۋى مۇمكىن، قازاقتار عانا ەمەس، ۇلتتىق ازشىلىقتار دا قازاقشا سويلەي الادى. يزرايلدە دە ءتۇرلى ۇلت ازشىلىقتارى تۇرادى جانە ولار دا يۆريتشە سويلەيدى. سوندىقتان ادامداردىڭ قازاقشا سويلەۋىنە الدەبىر كەدەرگىلەر بار دەپ ويلامايمىن...» (http://www.kazakhemb.com/?CategoryID=209&ArticleID=716&Page=12).

قازاقستاننىڭ ءتىل ساياساتى قانداي بولۋى ءتيىس؟

قازاقستاننىڭ ءتىل ساياساتى وڭ ناتيجە بەرىپ، جالپى ءتىل پروبلەماسى وبەكتيۆتى شەشىم تابۋى ءۇشىن، مەنىڭشە، مەملەكەت تاراپىنان تومەندەگىدەي شارالاردى بەلگىلەپ جانە بەكىتىپ، جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.

«تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» جوباسىندا ونىڭ اۆتورلارى: «باعدارلامانى دايارلاۋ بارىسىندا 30-دان استام شەت ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ تاجىريبەسى زەرتتەلدى»، - دەي كەلە، 28 مەملەكەتتىڭ تىلگە قاتىستى زاڭنامالار ءتىزىمىن كەلتىرەدى. سولاردىڭ جارتىسىنان استامى - 15-ىندە، اتاپ ايتقاندا - ءازىربايجان، ارمەنيا، فرانتسيا، لاتۆيا، مالتا، پولشا، رەسەي فەدەراتسياسى، سينگاپۋر، سلوۆاكيا، تاجىكىستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، ۋكراينا، فيليپپين، ەستونيادا - زاڭناما تەك ءبىر ءتىل، ياعني - مەملەكەتتىك ءتىل جونىندە. جانە دە بۇلاردىڭ 9-ى - بۇرىنعى «كەڭەستىك رەسپۋبليكالار». نەگە ەكەنىن، ليتۆا مەن گرۋزيا تىزىمگە ىلىكپەپتى، ال ولاردىڭ دا زاڭناماسى تەك مەملەكەتتىك ءتىل جونىندە ەكەندىگى بەلگىلى، دەمەك، بۇرىنعى 15 «باۋىرلار» اراسىنان تەك قازاقستان، بەلارۋس، قىرعىزستان مەن مولدوۆا - تورتەۋىنىڭ عانا زاڭناماسى «تىلدەر» جونىندە.

وسىدان كەلىپ زاڭدى سۇراق تۋادى - ەگەر اتالمىش ەلدەردىڭ زاڭنامالارىنداعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان وسىنداي ەرەكشەلىكتى «بايقاماسا»، سوندىقتان ونى قاپەرگە الماسا، باعدارلاما اۆتورلارى ول زاڭنامالاردى نە ءۇشىن «زەرتتەگەن»؟ الدە ولار يمپەريالىق زاماندا بۇكىل بۇرىنعى «وداقتاس رەسپۋبليكالار» اراسىندا وتارشىلدىقتىڭ ەڭ اۋىر تۇرىنە ۇشىراۋى سالدارىنان مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ جاعدايى دا ەڭ اۋىر، سوندىقتان وعان ايرىقشا قامقورلىق جاساۋعا ءتيىس قازاقستاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ ءالى كۇنگە دەيىن قابىلدانباعاندىعىن بىلمەيدى مە ەكەن؟ فەدەراتسيالىق مەملەكەت - رەسەيدىڭ ءوزى ونسىز دا بۇكىل يمپەريانىڭ زاڭ جۇزىندەگى دە، ءىس جۇزىندەگى دە جالعىز مەملەكەتتىك ءتىلى - ورىس ءتىلى تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداعاندا، ءبىرتۇتاس (ۋنيتارلىق) مەملەكەت بولىپ تابىلاتىن قازاقستاننىڭ ءوز مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى تۋرالى زاڭ قابىلداماۋىن قانداي قيسىنعا (لوگيكاعا) سىيعىزۋعا بولادى؟

بۇدان كەلىپ شىعاتىن ءبىرىنشى قورىتىندى جانە ۇسىنىس - قازاقستان پارلامەنتى كوپكە سوزباي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭىن قابىلداپ، ىسكە قوسۋى كەرەك.

