ءتىل تۋرالى جازعانداردىڭ بارشاسى: قۇرىدىق، بىتتىك دەگەندى اۋىزعا الىپ، بارشاعا بەلگىلى جايداق فاكتىلەردى تىزبەكتەپ، انا مينيستر ءورىستىلدى، مىنا باسشى قازاقشا سويلەگەن جوقتان اسپايتىن كۇيگە جەتتىك. تەك قۇرعاق فاكتى، داڭعازالى ايقاي! بۇنداي ماقالالار ەلدى دە تويدىرىپ ءبىتتى. ويتكەنى، بارلىق ماتەريالداردا تەك ءتىلدى قورعاۋ عانا ءسوز بولادى دا ونى دامىتۋ اراكىدىك قانا اۋىزعا الىنادى. ال، وسى اراكىدىك اۋىزعا الىنا قالعاندا قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ ناقتى جولى باسى اشىپ كورسەتىلمەيدى. 

ەلىمىزدە 1989 جىلعى ساناقتان كەيىن، دەموگرافيا مەن تۋعان وتانىنا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ ارقاسىندا قازاقتار 100 پايىزعا ءوسىپ، ءوز ەلىندە 12 ميلليوننان استى. وسى 12 ميلليوننىڭ 3 ميلليونعا جۋىعى انا ءتىلىن ءۇش ءتۇرلى دەڭگەيدە مەڭگەرىپ وتىر. ءبىرى وقي دا، سويلەي دە الادى، بىراق جازا المايدى; ەكىنشى توپقا جاتاتىندار تەك سويلەي الادى: سوڭعى توپقا جاتاتىندار ايتقانىڭدى عانا ۇعادى. وسى 3 ميلوننىڭ ىشىننەن العاشقى توپقا 500 مىڭداي قانداسىمىز جاتسا، سوڭعى توپقا 300 مىڭداي قازاق كىرەدى. 2 ميللونعا تاياۋ الاش بالاسى تەك قانا انا تىلىندە ءار نارسەنىڭ باسىن شاتىپ سويلەي الادى. ءبىز سوڭعى توپقا كىرەتىن 300 مىڭداي قازاقتى ماڭگىگە جوعالتتىق. 

بۇعان كىم كىنالى ارينە، مەملەكەت بولگەن قارجىنىڭ مايلى باسىن ۇستاپ قازاق ءتىلىن وزگە ۇلتقا وقىتۋعا ارناپ وقۋلىق جازعان اۆتورلار  قاۋىمى. ءبىز وزگەگە، ونىڭ ىشىندە انا ءتىلىن ءۇش ءتۇرلى دەڭگەيدە مەگەرگەن قانداستارىمىز دا بار ولارعا انا ءتىلىمىزدى تولىققاندى ۇيرەتۋ ءۇشىن نەنى ەسكەرمەدىك. وزگە ءتىلدى ورتا ءۇشىن 28 ارىپكە نەگىزدەلگەن ورىس جازۋىنداعى ارىپتىك رەفورمانى، ءارى قازاق ءتىلدى قازاق ءۇشىن ءتىل رەفورماسىن جاساۋدى قولعا المادىق. 

باستى قاتەلىگىمىز وتارلاۋشى ەلدەردىڭ ءوز ءتىلىن بۇراتانا ەلگە جىلدام ۇيرەتەتىن ادىستەرىنە، تىلدىك ورتاعا بارىنشا بەيىمدەلگەن ءتىلاشار وقۋلىقتارى مەن ارنايى ءتىل ۇيرەتۋشى ماماندار دايىنداۋىنا جەتە تالداۋ جاسامادىق. اقشا بولسەك بولدى، وقىپ جاتقاندار وزدەرى-اق ۇيرەنىپ كەتەدى دەگەن ەنجارلىققا بوي الدىردىق.

قازاق ءتىلدى قازاقتاردى ءتىپتى الەمدىك اقپارات اعىنى مەن ءىلىم-ءبىلىم كوزىنەن مۇلدەم اجىراتىپ، ورىسشا، اعىلشىنشا جانە باسقادا تىلدەردە ءبىلىم الۋعا ماجبۇرلەدىك. ءالى دە ماجبۇرلەپ كەلەمىز. قازاق ۇنەمى ءورىستىلدى ۇكىمەتكە كىجىنۋدەن اسا المايتىن كۇيگە ءتۇستى. بۇل كۇيگە ءبىزدى كىم ءتۇسىردى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. باستى كىنا ورىستانعان لەكسيكامەن، ەسى دۇرىس ادام ۇقپاس اۋدارمالارمەن قازاق ءتىلىن بايىتىپ جاتقان لينگۆيستەر. ولاردىڭ ءبىرىنشى ۇرانى – قازاق ءتىلى باي بارلىق تەرميندى اۋدارىپ الا سالامىز بولدى دا، وزگە تىلدەن ءسوز قابىلداۋ ءۇردىسى كولەڭكەدە قالىپ قويدى. 

