اباي اۋدانىنا ات باسىن بۇرعان قانداي مەيمان بولماسىن ەڭ الدىمەن م.اۋەزوۆتىڭ ايگىلى «اباي جولى» ەپوپەياسىن قايىرا وقىعانداي ءار بەتىن قايتا پاراقتاعانداي بولارى حاق. «شاعىلدىڭ» ۇستىمەن سەمەي قالاسىنان شىعىپ، ەجەلگى «بالتاتاراق» بەكەتىنە قاراي بەتتەيتىن تاقتايداي تەگىس جولعا تۇسىسىمەن جولاۋشىنىڭ نازارىن ۇشى-قيىرىنا كوز جەتكىزگىسىز ەڭ دالا، ساعىمعا مىنگەن سانسىز بەلدەر، توبىقتى تىماعىنداي بولىپ ءار جەردە شوقيا قالعان توبە، تومپەشىكتەر جەلمەن جارىسىپ جەتەكتەپ الا جونەلەدى.

قارت سەمەيدىڭ كوكىرەگىن قاق جارىپ، سايىن دالا توسىنەن باتىسقا قاراي تاسپاداي سوزىلعان جول بىردەن ابايدىڭ زامانىنا قارا جەتەلەپ الا جونەلەدى.  م.اۋەزوۆتىڭ  «اباي جولى» رومانىندا قىستاي قالادا وقۋدا بولعان بالا  شاكىرت اۋىلىن اڭساپ، جانىنداعى سەرىكتەرىنە مازا بەرمەي اسىعىس ساپار شەگەتىن جول وسى. تۋعان جەردىڭ بەل-بەلەستەرى كوزىنە وتتاي باسىلىپ، جۇرەگىن ساعىنىش كەرنەگەن جاس ابايدىڭ الداعى ومىرگە، كۇرەس پەن تارتىسقا، قۋانىش پەن قايعىعا، وي مەن تولعانىسقا تولى تىرشىلىك بەلەستەرىنە ساپار شەگەتىن جولى بۇل.

شاعىل بەكەتى –   سەمەيدىڭ كوكىرەگىن قاق جارىپ، سايىن دالا توسىنەن باتىسقا قاراي تاسپاداي سوزىلعان جول جيەگىندەگى جوتا. سەمەي –قاراۋىل تاس جولىنىڭ وڭتۇستىككە بەت تۇزەگەن لوكاتور قوندىرعىسى تۇسىنداعى توبە جونى.

قۇنانباي قاجىدان باستاپ، اباي ۇرپاقتارى، شاكارىم مەن مۇحتار  ءبىلىم ىزدەپ سەمەيگە، ەلىن اڭساپ شىڭعىسقا قاراي سان رەت توقتاپ وتكەن.

ەجەلگى كەرۋەن جولىنىڭ بويى بولعاندىقتان 1855 جىلى شوقان دا قاشقارعا ساپارىن وسى جول تاعانىنان باستاعان. وعان دەيىن دە بۇل جولمەن سەمەي قالاسىنا الەم ساياحاتشىلارى – ميللەر، دجورج كەننان، سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، ادولف يانۋشكەەۆيچتەر سەمەيگە كەلىپ، وڭتۇستىك باعىتقا جول تارتقان. شوقان ۋاليحانوۆ پەن فەدور دوستاەۆسكي قۇنانباي ەلىنە قوناققا بارىپ،  ارحات تاۋىنىڭ باۋىرىندا قۇس اتىپ، ارقار اۋلاپ قايتاتىن تاريحي جول بۇل. قۇنانباي، اباي، شاكارىم مۇحتار، الاش ارىستارىنىڭ ءىز ساپارلارى دا وسى جولمەن جالعاسقان. قازاق دانالارى – ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، س.تورايعىروۆ، ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، ءا.قاشاۋباەۆ، قاجمۇحان مۇڭايتباسوۆ، س.مۇحانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ق.قۋانىشباەۆ سىندى ەلدىڭ داڭتى اقىن-جازۋشىلارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى  اباي رۋحىنا تاعزىم ەتۋ ءۇشىن وسى جولدى باسىپ وتكەن.

شاعىل وزەگى – قالا شەتىنەن اتتى ادامعا جارتى كۇندىك جەر. قازاق ولشەمىندە قوزى كوش جەر دەپ اتالادى. «قوزى كوش» قازاق ءانىنىڭ داۋىس جەتەر، ەستىلەر ءۇنى. ءان مەن ءانشى قۋاتىنىڭ مۇمكىندىگىن بىلدىرەتىن شەك. امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ارالدان شىرقاعان ءان داۋىسى وسى شاعىل بەتىندە مال جايىپ جۇرگەن باقتاشى، جىلقىشىلارعا ەركىن جەتىپ ەستىلەدى ەكەن دەسەدى ەستەلىك يەلەرى.

ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  اتقارىلاتىن ءىرى ءىس-شارالار قاتارىندا  ۇلى اقىنعا قاتىستى تاريحي مەكەندەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى قاراستىرىلعان.

ابايدىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىق اينالاسى، زامانداستارى جايلى ەستەلىكتەردە ءجيى ايتىلاتىن سەمەي قالاسىنان شىعا بەرىستەگى شاعىن توبەشىك نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتىر.  ايتپەسە، قازاقستان بويىنشا، شەت ەلدەردەن اباي ەلىنە ساپارلاپ باراتىن قوناقتاردى الدىمەن وسى ايالعا توقتاتىپ، تاريحىمەن تانىستىرىپ،  ءارى قاراي اتتاندىرىپ، ساپارىن جالعاستىرسا   كەرەمەت ەمەس پە؟! ودان ءارى ۇلى اقىننىڭ جولىمەن جۇرەتىن بۇگىنگى ۇرپاق «بالتاتاراق»، «قاناي» جەرلەرىمەن دە تانىسا وتىرىپ، «كۇشىكباي» كەزەڭىنە  ماڭداي تىرەر ەدى.   م.اۋەزوۆتىڭ «جەر  اڭگىمەشى، جەر اڭگىمەشى بولعان سوڭ، ەل اڭگىمەشى» دەگەنى وسىعان ساي.

اقىن شىعارماسىنان، زامانىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن تاريحي مەكەن - اباي ەلىنە ساپار، اباي شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى جولساپاردىڭ العاشقى بەكەت-باستاۋى وسى – شاعىل بەكەتى بولۋى ءتيىس.

تولستويدىڭ تاعدىرىنا تاتيتىن ءار تاسى مەن جەل شايقاعان ءار ءشوپتىڭ باسىن سويلەتىپ، «ياسنايا پوليانا» قورىعىنا جەتۋ ءۇشىن بىزگە نە كەدەرگى؟ تاۋ مەن تاسقا جول سالىپ، سول زامانعا ساي جاساپ، جابدىقتاۋ بولەك اڭگىمە.  ۇلىلار مەكەنىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى ەسەلەنىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ ەل تانۋ، جەر تانۋى ءۇشىن «شاعىل» بەكەتى سياقتى تاريحي مەكەندەرگە  شاعىن انىقتاما،  دەرەكتەردەن ەسكەرتكىش بەلگى قويىپ، سول اباي  زامانىنا ساي جابدىقتالىپ تۇرسا، تاريحي مەموريالدىق قۇندىلىق دەگەن سول.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا.

Abai.kz