جوعارىدا ايتىلعان اڭگىمەلەردەن تۋاتىن جانە ءبىر سۇراق - سان جاعىنان قازاقتار كوپ تۇراتىن الەم مەملەكەتتەرىنىڭ قايسىسى ءوز زاڭناماسىندا نەمەسە ءتىل قولدانۋ جانە دامىتۋ باعدارلاماسىندا قازاق تىلىنە قاتىستى قانداي دا بولسا ءبىر قامقورلىق نىشانىن ءبىلدىرىپتى؟ ءوز باسىم 2 ميلليون قازاق تۇراتىن قىتايدا دا، 1,5 ميلليون قازاعى بار وزبەكستاندا دا ونداي فاكتى جوق ەكەنىن بىلەمىن. ال، اتالمىش ەكى مەملەكەتتە تىم قۇرىعاندا ازدى-كوپتى قازاق مەكتەپتەرى جۇمىس ىستەسە، 1 ميلليوننان استام قازاق مەكەندەيتىن  رەسەيدىڭ تەك التاي ولكەسىندەگى قوساعاشتا عانا جالعىز قازاق مەكتەبى بولۋىن قاي قامقورلىققا جاتقىزامىز؟ الدە تىلگە قاتىستى قازاقستان زاڭناماسى مەن مەملەكەتتىك باعدارلامانى جاساۋشىلار ورىس ءتىلىنىڭ ەلىمىزدەگى ۇستەمدىگىن ساقتاۋ جونىندە ايرىقشا باپتار ەنگىزىپ، شارالار بەلگىلەگەندە، مۇنى رەسەيدىڭ ءبىر ميلليون قازاقتى جالعىز مەكتەپپەن قاتىرىپ قويىپ، جاپپاي ورىستاندىرىپ جاتقانىدىعى ءۇشىن جۇرەكجاردى العىس رەتىندە جاسادى ما ەكەن؟

بۇدان كەلىپ شىعاتىن ەكىنشى قورىتىندى جانە ۇسىنىس - قازاقستان وكىمەتى 2011-2020 جىلدارعا ارناپ، «تىلدەردى» ەمەس، «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما» جوباسىن جاساپ، جۇزەگە اسىرۋى كەرەك.

ال، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بولاشاق زاڭ دا، باعدارلاما دا وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەر مەن ماقساتتاردى ويداعىداي ورىنداۋى ءۇشىن ولاردا مىناداي نەگىزگى شارالار قاراستىرىلىپ، بەكىتىلۋى شارت:

1. ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا مەملەكەتىمىزدىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» ەمەس، «قازاق رەسپۋبليكاسى» اتالاتىندىعى جانە ونىڭ «قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى بولىپ تابىلاتىندىعى» جونىندە وزگەرىستەر ەنگىزۋ.

2. قازىرگى كونستيتۋتسيا مەن تىلدەر تۋرالى زاڭداعى «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلادى» دەيتىن باپتاردى الىپ تاستاۋ جانە ونداي باپتى، البەتتە، جاڭا زاڭعا كىرگىزبەۋ.

3. جاڭا زاڭعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارشا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءۇشىن تۇگەل مىندەتتىلىگى جونىندە باپ ەنگىزۋ.

4. جاڭا زاڭعا، بۇكىل الەم تاجىريبەسىنە ساي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارشا ەل ازاماتارى ءۇشىن دە تۇگەل مىندەتتىلىگى جونىندە باپ ەنگىزۋ. بىراق بۇل باپىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قاتىستى باپتان ايىرماشىلىعى - ونىڭ ءوز كۇشىنە تۇپكىلىكتى ەنەتىن تاستاي مەرزىمىن بەلگىلەۋ قاجەتتىگى. ايتالىق، بەس جىل نەمەسە، ەڭ كوبى، ون جىل مەرزىم، ال، ودان سوڭ بۇل تۇرعىدا ەشقانداي اڭگىمە بولۋى ءتيىس ەمەس. «زاڭ ناشار، بىراق ول - زاڭ» قاعيداسى مۇلتىكسىز جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

5. جاڭا زاڭعا ونىڭ ساپالى ورىندالۋىن  مۇقيات قاداعالاپ، جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ناقتى وكىلەتتىلىكتەرى بار ءتىل پوليتسياسى (قىتايداعىداي) نەمەسە ءتىل ينسپەكتسياسى (ەستونياداعىداي) قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەيتىندىگى جونىندە باپ ەنگىزۋ.

6. كونستيتۋتسياعا ەنگەن وزگەرىستەر مەن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ نەگىزىندە جاسالعان جاڭا باعدارلاماعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءسوزسىز مىندەتتىلىگى مەن ءىس جۇزىندە مەملەكەت ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا تۇگەل قولدانىلۋعا قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ماتەريالدىق سيپاتتاعى بارشا قاجەتتى شارالاردى ەنگىزۋ، سونىڭ ىشىندە:

-  قازاق ءتىلىنىڭ مۇعالىمدەرى مەن وقىتۋشىلارىن جەدەل جانە كاسىبي دەڭگەيدە دايارلاۋ، ولارعا لايىقتى جالاقى تولەۋ، ساپالى، بارلىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن وقۋلىقتار، كورنەكى قۇرالدار مەن باسقا دا ادەبيەتتەردى دايىنداپ، جارىققا شىعارۋ;

- مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءۇشىن بولەك جانە وزگە ازاماتتار ءۇشىن بولەك، قاجەتتىلىككە سايكەس بارلىعىن تۇگەل قامتيتىن مولشەردە مەملەكەتتىك ءتىل كۋرستارىن اشۋ جانە ولاردى بارلىق قاجەتتىلىكتەرمەن جەتكىلىكتى دارەجەدە جابدىقتاۋ;

- ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى قىسقا مەرزىمدە ورنىقتىرىپ، بەكىتۋ ماقساتىنا تولىق جەتەتىندەي كولەمدە قاراجات قاراستىرۋ;

- بارشا باق-تاردا (اسىرەسە، ورىس تىلىندەگى) ءىس جۇزىندەگى تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت - قازاقستاندا بۇكىل ەل ازاماتتارىنىڭ، ۇلتىنا قاراماستان، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى مەن ارتىقشىلىعىن، جالپى العاندا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەلەرىن بەلسەندى جانە ماقساتتى تۇردە ناسيحاتتاۋ.

بۇكىل ايتىلعاندى قورىتا كەلە، ءسوزدىڭ ءتۇيىنى رەتىندە اتاپ ءوتۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە - مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىمەن مەملەكەتتىڭ ءوزى تىكەلەي جانە مۇددەلى تۇردە اينالىسپايىنشا، ەلىمىزدە قازاق ءتىلىن ءىس جۇزىندە دامىتىپ، ونىڭ پوزيتسياسىن بەكىتۋگە باعىتتالعان وسىنداي جانە بۇدان دا باسقا ۇسىنىستار بار بولعانى يگى نيەت بولىپ قالا بەرەدى. ال، قازىرگى قازاقستان بيلىگىنىڭ، وكىنىشكە وراي، مۇنداي شارۋالارمەن اينالىسپايتىندىعىنا بارشامىزدىڭ كوزىمىز ابدەن جەتىپ وتىر. سوندىقتان بىزدەردىڭ، ياعني، قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ باستى مىندەتى، مەنىڭشە، - بۇكىل كۇش پەن امالداردى قايتكەن كۇندە دە، جانە مەيىلىنشە تەزىرەك، مۇنداي بيلىكتى وزگەرتۋ ماقساتىنا جۇمىلدىرۋ...

2010 جىلدىڭ 30-قىركۇيەگى

«اباي-اقپارات»