قازاق ءتىلىن فونتيكالىق، لەكسيكالىق جاقتان جانە IT سالاسىندا قالاي رەفورمالاۋعا بولاتىنى جايلى مۇلدەم ءسوز قوزعالمادى. ەلىمىزدە قازاق ءتىلدى 9 ميلليونعا تارتا ادام بار. ونىڭ 10 پايىزى ياعني 900 مىڭى اۋداماشى بولۋعا ءام بەلگىلى ءبىر عىلىم سالاسى بويىنشا اۋداماشىلار مەكتەبىن قۇرۋعا بەيىم، بەلگىلى ءبىر ماماندىق سالاسىندا رەداكتورلىق جاساۋعا قابىلەتتى.  وسى انا ءتىلىمىزدى كەڭ اۋقىمدى دامىتۋعا قابىلەتتى دە بەيىم ون پايىز ءالى كۇنگە تىلشىلەر قاۋىمىنىڭ اۋزىنا قاراپ كەلەدى. بەلگىلى ءبىر ماماندىق سالاسى بويىنشا قازاقشا وقۋلىق جازۋعا قابىلەتى بار مامان رۋسسيزمدەر قاقپانىنان قاشىپ قۇتىلا المايدى.

ال، وسى اتىڭ وشكىر شەت ەلدىك ءام ورىستىق رۋسسيزمدەردى كىرمە ءتول سوزىمىزگە اينالدىرايىن دەسە، ارنايى ورفوگرافيالىق ەرەجە جوق. تىلشىلەر ولسە ايىرمالاي كەلە جاتقان حالىقارالىق تەرمين دەگەن بالەكەت جانە بار. وسى حالىقارالىق تەرميننىڭ تەرميكوم بەكىتكەن قازاقشالاعان اۋدارماسىن بەرەيىن دەسە، ول ءوزىنىڭ تەرميندىك مىندەتىن اتقارا المايدى. وسىلايشا قازاق ءتىلى دامۋدىڭ ورىنا ورىس ءتىلىنىڭ كالكاسىنا اينالىپ ءبىتتى. كسرو كەزىندەگى اۋدارما وقۋلىقتاردان قازاقيلىق ەسەتىن ەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول وقۋلىقتارىنان ورىستىڭ كالكيزمى اڭقيتىن بولدى. سەبەبى ناعىز وقۋلىق جازاتىن ادىسكەر ۇستاز بۇل ىستەن شەشەتتىلدى.

بىزدە اۋداماشى بولۋعا ءام بەلگىلى ءبىر عىلىم سالاسى بويىنشا اۋداماشىلار مەكتەبىن قۇرۋعا بەيىم، بەلگىلى ءبىر ماماندىق سالاسىندا رەداكتورلىق جاساۋعا قابىلەتتى جانداردىڭ ءتارجىما ارقىلى كينو-بەينە ونىمدەردى سويلەتۋگە، تەحنيكالىق-كوركەم ادەبيەتتى اۋدارۋعا اتسالىسۋىن تىلشىلەر دە، ۇكىمەت تە قالامايدى دەگەن ويعا قالۋعا بولادى.  

ولاي بولسا، ۇيقاماقتا وتىرعان شاعىمىزدا بارلىق سالاداعى رۋسسيزمدەرى قازاقشا دىبىستالىپ، قازاقشا تاڭبالانۋى ءۇشىن  تىلدىك اعارتۋشىلىق كۇرەسكە كىرىسكەنىمىز ورىندى سياقتى. پرەزيدەنت پەن پرەزەنتاتسيا سياقتى سوزدەردىڭ قازاقشا جازىلىمى مەن ايتىلىمىن جولعا قوياتىن كەز جەتتى. قازاق ءتىلى ءوز ءتول تابيعاتىمەن بىتە قايناسقان كىرمە ءسوز قابىلداعان شاقتا عانا داميدى. دەپۋتاتتىق فراكتسيا سياقتى تىلبۇزارلىقتى دەپۇۋداتتىق پىراكسىيا دەپ جويۋ ءۇشىن ەشكىمدى الالامايتىن، بارشا كاسىپتەگى ءوز سالاسىن جەتە مەڭگەرگەن جانداردان تۇراتىن ۇلتتىق اعارتۋشىلىق باعىتتاعى جالپىالاشتىق مادەني كونتەنت قۇرۋ ءۇشىن ىسكە كىرىسۋ كەرەك. 

