اباي ماۋقاراۇلى. تىراقىلىق
(انشەيىن اڭگىمە)
«تىراقى» قازاقتا وسىنداي دا ءسوز بار ەكەن. بالكىم، بالا كەزىمدە ەستىپ جۇرسەم دە كەيىن ەسىمنەن شىققان شىعار. بۇل ءسوزدى جۋىقتا ءوزىم بوكە دەپ اتايتىن نەمەرە اعامنان قايتا ەسىتىپ ءبىر جاڭعىرتىپ قويايىن دەگەن ەدىم.
الماتىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى اعامنىڭ ۇيىنە اندا-ساندا بولسا دا اماندىق ءبىلىپ، سالەم بەرۋ ءۇشىن بارىپ تۇراتىنىم بار ەدى. بوكە اعام مەنىڭ ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقانىمدى كورە سالا، ءالى كارىلىك كەلە قويماعان قۋاقى كوزى قۋانعانىن بىلدىرە جىلت ەتىپ، كىمگە ايتارىن بىلمەي بوگەلىپ تۇرعان اڭگىمەسىن پروپكىدەن شىققان ماشينەلەردەي اعىلىپ جىبەردى.
سوڭعى بارعاندا وسى «تىراقىنى» باستاپ كەتتى. العاشىندا بۇل تىراقىسى نەسى تاعى دەپ، تاڭدانىڭقىراپ وتىر ەدىم. اپاش-قۇپاش توگىلىپ شىققان سوزدەرىنەن تىراقىنىڭ نە ەكەنى بەلگىلى بولا باستادى.
اۋىلدا قوي جايۋعا عانا جارايتىن ءبىر اتتار بولادى. قىسى-جازى ءومىرى ۇستىنەن ەر تۇسپەيدى. جۇگەن-اۋىزدىق سالىنبايدى، ۇنەمى نوقتامەن جۇرەتىندىكتەن قايدا توقتاسا سوندا نە ءشوپ بولسا سونى جۇلىپ تۇرا بەرەدى. ارناۋلى وتقا قويىپ، جايلىمعا شىعارمايتىندىقتان ءسويتىپ كۇنىن كورەدى.
ارقاسى قىرداي، قۇيىسقاندىعى شومەيىپ تۇرسا دا ارىقتىعى وزىنە جاراسادى، سانى مەن ساۋىرىندا بورداقتان تۇسكەن قامشىنىڭ ءىزى ايقۇش-ۇيقىش. ءۇي ماڭىندا كىبىرتىكتەپ جۇرگەن الگى «قويتورىنى» بالا-شاعا، كەمپىر-شال، جىگىت-كەلىنشەك دەمەي مىنە سالىپ بورتىلداتىپ جۇرە بەرەدى.
جۇرە بەرەدى دەگەن ايتقان ءسوز، ول وڭاي جۇرە قويمايدى، ۇستىنە مىنگەن ادام ونى مىناۋ ات-اۋ، دەپ تە ەلەمەي جانسىز اعاشاتقا مىنە سالعانداي قالاي ەلەۋسىز قىلسا، قويتورى دا ۇستىمە بىرەۋ ءمىندى-اۋ، دەمەيدى، ءجايشا جايىلىپ جۇرگەندەي قورا ماڭىنان جيىرما-وتىز قادامداي ءىلبىپ بارادى دا جايىلا باستايدى.
ۇستىنە مىنگەن قاي پەندە بولسا دا، ونىڭ مىنا قىلىعىنا كۇيىپ-ءپىسىپ، شىلبىردى سىلكىپ، تەبىنىپ-تەكپىلەنىپ، قامشىلاپ جاتسا «بىرت» دەمەي تاعى ءبىراز جايىلىپ الادى. سودان سۇيەكتەرى شودىرايىپ كەتكەن اۋىر باسىن ارەڭ كوتەرىپ، قارا شىبىن ۇيمەلەگەن كوزىنىڭ الدىن الدىڭعى اياعىنا ءبىر ۇيكەپ الىپ، تاعى ءىلبيدى.
ءسويتىپ، ۇستىنە مىنگەن پەندە بالاسى كوزدەگەن جەرىنە جەتكەنشە قوي تورىنىڭ قىلىعىنان شولدەپ، سىلەسى قاتىپ بىتەدى. دەگەنمەن، كولىكتىڭ اتى كولىك قوي، ايتەۋ مىنگەن ادام اياعى جەرگە تيمەي بوكتەردە قاڭعىپ جۇرگەن سيىرىن تاۋىپ الادى، ءاي دەيتىن جەرگە كەلىپ ۇيەزدەپ جاتىپ العان قويدى قايىرىپ كەلۋگە بارادى، اندا-مۇندا قالعان وتىن-پوتىن، ول-پۇلدى تەڭدەپ كەلۋگە جاراپ جاتادى...
سويتسە، وسىنداي قويتورىسىن سەيپىل دەگەن «سال-سەرى» قاي اۋىلدا بايگە دەسە قويماي الىپ بارادى ەكەن. تۇتە-تۇتە كەكىلىن بۋىپ، ونىڭ ورتاسىنا شوقپارداي عىپ ۇكى تاعادى، قۇيرىعىن ەكەۋ قىلىپ ءورىپ، ۇشىن قىزىل لەنتامەن تۇيىندەپ تاستايدى. ۇستىنە القىزىل ءتۇستى كەجىم جاۋىپ الىپ جيىلعان توپتى جاعالاي ويقاستاپ جۇرەدى. تانىمايتىندار وعان «مىناۋ قانداي جۇيرىك؟!» دەگەندەي ۇدىرەيە قارايدى. تانىيتىندار «ويپىر-اي، سەكەڭنىڭ تىراقىلىعىنا داۋا جوق...» دەپ، كىجىنەدى.
ويتەتىنى، شاباندوز بالانى الداپ-سۋلاپ ارەڭ تاۋىپ، بايگەگە قوسىپ جىبەرگەن الگى «جيرەن جۇيرىك» بايگە اتتارى شاڭدى بۇرقىراتىپ دۇركىرەپ جونەلگەن كەزدە، قانشا دەگەنمەن جىلقى ەمەس پە، ەلىگىپ ءبىراز جەرگە دەيىن تاپىراقتايدى دا، اتتاردىڭ قاراسى ۇزىلگەن كەزدە ۇستىندەگى ادامنىڭ مويىنىن ءۇزىپ جىبەرەردەي تاعى ءبىراز دۇڭكىلەتە جەلىپ الادى، سودان كىبىرتىك اياڭ... اقىرىندا شاڭداق جولدىڭ شەتىنە شىعىپ تاس تۇبىندەگى وسكەن جۋساندى جۇلا باستايدى.
«بايگەتورى» ۇستىندە شاباندوز بالانىڭ بار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى... شايقايناتىم ۋاقىتتان كەيىن سەكەڭنىڭ دە قاراسى كورىنەدى، ءجۇزى قۋانىشتى، تۇك تە رەنىشى جوق «جۇيرىك جيرەننىڭ» ۇستىندە جىلاپ وتىرعان بالاعا ءبىر دوربا كامپيت ۇستاتا سالادى: «يباي-اۋ، قارعام ءوزىڭ امان بولساڭ بولدى عوي! تالاي جەر شاۋىپ تاستاپسىڭدار عوي... ەتى وياز، امبە كەشە قاتتى اشىقتىرىپ جىبەرگەندەي بولدىم... ايتپەسە، ۇزاققا شابادى بۇل...»
بىراق، سەكەڭ «جيرەن جۇيرىكتەن» ەشقاشان كوڭىلى قالعان ەمەس، وزىمەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى، كارلىكتەن جال-قۇيرىقتان تۇبىرتەك قالسا دا، ات كەيىپى ءالى بار. ال سونداعى شاباندوز بالالاردىڭ جاسى قىرىقتان اسىپ سامايلارىن قىراۋ شالعان. سەكەڭ سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ، ساقال-شاشى اپپاق قۋداي بولسا دا، «باپكەرلىك» تالابى سول باياعىداي...
بوكەڭ كوكەمنىڭ «تىراقى» اتتى وسى اڭگىمەسىنىڭ استارىنان ءبىزدىڭ قازاق قوعامىنداعى «تىراقىلىقتى» ايتىپ وتىرعانىن اڭدادىم.
«وسىنىڭ ءبارىن قايدان ءبىلىپ العانسىز؟»، دەگەندى بىلدىرگەندەي باسىمدى شايقاڭقىراپ، قولىنداعى سوتكىسىن قۇلاعىنا قايتا-قايتا اپارىپ الىستاعى بىرەۋلەرگە ريزا بولعانداي اق مارجانداي جاساندى تىستەرىن جىلت-جىلت ەتكىزىپ جىميىپ قويىپ وتىرعان كارى جەڭەشەمە قاراي يەك كوتەرىپ قويام. بوكەڭ كوكەم مەنىڭ بۇل يشاراتىمدى قىران بۇركىتتەي «قاعىپ» تۇسەدى.
كەمپىرى وتىرعان جاققا كوز قيىعىن ءبىر تاساپ جىبەرىپ، قىجىرتقانى يا قولپاشتاعانىن ايىرۋ قيىن ءبىر تىرق-تىرق كۇلىپ الىپ: «ءوي، بۇ جەڭەشەڭىز ءبىر جىلدان بەرى سوتكى ساۋاتىن بوپ كەتكەن. بىلتىر قىزدارى جەتپىس جاستىعىڭنىڭ سىيلىعى دەپ، سامسۋنگ دەگەن الاقانداي سوتكى اكەلىپ بەرىپ ەدى، ءبىتتى... باياعىدا باستاۋىشتا بىرگە وقىعاندار دەي مە، گرۋپاعا كىرىپ العان...ءبىر-ءبىرىنىڭ وتكەن-كەتكەنىن تۇگەندەپ ۇيقى-كۇلكى جوق ءجۇر عوي!»
ءبىر قۇلاعى سوتكىدە بولسا دا، ءبىر قۇلاعى بىزدە ەكەن، قايىنىنىڭ الدىندا قاراپ وتىرىپ قالاي تەگىن ۇپاي بەرە قويسىن، جەڭەشەم كەمپىر اۋەنگە سالىپ ءسوزدى بۇرقىراتىپ جىبەردى:
«ە، اعاڭ جۇمىسى دا قيىن اۋىر بوپ ءجۇر... ەلدىڭ شالى قۇساپ تىم بولماسا ناماز وقىساڭشى، دەسە تىزە كەلمەيدى، دەيدى. وتىرىپ وقي بەرسە دە بولادى، دەيدى عوي دەسەڭ، ءتىس جوق دۇعانى دۇرىس ايتۋعا ءتىل كەلمەيدى، دەيدى. ە، وندا پەنسياڭدى جيىپ ءتىس سالدىرىپ الساڭشى دەپ جۇرسەم، سول اقشاعا تاباقتاي عىپ انانى الدىرىپ الىپتى عوي، كەلىنگە... اعاڭنىڭ ساجدەسى جايناماز ەمەس، سول ايپات بولىپ كەتكەن!»
جەڭەشەم كارىلىكتەن السىرەگەن وڭ كوزىن قىسىڭقىراپ، «ال، ەندەشە مەن جەڭبەگەندە، كىم جەڭدى؟» دەگەندەي سول كوزىن وتكىرلەندىرىپ ماعان شاقشيا قاراي قالدى. مەن دە «جەڭدىڭ» دەگەندى بىلدىرگەندەي جۇزىمە كۇلكى ءۇيىرىپ باسىمدى يزەپ-يزەپ قويدىم دا، قايتا اقىرىن شايقادىم. كوكەم ۇپاي الدىرعانىن قالت جىبەرگەن جوق، دەرەۋ قارسى شابۋلعا كوشتى، بىراق ءتاسىلى كۇشتى ەكەن، ناماز بەن سوتكىدەن الىستاۋ بۇرىشقا «دوپتى تەۋىپ جىبەرىدى»:
«ءوي، قۇدايدىڭ بەرگەن ءتىسى كەتكەننەن كەيىن، وكىمەتتىڭ ءتىسىن نە قىلام! ءوزى ۋداي قىمبات دەيدى، ءبىر سيىردىڭ باعاسى شىعادى ەكەن... سول اقشاعا سوعىم سويىپ الىپ، تۋراعان ەتىن بىتەۋ جۇتا بەرەم، تۇگىم كەتىپ جاتقان جوق...»
جەڭەشەم ارتىق ۇپاي العانىن ءبىلدى دە، شالىنىڭ العاشقى شابۋىل-جاۋابىن كەرەكسىز قىلعانداي سوتكىسىن قۇلاعىنا توسەپ ءۇنسىز قالدى. كوكەم كەمپىرىنىڭ وزىنە قاتتى تيگىزىپ جىبەرگەن «ناماز، ايپات» دەگەن سوققىسىن مەنىڭ الدىمدا ازداپ بولسا دا جەڭىلدەتىپ قويعىسى كەلگەندەي:
«مەن بۇل كەمپىرلەر قۇساپ بوس كەڭەس قۋىپ گرۋپادا جۇرگەم جوق. يۋتىپتەن نە سياقتى حابار كورەم. اباي-كەزەتتەن تالاي قىزىقتى وقىپ الام...»
سودان، كوكەم باعانا مەن كەلگەندە باستاعان «تىراقى» تاقىرىبىنا قايتا اۋىستى. اعامىز «ايپاتتان» العان ۇشان-تەڭىز اقپاراتتارىنداعى «بيلىك» تاقىرىبىنا باسقاشا كوزبەن قارايدى ەكەن. قاشان دا «ءبىزدىڭ وكىمەتىمىز» دەيدى، باسقالار قۇساپ «اناۋ بيلىكتەگىلەر» دەمەيدى. ءسويتىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ وكىمەتىندەگىلەرىن بايقاماي «سويىپ سالعانىن» دا بىلمەي قالاتىن سياقتى. مىنا قوزعاپ وتىرعان «تىراقىدا» ءدال سولاي بولىپ قالدى.
ءبىزدىڭ وكىمەت جارىسپايتىن جەرگە جارىسىپ جۇرەدى، تىراقىلانىپ... ءدىندارلار ءساميتى دەپ ءبىر شاشىلدى، بالالارعا مەكتەپ جەتپەي جاتقاندا، ەرىگىپ جۇرگەن پوپتار مەن راۆيندەردى، قىزىل شاپاندارى جەلبىرەپ جايىندا جۇرگەن بىزگە بەس تيىن قاتىسى جوق لامالاردى تاعى نەشە ءتۇرلى ءبىز ەستىمەگەن ات تاعىنعان ءدىنباسىلارىنا قايتا-قايتا شاقىرىپ قانشا اقشانى شىعىن قىلدى.
باياعىدا اۆتوبۋسقا اقشا تاپپاي كوشەدە جاياۋلاپ جۇرگەن كەزدە ازيا داۋىسى دەگەن، قازاققا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن قايداعى-جايداعىنى الماتىنىڭ تورىندە ءبىر تايراڭداتتى، قازاقشا ءبىر اۋىز ءاندى ءاۋ دەمەيتىندەر قىمات سىيلىقتى الدى دا، ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتى بوپ و دا ءوتتى.
بالكىم، وزدەرى قايدا كەلىپ جۇرگەنىن دە جاقسى ۇقپايتىن، ءبىز دە قاي ەلدەن نە ءۇشىن كەلگەنىن بىلمەيتىن بالەنباي دەگەن فورۋم وتكىزەمىز، دەگەن جۋرناليست دەيتىن توپ-توپ بىرەۋلەر تاعى كەپ ويناپ-تويلاپ، تويىپ الدى دا ولار دا كەتتى، ماڭعىت اۋزىڭا ساڭعىت دەپ...
وي، ودان بەرى دە ەل ەستەن شىعارعان قانشا تىراقى بايگەگە قاتىسپادىق دەشى! ەڭ سوڭعىسى اناۋ ەكسپو، دۇنەجۇزىنىڭ بۇكىل ەلى شۇبىرىپ كەلىپ بۇل كورمەنى كورگەندە ءوز شىعىنىن ءوزى ەكى-ءۇش ەسە وتەيدى، دەپ ەلىرىپ ەدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە قايداعى اعىلعان كورمەشى، كورەتىندەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اناۋ مۇعالىم ەكى قىزدىڭ دا جالاقىسىنان تارتىپ كۇشپەن اپارىپ كورمە كورسەتتى عوي... سول ەكسپو كورمەسىنىڭ ءوزىن ءتۇتىنسىز، جاسىل ەنەرگيا، دەپ جالاۋلاتىپ ەدى، استاناسىندا گاز جوق، ءالى كومىر جاعىپ ءتۇتىن يىسكەپ وتىرعان جوق پا؟! تىراقىلانعان دەگەن وسى، فرانتسيا بولماقشى! سول كورمەگە كەتكەن اقشاعا گاز تارتىپ المادى ما!
كوكەم وسى ءسوزدى ايتقاندا، «مەن قالاي ەكەم؟» دەگەندەي كەمپىرى جاققا كوز تاستاپ ءبىراز قوقيلانىپ قويدى. جو، جەڭەشەم قانشا گرۋپاعا كىرىپ وتىرسا دا ءبىر قۇلاعى ءبىز جاقتا ەكەن. اپپاق مارجانداي جاساندى تىستەرىن شۇرىشە باستاعان كەمپىر ەرىندەرىنىڭ اراسىنان جىلتىراتا وتىرىپ، تاعى ءبىر نوكاۋت جولداپ جىبەردى:
«و، بۇ كىسىنىڭ ەكونوميكالىق ءبىلىمى دەگەن انا جاقتا كۇندە زارلاپ جاتقان ساياساتكەرلەردى جولعا قالدىرادى!». كوكەم كەمپىرىنىڭ ماقتاپ وتىرعانى نە داتتاپ وتىرعانىن تۇسىنە الماي قالعانداي «مىنا كەمپىر نە دەيت؟» دەگەندەي ماعان قاراپ قالدى. مەن دە اعاما كوپشىك تاستاپ:
«ءپو، وسىنىڭ ءبارىن قايدان ءبىلىپ العانسىز؟» دەيمىن عوي. سويتسەم، اعامنىڭ كوپ «ءبىلىمى» اباي-كەزەتتەن قايناقتانعان سەكىلدى. سول پورتالداعى بىرەۋدى كوپىرتىپ كەتتى. انتيكولاردوستىڭ ايتپايتىنى جوق، ءتىلى دەگەن مىردىڭ وعىنداي. ءوزىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا وزبەكستاننان با، قاراقالپاقتان با كەلگەن سياقتى. دۇنيەجۇزىندە بىلمەيتىن جەرى، ايتپايتىن ەلى جوق. ورىسسيانىڭ شەك-قارىنىن بىراق اقتارادى، باياعىدا وتكەن ستاليننەن تارتىپ بەرىدەگى برەجنەۆ، ءبىزدىڭ كورەگەن كوسەم... قويشى ءوزى وسىلاردىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن تۇك قالدىرمايدى عوي، ءسوزى قىزىق ءوزىنىڭ. بىرەۋلەر ونىڭ وسى بىلىمدىلىگىن قىزعانادى عوي دەيمىن، قىجىرتىپ نەشە ساقاعا جۇگىرتىپ كۇنكورسەتپەي جاتسا دا، ءوزى دە ءبىر ەر ەكەن، ءتىلىن تارتپايدى. ءوز اتىن ءوزى ءتورت رەت وزگەرتتى، انا باقتالاستارىنىڭ ءتىلى جانىنا باتىپ كەتكەندە عانا ءساۋسالىم، فورۋمگۇلدەر مەن ءسامميتحاندار، وپشوربيكەلەردەن ساعان بىردەڭە سىيلىق كەپ جاتسا كورەمىز، دەيدى.
«كوكە، ءسىزدىڭ تاڭعالىپ وتىرعان كىسىڭىزدىڭ ايتاتىن ءسوزى مىنانداي بولاعاندا وپوزيتسيا عوي بۇل؟ ال، ءسىز وكىمەتتى جاقتايتىن ادامسىز، بۇل سوندا قالاي؟» دەسەم، اعامىز ونىڭ پارقىنا باسىن قاتىرمايتىن سياقتى:
«وي، ول انتيكولارادوس سىناپ جاتقان جوق قوي، كورگەنىن ايتىپ جاتىر عوي اشەيىن» دەپ اقتاي سالادى. ەندى، ايتىپ جاتقانى شىن ەمەس پە؟ اق ورداداعى سالتاناتتى جينالىستارمەن وتىز جىلىمىز وتە شىقتى، اۋىلدا ينتەرنەت جوق ەكەنىن ايتاسىڭ، قالاڭدا تۇككە تۇرمايتىن كوك تەمىر قۇرلى ينە جاسايتىن زاۋىتىڭ قايدا، دامبالىڭدى دا تىگە الماي قىرعىزدان الىپ وتىرسىڭ، دەپ بەتباقتىرمايدى عوي.
ەندى، انتيدىڭ ايتىپ جاتقانى شىن عوي، مىنا الماتىڭىز تولعان تويحانا. ەرتەدە ءبىر جاس جىگىت وسىنى قاتىرىپ ايتتى. ەگەر، قازاقتار بەس جىل تويدى توقتاتسا تويعا كەتەتىن قارجىنى ەسەپتەگەندە، وسى تويحانالاردى تۇگەلدەي كىشى وندىرىسكە اينالدىراتىن قارجى وزىنەن-ءوزى شىعادى ەكەن، دەيدى. مىنا ءۇي-تۇرمىسىنداعى بۇكىل قاجەتتىلىكتەردى پاستا، سابىن، شوتكى، ىدىسجۋعىش دەيسىڭ بە، بۇكىل اقشا سوعان كەتەدى عوي، سوندايلاردى شىعاراتىن ءوندىرىستى ىسكە قوسساق، قيالي جوسپارسىز-اق الدىڭعى ون ەلگە كىرەتىن ەكسپورتتىق تاۋار وندىرە باستايمىز، بۇكىل ادام جۇمىستى بولادى، دەيدى. جەڭەشەمنىڭ شىتىنان شىعىپ تۇرعان قۇلاعى ەلەڭ ەتىپ:
«مىرزابالا، وسى اعاڭدى پرەمىرمىنستىردىڭ كەڭەسشىسى بولدىراتىن ادام عوي...» دەپ، تاعى ءبىر «دوپتى» جىبەرىپ قالدى. اعام بۇل جولى نوكاۋتقا ءتۇستى. تىراقىلىق اڭگىمەسىنەن جاڭىلىپ قالدى، شارت كەتتى:
«ءاي، اق شاي ىشكىزىپ، ەزۋىڭنەن ايران اعىزىپ وتىرعان كىم؟ پارودانىڭ ءتورت ەشكىسىن مەن باقپاسام، كورەر ەم سەنى!» جەڭەشەم تولىق جەڭىسكە جەتكەنىن ءبىلدى، ەندى مەنىڭ و كىسىنىڭ وڭ قولىن جوعارى كوتەرۋىم عانا قالىپ تۇرعانداي. جەڭەشەم جۇمسارىپ، شالىنىڭ تىكرەيگەن مۇرتىن جىعاتىنداي ءسوزدى جۇمساقتاپ جىبەردى:
«ە، شىن-شىن پىرەمىر بولماساڭ دا فەرمەر ەكەنىڭدى مويىندايمىز... مەن دە قاراپ وتىرمىن با، بالانى تابۋشى كەلىن، باعۋشى مەن عوي...» دەي بەرگەندە، ەسىكتەن كەنجە كەلىن دە كىرىپ كەلە جاتتى.
مەنى كورە سالىپ ءيىلىپ سالەم ەتتى. مەكتەپتە ىستەيدى ەكەن، كەشكى جۇمىستان كەلگەن بەتى. جۋىنىپ-ءشايىنا سالا، ءۇي حالاتىن ۇستىنە ءىلىپ شاي قامىنا كىرىسىپ كەتتى. جەڭەشەم ريزا كوزبەن كەلىنىن ىمداپ:
«اينالايىن، قۇدايدىڭ ماعان بەرە سالعانى، ءوزىمنىڭ جاس كەزىمدەگى سياقتى، كەلىن ەسىگىنەن دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى راس شىعار. تاڭ سوگىلە تۇرىپ، ءۇيدى تازالاپ، استى قامداپ بىراق كەتەدى. مىنە، كەلە سالا قولدى اياققا تۇرماي جۇگىرىپ ءجۇر» دەپ، ماقتاپ قويدى. كەلىنىن كوتەرمەلگەن جەڭەشەمە مەن دە جاقتاسقانداي:
«ا، كەلگەن جەرى ءتاۋىر شىعار. بۇ كەلىنەن نەشە نەمەرە بولدى، ءوزى؟» دەپ، قويدىم. وسى كەزدە داستارحان دا دايىن بولىپ، ۇستەل باسىنا جينالدىق. قىزىل ءسابىز ارالاسقان پالاۋدىڭ بۋى بۇرقىراپ ورتاعا قويىلىپ، اينالاسىندا قىزىلىرىمشىك، اقىرىمشىك، كىلەگەي، سارىماي، توريسعان مايلى باۋىرساق، تاڭقۋراي مەن بۇلدىرگەننىڭ ۆارەنەسى... ءسۇت قاتقان سارشاي كەنجە كەلىننىڭ ىسپار قولتاڭباسى تابەتىمىزدى اشىپ جىبەردى. ىقىلاس ايتىپ شايدى قولعا الا بەرگەنىمىزدە، اسۇيگە ۇزىن ارىق ۇل كىرىپ كەپ ماعان «اسسالاۋ» دەدى. جەڭەشەم:
«سۇگىر ەي، قولىڭدى جۋىپ كەلىپ شايىڭدى ءىش! مىنە، مىناۋ ۇلكەنى جەتىنشى سىنىپقا بارىپ قويدى، ىلعي ءبىر ءتۇستى عوي، تورتەۋى ساباقتا، ەكەۋى مىنە، مىنا ەتەگىمە جابىسىپ جۇرگەندەر، تورتتە، ەكىدە مەنىڭ جاندوربالارىم...»
«ا، ۇرپاق امان بولسىن، ءوسسىن... ناعاشىلارى قاي جاق ەد؟» كوكەم كيىپ كەتتى: «وي، تۇركىستان جاقتاعى بىردەڭە دەگەن اۋىلدان».
«ە، ول جاق بولسا ءدىن تاراعان قازاقى ەل عوي، قۇدالاردىڭ اتى كىم ءوزى؟» كوكەم كەمپىرىنە قاراپ جاپاقتاپ قالدى، «سەن ايتشى» دەگەنى سەكىلدى. جەڭەشەم دە قيپاقتاپ بارىپ: «قۇدالاردىڭ اتتارى قيىنداۋ ءوزى پاحراددين بە ەدى، نەمەنە ەدى...» دەپ، كۇمىلجي كەلىنگە قارادى. كەلىن جىميا كۇلىپ باسىن يزەدى.
كوكەم ءوزىن اقتاپ سوزگە جاقاۋىراتا باستادى: «جيىرما شاقتى قۇدانىڭ قايسىسىنىڭ اتى ەستە تۇرادى، جەمە جەمگە كەلگەندە... ە، مىنا كىسى تاۋىپ تاستاعان ون ءۇش، ون ءتورت ۇل-قىزدىڭ قۇدالارى دەگەن... از ەمەس قوي!»
جەڭەشەم شىڭق ەتە ءتۇستى: «تاۋىپ تاستادى، دەۋىن، مەن كۇلگە اۋناپ تاپقانداي، تاپتىردىق دەمەدىڭ بە، ايتەۋ ايتقان سوڭ...» كوكەم مەكىرەنە كۇلدى. شاي قۇيىپ وتىرعان كەلىن ۇيالا جىميىپ قويدى. اتا-اپاسىنىڭ ەمىن-ەركىن سوزىنە ەتى ۇيرەنگەن، ايىپ كورمەيتىن سياقتى.
كوكەم وسىندايدا سوناۋ قىزۋلى جاستىق شاعى ەسىنە ءتۇسىپ كەتەتىن ادەتىمەن، مەن تىڭداي-تىڭداي سانىنان جاڭىلعان «ءوزىنىڭ اتكورىمنىڭ زاۆحوزى بوپ جۇرگەن كەزى مەن جەڭەشەمنىڭ باس ساۋىنشى شاعىنداعى» اڭگىمەسىنە كىرىسىپ كەتتى، مەنىڭ كوكەيىمدە قانشا جاتتالىپ قالسا دا، مەنى مەزى ەتسە دە قىرىق جىلعى بۇرىنعى حيكايانى قايتا تىرىلتكەندەي اڭگىمە عوي. قاسىمداعى ارىق ۇلعا كوز تاستاپ، وسى بالكىم قىزىعىپ تىڭداپ وتىرعان شىعار دەگەندەي:
«سۇگىر، اتاڭ اڭگىمەسى قىزىقتى شىعار، ءا؟ ايتقان سوزدەرىنىڭ ءوزى...» دەدىم. سۇگىر بەتىمە تاڭدانا قارادى: «ۇيعىرشا ما، مۇڭعىلشا ما، شوتو ءبىرتۇرلى!» دەدى. ماسساعان!
اتاسى قىزاراقتاپ قالدى: «ءۇي، بۇلار ءۇش ءتىل دەپ ءوز ءتىلىن ءوزى ايىرماي قالعاندار عوي!» دەپ، سالدى. وسى كەزدە كوزى جىلت-جىلت ەتكەن تاعى ءبىر ۇل كىرىپ كەلدى. كوكەم:
«مىناۋ تورتىنشىدە وقيتىنى» دەدى دە، ماعان قارادى:
«بۇل سوتكىڭدى سۇرايدى، بەرمە! سەنىڭ كىم ەكەنىڭ كەرەك ەمەس، وتىز مينەت بەرشى، اتا دەپ جانىڭدى قويمايدى. نەشە ءتۇرلى ويىن وينايدى، سونداي بالەسى بار...». بىراق، جىلتىلداق كوز ۇل ماعان جىلىۇشىراي قاراپ، قول بەردى: «اسسالاۋ!» سۇراسا بەرەيىن دەپ وتىر ەدىم، اپاسىنا قاراي كەتتى. كوكەم ونى قاتىردىم، دەگەندەي ماعان بەت بۇرىپ:
«وسى ۇيدە ون كىسى بارمىز، بەس سوتكى، ايىنا ون مىڭ تەڭگە كەتەتىن شىعار وسىعان... الگى كەنجە ۇلدا ەكەۋ، كۇنى-ءتۇنى داستاپكى دەپ ءۇي بەتىن كورمەيدى».
«ا، پورتەرمەن مەبىل تاسىيدى عوي، كاسىپ دەگەن سول انەكي!» دەپ، قويدىم. وسى كەزدە مەن كەلگەننەن بەرى زالداعى تەلەديداردىڭ الدىندا جاتقان جاپالاق كوز سارىنى ىمداپ كورسەتتىم: «اناۋ جاتقان نەشىنشىدە وقيدى؟» كوكەم بويىن بالقىتىپ وتىرعان اڭگىمەسىنىڭ ۇزىلگەنىنە وكىنگەندەي، كوڭىلسىزدەۋ:
«وي، ونىڭ شاتاعى كوپ، ساباقتان كەلگەننەن جاتار-جاتقانشا سول تەلەديداردىڭ الدىندا جاتادى. ءاي، ساباق وقىمايسىڭ با، دەسە، مەكتەپكە بارىپ وقىپ كەلدىك ەمەس پە، دەيدى. كەلىن تەكسەرىپ كورسە، العان باعاسى وڭكەي بەس دەيدى. ءوزىنىڭ وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءبارىن رومان قۇساپ وقىپ ءبىتىرىپ تاستاعان، اعالارىنىڭ بوتانيكا، بيولوگياسىن سۇراسا كەز-كەلگەن جەرىنەن ايتا بەرەدى دەيدى، عوي. ىشكاپتىڭ بۇرىشىندا ءۇيلىپ جاتقان ماقتاۋ كۋالىكتىڭ ءبارى وسى تەلەۆيزور كورگىشتىكى ەكەن. انەكۇنى وسى كورىپ جۇرگەن تەلەۆيزوردان بىردەڭە تۇسىنە مە، ەكەن دەپ سۇراستىرسام، ورىس، امەريكا، كارىس، ءۇندىس... وسىدان شىعاتىن ءارتىستىڭ ءبارىن ءوز تۋىسىنداي ايتا بەرەدى...» كوكەم نەمەرەسىنە رازى ما، نارازى ما دىبىس اۋانى بەلگىسىز.
كەتۋگە قامداندىم، بوكە كوكەمنىڭ «تىراقى» اڭگىمەسىنىڭ اسەرى ءالى كوكەيىمنەن ايىقپاعان ەكەن، وسى نەمەرەلەردىڭ قانشاسى تىراقى، قانشاسى جۇيرىك بولار ەكەن، دەپ ويعا قالدىم.
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
