قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامىندا  لاتىن الىپبيىنە بايلانىستى ءتۇرلى پىكىرتالاس ورىن الىپ وتىر. ءالىپبي ماسەلەسىنە ءتىلشى دە، ادەبيەتشى دە، جازۋشى دا، ماتەماتيك تە، ەكونوميست تە قاتىسىپ، ءوز ويلارىن بىلدىرۋدە. بۇل قازاق قوعامىنىڭ ءتىل ماسەلەسىنە جاناشىرلىق تانىتۋى، بەي-جاي قاراماۋى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

دەسەك تە، قازاق حالقىنىڭ «تاۋىق سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەن سوزدەرى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ سوڭعى نۇكتەسى تىلشىلەردىڭ ەنشىسىندە ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ءتىلىمىزدىڭ دىبىس قورىن جاساۋدا قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسقان نورمالارى، ۇلتتىق جازبا ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارى باسشىلىققا الىنعانى ءجون.

كەز كەلگەن الىپبيدە ءتىلدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىن سيپاتتاۋدا دياكريتيكالىق تاڭبالار پايدالانىلادى. وسى دياكريتيكالىق تاڭبانىڭ بىزگە قاجەتتىلىگى بار ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ارينە، ەگەر دياكريتيكا الىپبيدە ۇسىنىلىپ وتىرعان قارىپتىڭ دىبىستىق مازمۇنىن اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ونى نەگە پايدالانباسقا؟ ءار دياكريتيكالىق  تاڭبانىڭ اتقاراتىن وزىندىك قىزمەتى بار. بۇگىنگى كۇنى كوپتەگەن عالىمدار الىپبيگە ( ̈) ۋملاۋت دياكريتيكالىق تاڭباسىن ەنگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر. جالپى مۇنداي ۋملاۋت تاڭباسىن پايدالانۋ تۇركى تىلدەرىندە، رومان تىلدەرىندە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل تاڭبا جىڭىشكە داۋىستىلاردى بەلگىلەۋدە قولدانىلاتىن دياكريتيكالىق بەلگى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان جىڭىشكە داۋىستىلارعا ( ̈ ) ۋملاۋت تاڭباسىن ەنگىزۋ وتە ءتيىمدى. بۇل جازۋدا دا قيىندىق تۋدىرمايدى ءارى جىڭىشكە داۋىستىلار تاڭباسىن اجىراتۋدا دا ماڭىزدى.

سونىمەن قاتار  تىلشىلەر تاراپىنان  ۇ، ءۇ، ۋ تاڭبالارىن بەرۋدە دە دياكريتيكالىق بەلگىلەردى پايدالانۋ ۇسىنىلىپ وتىر.  الىپبيدە ۋ ەرىن داۋىسسىزىن (Uu) حالىقارالىق تاڭباسىمەن ۇسىنىپ، قالعان ۇ جانە ءۇ ەرىندىك داۋىستىلاردى بەرۋدە ماكرون  جانە ۋملاۋت تاڭبالارى قولدانىلادى. بۇل پىكىرمەن دە تولىق كەلىسۋگە بولادى. سەبەبى ماكرون تاڭباسى حالىقارالىق الىپبيدە جۋان داۋىستىنى بەلگىلەۋدە پايدالانىلادى. پراكتيكالىق جاعىنان العاندا دا بۇل تاڭبانى مەڭگەرۋدە  قيىندىق تۋدىرمايدى. تومەندە بەرىلگەن  ءۇش دىبىس ەرىن دىبىستارى قاتارىنا جاتادى:

سوندىقتان ەرىن دىبىستاردى  ۇقساس تاڭبامەن بەرۋ تەوريالىق جاعىنان دا، پراكتيكالىق جاعىنان دا ماڭىزدى.

عالىمدار الىپبيدە  عع (Ğğ) ءارىپىن بەرۋدە دە دياكريتيكالىق تاڭبا پايدالانۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل  - برەۆيس تاڭباسى. جالپى حالىقارالىق پراكتيكادا قىسقا دىبىستى بەرۋدە پايدالانىلاتىن  دياكريتيكالىق بەلگى بولىپ تابىلادى. قازاق تىلىندەگى عع دىبىسى ايتىلۋ ورنىنا قاراي ءتىل فونەمالارى،ونىڭ ىشىندە  قىسقا ايتىلاتىن ءتىل ارتى فونەماسىنا جاتادى. تەوريالىق تۇرعىدان عع فونەماسىنا بەرىلگەن تاڭبا دۇرىس. سوندىقتان عع فونەماسىنا  برەۆيس تاڭباسى قولايلى ءارى ءتيىمدى بولادى.

الىپبيدە  ارىپىن بەرۋدە دە دياكريتيكالىق تاڭبا پايدالانۋ ۇسىنىلادى. بۇل – n ءارىپىن تيلدا بەلگىسىمەن تاڭبالاۋ. جالپى حالىقارالىق پراكتيكادا ڭ دىبىسىن بەرۋدە پايدالانىلاتىن دياكريتيكالىق بەلگى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ڭڭ فونەماسىنا تيلدا دياكريتيكاسى قولايلى ءارى ءتيىمدى بولادى.

سونىمەن قاتار ءتىلشى عالىمدار شش ءارىپىن بەرۋدە  Şş سەديل تاڭباسىن ۇسىنىپ وتىر. بۇل حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدە  سەديل تاڭباسىمەن ىزىڭ داۋىسسىز دىبىستاردى بەرۋ كەزدەسەدى. قازاق تىلىندەگى شش دىبىسى دا ىزىڭ (فريكاتيۆ) داۋىسسىز دىبىستار قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان بەرىلگەن تاڭبا دىبىستىڭ تابيعاتىنا تولىق ساي كەلەدى.

بۇل دياكريتيكالىق تاڭبالار لاتىننەگىزدى كوپتەگەن تىلدەردە پايدالانىلادى. عالىمدار تاراپىنان ۇسىنىلىپ  وتىرعان دياكريتيكالىق تاڭبالار ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە ساي قولدانىلسا، ونىڭ دىبىستىق مازمۇنىن تولىق اشسا، ءار دياكريتيكالىق تاڭبانى قىزمەتىنە ساي نەگە پايدالانباسقا؟

سونىمەن، 7 ءارىپ دياكريتيكالىق تاڭبامەن بەرىلىپ وتىر، ونىڭ 4-ەۋى داۋىستى، ونىڭ ىشىندە 3 جىڭىشكە داۋىستى ۋملاۋت بەلگىسىمەن جۋان داۋىستى Ūū ماكرون بەلگىسىمەن بەرىلدى. داۋىسسىز دىبىستاردىڭ 3-ەۋى، ونىڭ ىشىندە Ğğ برەۆيس تاڭباسىمەن،  تيلدا تاڭباسىمەن بەرىلسە، Şş ءارىپاستى سەديل تاڭباسىمەن بەرىلىپ وتىر. بۇل دياكريتيكالىق تاڭبالار الىپبيدەگى ارىپتەرىمىزدىڭ تابيعاتىن تولىق اشادى دەگەن ويدامىز.

 ءلاززات ەسپەكوۆا، قارلىعاش سارەكەنوۆا

Abai.kz