مادەني كونتەنت اياسىندا تىلىمىزدەگى رۋسسيزمدەردى اۋدارماي 28 ارىپتىك نەگىزدە جالپىحالىقتىق ءتىل رەفورماسىن جاساۋعا كىرىسۋدى قولعا العانىمىز ءلازىم. مىسالى سالون مەن تالون ءسوزى قازاقشا ايتا بەرۋگە بولاتىن سياقتى كورىنەدى. بىراق انا تىلىمىزدە «ا» مەن «و» ەشبىر سوزدە بۋىن قۇراپ، تىركەسىپ ۇشىراسپايدى. سوندىقتان ءسالون، ءتالون دەپ ايتۋعا كوشەتىن بولساق، كەڭەستىك يدەلوگيا ءوتىپ كەتكەندەر اۋىلبايشىلىق دەپ شىعا كەلەدى. رۋسسيزمدىك كىرمە ءسوزدى قازاقتاندىرۋ پروتسەسى ورىن الماي ءتىلىمىز ەش دامىمايدى. ول ءۇشىن تەلە-راديو، ينتەرنەت، عىلىمي-تەحنيكالىق وقۋلىق انگلوساكس، رۋسسيزم، گاليزم، كونە لاتىن مەن ەجەلگى گرەكتەن انا تىلىمىزگە ەشكىمگە جالتاقتاماي قازاقيلانعان ءسوز قابىلداۋعا كوشۋىمىز كەرەك-اق.

ەڭ سوراقىسى، مادەني كونتەنت دامىماعاندىقتان قازاق كىتاپ وقىمايتىن ۇلتقا اينالا باستادى. ويتكەنى، قازاقشا كىتاپ شىعارۋ كەيبىرەۋلەر ءۇشىن مايشەلپەككە اينالدى. قازاق كىتابىنىڭ قۇنى شارىقتادى. بۇدان قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟ قازاق كىتابى ۇلتىمەن قالاي تابىسادى؟

300 بەتتىك ەڭ ارزان قاعازعا باسىلعان، ەڭ جۇقا مۇقابامەن قاپتالعان قازاقشالانعان كاسىپتىڭ ءار سالاسىنداعى ماماندىقتى تەگىس قامتيتىن تەحنيكالىق عىلىمي ادەبيەت، بۇقارالىق دەتەكتيۆ، ايەلدەر رومانى، بالالار ادەبيەتى جانە فەنتەزي كلاسسيكاسى 3 مىڭ تارالىممەن ەشبىر ينفليتسيا اسەر ەتپەيتىن كوتەرمە ساۋدادا 80 تەڭگەگە، بولشەك ساۋدادا 100 تەڭگەگە ساتىلسا ۇلتىمىز ۇتادى. سۇرانىس بولسا، 100 تەڭگەلىك قازاق كىتابىنىڭ 500 مىڭعا دەيىن ساتىلاتىن مۇمكىندىگى بار. تەك توسقاۋىل ققس مەن تاسىمال تاريفىنە تىرەلىپ وتىر. بارىنە بوگەسىن حالىقتىق ءتىل رەفورماسىنىڭ جاسالماۋى. حالىقتىق ءتىل رەفورماسى بۇگىنگى ورىستانعان قازاق ءتىلىن ءام قۇتقارىپ، ءام دامىتۋ ءۇشىن تومەننەن جۇرگىزىلۋى كەرەك. وعان ءار قازاق ءوز جەكە ۇلەسىن قوسۋعا ءتيىس. رۋسسيزمدەر قازاقتانباي قازاق ءتىلى ەش دامىمايدى، وسىنى ۇعىناتىن ءسات كەلدى!

ءتىلىمىزدى وزگە ۇلت ۇيرەنسىن دەسەك، ونىڭ اسىل ءتىنىن ورىستىق تاز-كەپەشتىكتەن ايىرىپ، باعزى ارناسىنا تۇسىرەيىك!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz