بارلىبەك سىرتانوۆ: ءتورت قۇجاتتىڭ تاعىلىمى

ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان قازاق زيالارىنىڭ ءبىرى، بىرەگەيى – بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بارلىبەك سىرتانوۆ تۋرالى جاريالانعان «بارلىبەك سىرتانوۆ» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدا ءسوز ەتكەن بولاتىنبىز. اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ارحيۆ قورىنان تابىلعان ناقتىلى قۇجاتتار نەگىزىندە جازىلعان ەڭبەك كەيىن «الاش ارداقتىلارى: سانكت-پەتەربۋرگ ىزدەرى» اتتى كىتابىما ەندى (الماتى: «تايماس» باسپاسى، 2013 ج.،160-185 بب.). كىتاپقا بارلىبەك سىرتانوۆ دايىنداعان «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» ء(ۇزىندى) قوسىمشا رەتىندە بەرىلدى. بۇل ماقالاعا كەزىندە وسى سالامەن تۇراقتى شۇعىلدانىپ جۇرگەن زەرتتەۋشى عالىمدار، ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى ىقىلاس تانىتىپ، يگى تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. زەرتتەۋ جۇمىسىن ءالى دە جالعاستىرۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتتى. وسى تالاپ-تىلەكتى ەستە ساقتاي وتىرىپ، تاعى دا ءبىراز تىڭ قۇجاتتار تاپقان ەدىك. بۇگىن سولاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنباقپىز.

ب.سىرتانوۆ 1866 جىلى جەتىسۋ وبلىسى قاپال ۋەزى اراسان بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى اۋىل-ايماققا بەلگىلى، بەدەلدى، باتىل، اقىل-پاراساتى مول، ءادىل ادام بولعان.

ءسوز باسىندا بارلىبەكتىڭ تەگىنە قاتىستى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان ءجون سەكىلدى. ءوز قولىمەن تولتىرىلعان تا­ري­حي قۇجاتتاردا فاميلياسى «سىرتانوۆ» دەپ جازىلعان، ال اكەسىنە قاتىستى قۇجاتتاردا «سىرتتان» دەپ بەرىلگەن. ءبىز دە وسى كۇيىندە قالدىرۋدى، قولدانۋدى لايىق كوردىك جانە بۇل ايىرماشىلىقتى ايتارلىقتاي قاتە دەۋدىڭ رەتى جوق دەپ بىلەمىز.

بالا بارلىبەكتىڭ العاش ءالىپ تانىپ، ءىلىم-بىلىمگە بەت بۇرۋىنا قاپال قالاسىندا 1874 جىلى قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان ازىرلىك پانسيونى مەكەمەسىنىڭ وزىندىك ىقپالى بولادى. الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا وسى پانسيون تۋرالى بىرقاتار قۇجاتتار ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ جوعارى مارتەبەلى ۇلىقتارىنىڭ اتىنا 1875 جىلى (№941, 21 ناۋرىز) جانە 1876 جىلى (№189, 19 قاڭتار) جازىلعان راپورت (الماتى، ومم 44-قور، 1-تىزبە، 37226-قاتار). وندا قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان پانسيون شىن مانىندە 1874 جىلعى 8 قاراشادان جۇمىس ىستەيتىندىگى جانە شاكىرتتەرگە قازاق جانە ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلە­تىن جانعوزى توعجانوۆتىڭ، ايەلى ەكەۋى، ساباق بەرەتىندىگى جازىلعان.

جوعارىدا ايتىلعان 1875 جىلعى راپورت­تا مىناداي دەرەكتەر بار: «ۆ وكتيابرە 1874 گ. كيرگيز اراسانسكوي ۆولوستي سىرتتان بوكين پري­ۆەل ۆ ۋەزدنوە ۋپراۆلەنيە دۆۋح دەتەي 11-تي ي 9-تي لەتنيح مالچيكوۆ ي پروسيل پرينيات يح ۆ ۋچي­ليششە س تەم ۋسلوۆيەم، چتوبى وت نەگو نە ترەبوۆالي ني نا ۋچەبۋ، ني نا يح سودەرجانيە، ا تاكجە، چتوبى پري نيح ناحوديلاس يح مات، ەگو ستارشايا جەنا.

دەتي بىلي پرينياتى ي روزمەششەنى ۆ يۋرتۋ، داننوي سىرتتانوم نا پەرۆوە ۆرەميا پوكا نەيزۋچ­تەن سرەدستۆا دليا نايما درۋگوي يۋرتى».

اراسان بولىسىنىڭ قازاعى سىرتتان بوكيننىڭ مەكتەپكە اكەپ تاپسىرعان ەكى ۇلىنىڭ ءبىرى – بارلىبەك تە، ەكىنشىسى ونىڭ اعاسى – تۇرلىبەك ەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مۇراعات قۇجاتىندا 1868 جىلعا دەيىن قازاقتار بالالارىن وقۋعا بەرۋگە قارسى بولىپ، سودان ءار بولىستى ءبىر بالادان وقۋعا جىبەرۋگە مىندەتتەگەندىگى، سولاي بولسا دا بولىستار مىندەتتەن قۇتىلۋ امالىمەن مەكتەپكە العاشقىدا پاناسىز، اتا-اناسىز، اعايىن-تۋىستارى سىرت بەرگەن ءالجۋاز، اۋرۋ-سىرقاۋلى بوزبالالاردى جونەلتكەندىگى ايتىلادى.

دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1875 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن اتالمىش مەكتەپتە سىرتتاننىڭ ەكى ۇلى عانا ءبىلىم العان جانە ولاردىڭ ورىس تىلىندە ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەۋى كوپ قيىندىقتار تۋعىزعان سىڭايلى. ول تۋرالى راپورتتا مىناداي جولدار بار:

«بالالار ورىس تىلىندە بىردە-ءبىر ءسوز بىلمەيتىن ەدى، ال ۋچيليششەنىڭ وقۋ ادىستەمەسى بويىنشا ساباق ءتۇسىندىرۋ تۇرىندە وتكىزىلەتىندىكتەن قازاق بالالارى­نا مۇنىڭ پايداسى بولمادى. ولاردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى تۇنشىقپاس ءۇشىن، سونىمەن قاتار ۋچيلي­ششە­دەگى لەكتسيالاردى تىڭداۋعا ۇيرەنۋى ءۇشىن مەن ولارعا قاراپايىم داۋىس ىرعاعى جانە قولمەن كورسەتۋ ءادىسى بويىنشا جازۋدى جانە وقۋدى، مىسا­لى باس، قول، اياق دەگەن سياقتى سوزدەردى ۇيرەتەتىن، سونىمەن قاتار سان ساناۋعا جاتتىقتىراتىن تەگىن مۇعاليما تاۋىپ بەردىم. سىرتتاننىڭ بالالارى قابىلەتتى ءارى ىجداعاتتى بولىپ شىقتى. مۇعاليما وتكىزەتىن ساباق اياقتالعان سوڭ، ولار ۋەزدىك باسقار­ماعا كەلەدى جانە مۇندا قىزمەتتەگى ءوز ىستەرىمەن اينالىساتىن قازاقتاردىڭ قاتىسۋىمەن بالالار كۇندەلىكتى جيناقتاعان تانىم-بىلىمدەرىنەن ەمتي­حان تاپسىراتىن ەدى».

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەسەپ-راپورتتىڭ سوڭىندا مىناداي جولدار كەزدەسەدى: «1874 گودا ۆ زداني كاپالسكوگو ۋچيليششا س 4 دو 6 چاسوۆ پو پولۋ دني وتكرىت كلاسس دۆا كازاحسكيح دەتەي پود رۋكو­ۆود­ستۆوم ۋچيتەلەم بۋراتوۆا. ك 1 چيسلۋ يانۆاريا ناستوياچەگو گودا ۋچاششيحسيا بىلو ۋجە 16.

موەگو ستارشەگو پوموششنيكا شتابس كاپيتانا يزرازتسوۆا 1876 گ.»

ءسويتىپ، بارلىبەك قاپال قالاسىنداعى پانسيوننان ساۋات اشقان سوڭ، 10 جاسىندا ۆەرنىي قالاسىنداعى ەر بالالار گيمنازياسىنا وقۋعا تۇسەدى. سونداي-اق بارلىبەكپەن بىرگە تۇرلىبەك تە ۆەر­نىي قالاسىندا ءبىلىم العان. بارلىبەك 1886 جىلى ۆەرنىي قالاسىنداعى ەر بالالار گيمنازياسىنداعى وقۋىن ۇزدىك اياقتاپ شىعادى. تۇرمىستىق قيىندىقتار مەن الەۋمەتتىك پروبلەمالارعا قاراماستان، جاس شاكىرت ءبىلىمىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋدى ءوز الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى. ءارى گيمنازيا ديرەكتورى د.نوۆاك ونىڭ ەرەكشە قارىم-قابىلەتى مەن تالاپ-تىلەگىن بايقايدى دا، جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا ب.سىرتانوۆتى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا جىبەرۋ ءۇشىن قاراجات ءبولۋ جونىندە قاتىناس حات جازادى.

سونىڭ ناتيجەسىندە 1886 جىلى بارلىبەك سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ باسقا دا وبلىستارىنان كەلگەن جاس جىگىتتەر وقيدى. ولاردىڭ اراسىندا: باقىتجان قاراتاەۆ، جانشا (جيھانشا) سەيدالين، مامبەتالى سەردالين، ابدوللا تەمىروۆ، ت.ب. بولدى. ب.سىرتانوۆ ستۋدەنتتىك جىلدارى سونداعى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن ەستى-باستى، ۇلت بولاشاعىنا جانى الاڭ جاستارمەن بىرىگىپ، «جەرلەستەر» اتتى ۇيىمدى قۇرۋعا بەلسەنە ات سالىستى. ۇيىمنىڭ جينالىستارىندا قازاق جاستارى قاراڭعىلىق پەن بوداندىق بۇعاۋىنان شىعا الماي وتىرعان حالقىمىزدىڭ ءومىر-تۇرمىسىنداعى كوپتەگەن كۇلبىلتەلى، قوردالى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، تالقىعا سالاتىن بولعان. عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا ءبىلىم العان ولار قازاق جەرىنىڭ ناقتىلى بوستاندىعى جانە ونى وركەنيەت جولىمەن دامىتۋداعى وزدەرىنىڭ اتقارار ءرولى تۋرالى ارماندايتىن. سونىمەن قاتار جاس جىگىتتەر ورىس حالقىنىڭ وزىق ويلى تۇلعالارى ن. چەرنىشەۆسكي، ۆ. بەلينسكي، ن. دوبروليۋبوۆ جانە ا. گەرتسەننىڭ شىعارماشىلىعى جانە قايراتكەرلىك ورىسىمەن جاقىن تانىسادى.

سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراعاتىندا ب.سىرتانوۆتىڭ وسى وقۋ ورنىندا قانداي ۇلگەرىممەن ءبىلىم العانىن ايعاقتايتىن اتتەستات پەن بىتىرگەندىگى جونىندەگى كۋالىك ساقتالعان. اتتەستاتتا ب.سىرتانوۆتىڭ ءتارتىبى وتە جاقسى، ساباققا قاتىسى جانە دايىندىعى، سونداي-اق جازبا جۇمىستاردى ورىنداۋى وتە جاقسى، بارلىق پاندەرگە دەگەن قىزۋشىلىعى، ىنتا-ىقىلاسى وتە جاقسى ەكەنى ايشىقتالعان. پاندەر بويىنشا مىناداي ۇلگەرىم كورسەتكەن:

قۇداي زاڭى بويىنشا –

ورىس ءتىلى مەن جازۋدان – 4 (جاقسى)

لوگيكادان – 4 (جاقسى)

لاتىن تىلىنەن – 4 (جاقسى)

گرەك تىلىنەن – وقۋدان بوساتىلعان

ماتەماتيكادان – 5 (وتە جاقسى)

فيزيكا. ماتەماتيكالىق جاعراپيادان – 5 (وتە جاقسى)

قىسقاشا تابيعاتتانۋدان – 4 (جاقسى)

تاريحتان –5 (وتە جاقسى)

گەوگرافيادان – 5 (جاقسى)

نەمىس تىلىنەن – 5 (جاقسى)

كورىپ وتىرعانىمىزداي، ستۋدەنت ب.سىرتانوۆ نەگىزگى پاندەردى جاقسى ۇلگەرىممەن وقىعان.

ال كۋالىكتە ب.سىرتانوۆتىڭ يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە 1886 جىلدىڭ تامىزىندا قابىلدانىپ، شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ اراب-پارسى-تۇرىك-تاتار تىلدەرى بولىمىنە تىركەلگەنى جازىلعان. وندا ول مىناداي كۋرستاردى: اراب ءتىلى، اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحى، پارسى ءتىلى، پارسى ادەبيەتىنىڭ تاريحى، تۇرىك-تاتار ءتىلى، تۇرىك تايپالارىنىڭ تاريحى، وسمان ءتىلى، وسمان ءتىلىنىڭ تاريحى، ورىس مەملەكەتتىك قۇقىعى تاريحى، حالىقارالىق قۇقىق، پوليتسيا قۇقىعى، قارجى قۇقىعى، ت.ب. تىڭداعان.

ب.سىرتانوۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ستۋدەنتتىك كەزەڭىنە قاتىستى مىنا ءبىر دەرەكتى دە كەلتىرە كەتسەك پە دەيمىز. اتاقتى سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ گري­گوري پوتانينگە جازعان ءبىر حاتىندا: ء“بىزدىڭ قازاق جاستارىنان جوعارى وقۋ ورىندارىندا 30 بالا وقيدى. ونىڭ ىشىندە بارلىبەك سىرتانوۆ دەگەن بالا پەتەربۋرگتە ءجۇر. كوزىڭىزدىڭ قىرىن سالساڭىز”، – دەگەن جولدار بار. 1887 جىلى جازىلعان وسى حات باياناۋىلدىق ارداقتى اعانىڭ جەتىسۋلىق جاس جەتكىنشەككە قالاي قامقورلىقپەن قارا­عانىن كورسەتەدى.

1887 جىلى ا.ۋليانوۆ پەن ءبىر توپ رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ ءىى الەكساندارعا جاساعان قاستاندىعى ب.سىرتانوۆتىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەدى. جالپى العاندا، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەموكراتيالىق، رەۆوليۋتسيالىق جانە عىلىمي داستۇرلەرى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي تانىم-تۇسىنىگىنىڭ وسۋىنە العىشارت بولىپ، ومىرىنە وشپەس ورنەگىن قالدىردى.

1890 جىلى ب.سىرتانوۆ سانك-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن ويداعىداي اياقتاپ، اراب-پارىس جانە تۇرىك-تاتار تىلدەرى ماماندىقتارى بويىنشا ۇزدىك ديپلوم الىپ شىعادى. ول جەتىسۋ وڭىرىنەن شىعىپ، جوعارعى، ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم العان العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

1903-1907 جىلدارى ب.سىرتانوۆ رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىنىڭ مەجەسىن تەكسەرۋ ىسىنە اتسالىستى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىس شارۋالارىنىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مال باعۋعا، ەگىن ەگۋگە جارامدى جەرلەرىن تارتىپ الۋىنا نارازىلىق تانىتتى. ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى، الدىڭعى قاتارلى ازاماتى رەتىندە پ.ا. ءستولىپيننىڭ رەاكتسياشىل ساياساتىنا قارسى شىقتى. «ايقاپ» جۋرنالىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەرىنە قاتىستى ماقالالار جاريالادى.

جالپىقازاق سيەزىندە تالقىعا تۇسۋگە ءتيىس نەگىزگى ماسەلەلەر رەتىندە ب.سىرتانوۆ مىنالاردى ۇسىندى: 1) قازاق حالقىنا ءبىر كەزدەرى ودان زورلىقپەن تارتىپ الىنعان جەرلەردى قايتارۋ; 2) مەملەكەتتىك دۋماعا قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىن سايلاۋ; 3) جەرگىلىكتى جەرلەردە قاجەتتىلىككە وراي ءدىني مۇفتيلەر سايلاۋ; 4) جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتارىن رەسەي يمپەرياسى ورىستارىنىڭ قۇقىقتارىمەن تەڭەستىرۋ. بۇل پروبلەمالار سول ۋاقىتتاعى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر بولاتىن.

ب. سىرتانوۆ جەتىسۋ ولكەسىندە جەردى كەلىم­سەكتەردىڭ تالان-تاراجعا سالىپ جاتقان قيمىل-ارەكەت­تەرىن توقتاتۋ ءۇشىن 1910 جىلى قازان ايىنىڭ 21 جۇلدىزىندا ۇزىناعاشتا وبلىس قازاقتارىن جيناپ، ارنايى كەڭەس وتكىزەدى. وندا ءوزى بايانداما جاساپ، قازاق حالقىنىڭ جەر تارلىعىن كورىپ وتىرعان زارداپتارىن باتىل تۇردە ورتاعا سالادى. مىنە، ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن سوڭعى قۇجاتتار وسى ۇزىناعاش جينالىسىنىڭ جاي-جاپسارىن، وندا العا تارتىلعان تالاپتاردىڭ جوعارى تۇرعان پاتشا ۇكىمەتىنە قالاي اسەر ەتكەنىن بايان ەتەدى.

391-قور، №4 تىزبە، 929-ىستە ساقتالعان ءتورت قاتىناس حاتتىڭ ءبىرىنشىسى 1911 جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا جولدانعان. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جوعارى مارتەبەلى ا.ۆ.كريۆوشەيننىڭ اتىنا جازىلعان حاتىن بارىنشا تولىق كەلتىرىپ وتىرمىز:

«مارتەبەلى تاقسىر الەكساندر ۆاسيلەۆيچ!

ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە جەتىسۋ وبلىسىن مەكەندەيتىن قىرعىز (قازاق – ن.و.) تۇرعىندارىنىڭ سوڭعى 6 اي ىشىندەگى كوڭىل اۋانى تۋرالى مالىمەتتەر بار. سول مالىمەتتەرگە سايكەس، جەتىسۋ وڭىرىنە ورىس ەلىنەن قونىس اۋدارۋشىلاردى ورنالاستىرۋ جانە بارلىق تۇزەمدىك تۇرعىنداردى اسكەري قىزمەتكە الۋ جونىندەگى سىبىستار قىرعىزداردى قاتتى الاڭداتىپ وتىر، بولىس سيەزدەرىندە ء(ماسليحاتتاردا) قىزۋ پىكىرتالاس تۋعىزدى، سوڭعى سيەزدە قالىپتاسقان احۋالدى تالقىلاۋ ءۇشىن جالپى وبلىستىق سيەزد شاقىرۋ جانە ءتيىستى ءىس-شارالار قابىلداۋ تۋرالى وي ايتىلدى. بەلگىلەنگەن سيەزد وسى جىلدىڭ 21 قازانىندا ۇزىناعاش ەلدى مەكەنىندە بولىپ ءوتتى. وعان قاتىسقان بولىس وكىلدەرى مىناداي قاۋلى قابىلدادى:

1) قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋعا جاعداي جاسالسىن جانە وبلىسقا ودان ءارى قونىس اۋدارۋشىلاردى ورنالاستىرۋدى توقتاتىلسىن; 2) ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن بارلىبەك سىرتانوۆقا وسى ءۇشىن دەپۋتاتسيا ۇيىمداستىرۋ مىندەتتەلسىن; 3) وسى شاراعا كەتەتىن شىعىنداردى وتەۋ ءۇشىن  بولىستار اقشالاي جارنا تولەسىن جانە مەشىتتەردە اقشا جيناۋ جۇرگىزىلسىن; 4) وسى دەپۋتاتسيا بۇقار امىرىنە بارىپ، مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ قابىلداۋىنا جازىلۋعا ىقپال ەتۋدى سۇراسىن.

سىرتانوۆ سيەزدىڭ وكىلەتتىگىن قابىلداپ العان سوڭ ۆەرنىي قالاسىنا كەلدى. مۇندا ول بىرقاتار ىقپالدى تۇزەمدىكتەرمەن كەڭەسكەن سوڭ، قابىلدانعان قاۋلىلار بارىنشا ناقتىلانا ءتۇستى، اتاپ ايتقاندا: جەرگە ورنالاستىرۋ ورىنبور گۋبەرنياسى كازاكتارىنىڭ جەردى پايدالانۋ ۇلگىسى بويىنشا بەلگىلەنگەن جانە مۇنداي شەشىمنىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا مۇسىلمان فراكتسياسى ارقىلى ەنگىزىلۋى سۇرالادى.

26 جەلتوقساندا بارلىبەك سىرتانوۆ جەرگىلىكتى جاندارمدىق وفيتسەرگە ءوزى كەلدى، مۇسىلمانداردىڭ، ونىڭ ىشىندە جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مۇقتاجدىقتارى، ولاردى قاناعاتتاندىرۋدىڭ تاسىلدەرى مەن قۇرالدارى تۋرالى بايان ەتتى. ءوزىنىڭ تۇزەمدىك مۇسىلمانداردىڭ اتىنان كەلىپ وتىرعانىن، بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا تاباندى تۇردە اشىقتىق، جاريالىلىق جاعىندا ەكەنىن مالىمدەدى.

سودان سوڭ سىرتانوۆ 21 قازاندا ۆەرنىي، پىشپەك جانە جارتىلاي كوپال، پرجەۆالسك ۋەزدەرى قىرعىزدارىنىڭ سيەزى وتكەنىن راستادى. اتالعان سيەزد مەملەكەتتىك دۋمانى قوسا ەسەپتەگەندە بارلىق ينستانتسيالاردا ولاردىڭ اتىنان تالاپ-تىلەك بىلدىرۋگە سىرتانوۆقا وكىلەتتىك بەرۋ جونىندە قاۋلى قابىلداعان. ەگەر مۇمكىندىك بولسا، جوعارى مارتەبەلى يمپەراتوردان قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ جانە وتىرىقشى ءومىر ءۇشىن قولايلى جەرلەردى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ تارتىپ، باسىپ الۋلارىن توقتاتۋ سۇرالادى; قازىرگى ۋاقىتتا جەتىسۋ مۇسىلمانداردىڭ تالاپ-تىلەكتەرى كەلەسى ءتورت باستى تارماققا توعىسادى: 1) جەرگە ورنالاستىرۋ; 2) جالپى ءبىلىم بەرۋ; 3 سوتتىق جانە 4) رۋحاني ىستەر. بۇل رەتتە حالىققا قانداي دا ءبىر پانيسلاميستىك تەندەنتسيالار مۇلدە جات سياقتى، سىرتانوۆ ءۇشىن اقشا جينالماعان، بىراق اسكەري گۋبەرناتور تاراپىنان قارسىلىق بولماسا، مۇنداي شارالار اتقارىلۋى مۇمكىن.

جوعارىدا ايتىلعانداردى ءمالىم ەتە وتىرىپ، جوعارى مارتەبەلى مىرزا سىزدەن ءتيىستى شارالار قابىلداۋدى ءوتىنىپ سۇرايمىن».

ارادا اپتا وتپەستەن، سول جىلدىڭ 31 ناۋرىزىندا كريۆوشەين اتالمىش حاتتى قونىس اۋدارۋشىلار جونىندەگى باسقارمانىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جانە جەردى يگەرۋ باس باسقارۋشىسى سامسونوۆقا جولداعان. ول ءوز قاتىناس حاتىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى جولداس شتالمايستەر كۋرلوۆتىڭ مالىمدەمەسىن العا تارتا وتىرىپ، جوعارىدا اتالعان حاتتىڭ مازمۇنىن تولىقتاي كەلتىرەدى دە، ءسوز سوڭىندا: «جوعارى مارتەبەلى مىرزا، جەتىسۋ قازاقتارى ومىرىندەگى قازىرگى قاۋىپتى جاعدايدا جەتىسۋ اكىمشىلىگىنىڭ وزىڭىزگە باعىنىشتى شەنەۋنىكتەرىنە قونىس اۋدارۋشىلار پارتيالارىنىڭ قيىندىقتى ىستەرىنە ىقپال ەتۋدى تاپسىرساڭىز، سونداي-اق ولاردىڭ قازاقتارعا قونىس اۋدارۋ ۋچاسكەلەرىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى جۇمىستار قاتاڭ تۇردە زاڭعا سايكەس جۇرگىزىلىپ جاتقانىن، جۇمىستار قانداي جاعدايدا دا توقتاتىلمايتىنىن، وتىرىقشى قۇرىلىمدى قالايتىن قازاقتار قانداي دا ءبىر ەرەكشە نەگىزدە ەمەس، ولكەگە ورنالاسىپ جاتقان ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىمەن تەڭ دارەجە جەر الا الاتىندىقتارىن ءتۇسىندىرۋىن سۇراساڭىز» دەپ جازادى.

ب.سىرتتانوۆتىڭ ەسىمى وسى ماسەلەگە قاتىستى تاعى باسقا دا مالىمدەمەلەردە ۇشىراسادى. ايتالىق، 1912 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى ۆ.ا.سۋحوملينوۆتىڭ اتىنا جازىلعان، ن.زولوتارەۆ دەگەن شەنەۋنىك قول قويعان، باس شتابتىڭ ازيا بولىگىنىڭ ءىس جۇرگىزۋشىسى راستاعان حاتتا مىناداي جولدار بار:

«تاتار كوپەسى ابدۋلقۇدىس عابدۋلۆاليەۆتىڭ ءۇيىن ءتىنتۋ بويىنشا الىنعان حات الماسۋلار قازاق سىرتانوۆتىڭ جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ سەنىمدى وكىلى رەتىندەگى پەتەربۋرگكە ساپارى تەك جەرگە مۇقتاجدىقتى ءبىلدىرۋ عانا ەمەس، سونداي-اق باسقا دا ماقساتتاردى كوزدەگەنىن بىلدىرەدى. دەگەنمەن دۋمالىق مۇسىلمان فراكتسيالارىنىڭ كومەگىمەن باسقا وبلىستاردىڭ مۇسىلماندارىمەن جوعارىدا ءسوز بولعان ورتاق ماقساتتار بويىنشا بىرىگۋ جونىندەگى تالابى ىسكە اسپاعان».

تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ن.پ. ميحنەۆيچكە جوعارىدا اتى اتالعان ا.سامسونوۆ 1913 جىلدىڭ 30 مامىرىندا جولداعان حاتتا دا نەگىزىنەن جەرگە قونىستاندىرۋ، وسىعان قاتىستى جەرگىلىكتى حالىق تاراپىنان بولىپ جاتقان قارسىلىقتار، ارانداتۋشىلىقتار كەڭىنەن ءسوز بولادى. مۇندا دا وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، «قارا شەكپەندىلەر كۇننەن كۇنگە ءبىزدىڭ جەرىمىزگە قونىستانۋدا، ءحالىمىز اۋىرلاپ بارادى، كۇن كورۋ قيىنعا سوعىپ تۇر، جاقسى جەردىڭ ءبارى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ مەنشىگىنە ءوتتى، اتا جۇرتىنان ايىرىلعان بايعۇس قازاق تاقىر جەرگە قۋىلدى. كەلىمسەكتەردى توقتاتۋ ءۇشىن ءبۇتىن قازاق بولىپ باس قوسۋ قاجەت» دەپ كوپكە تۇرتكى، ۇيىتقى بولىپ جۇرگەن ب.سىرتانوۆ ەسىمى اتالادى.

ەل ءىشى نارازىلىققا تولى. جۇرت جاپپاي باس كوتەرىپ جاتىر. وسىنى انىق سەزىنگەن ورىس وكىمەتى ەندىگى جەردە بۇرىنعىداي ءبارىن بەلدەن باسا بەرمەي، جەرگىلىكتى حالىقپەن دە ەسەپتەسۋ كەرەك ەكەنىنە دە نازار اۋدارا باستاعان. ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ وسىنداي كوڭىل كۇيى ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان ءتورت قۇجاتتان دا بايقالادى.

ءبىر وكىنىشتىسى، ب.سىرتانوۆ قاپاستاعى قالىڭ ەلىنىڭ الاش ۇرانىن كوتەرىپ، ۇلت بولىپ كۇرەس جولىنا تۇسكەنىن تولىق كورىپ ۇلگەرمەي، 1914 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا مەزگىلسىز قايتىس بولادى. ءولىمى جۇمباق... قاپال قالاسىنىڭ  ماڭىنا جەرلەنەدى.

ب. سىرتانوۆتىڭ ەلى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ءوز باعاسىن الىپ ۇلگەرگەن. سول ورايدا ءبىز دە ب.سىرتانوۆ جايىنداعى بۇگىنگى قىسقا تولعامدى زامانداسى باقىت­جان قاراتاەۆتىڭ وعان جازعان ءبىر حاتىنداعى مىنا ءبىر سوزبەن تۇيىندەگىمىز كەلەدى: «مەنىڭشە، جالعىز سەن عانا حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولدىڭ. جالعىز سەنىڭ عانا «حالىق ءۇشىن ەڭبەك ەتتىم» دەپ ايتۋعا قاقىڭ بار!»

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ

Abai.kz