كەشە «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىندا ۇزاق ۋاقىت جىر بولعان «كومپوزيتور» ءفيلمى قويىلدى. «جىر بولعان» دەپ بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. «قازاقستان مەن قىتاي بىرلەسىپ فيلم تۇسىرەدى ەكەن، ءتۇرسىلىپ جاتىر ەكەن، جارىققا شىعىپتى، ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىسى كورىپتى، پروكاتقا شىعادى ەكەن، پروكاتقا شىعىپتى...» دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ جۇرگەلى بەس جىلعا جۋىقتادى.

فيلم تۇسىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداعى باستى وقيعا ەكى كومپوزيتور - قىتايلىق سيان سينحاي مەن قازاقستاندىق باقىتجان بايقاداموۆتىڭ دوستىعىن سۋرەتتەيدى. ولاردىڭ ويىنشا «كومپوزيتور» – دوستىق تۋرالى فيلم. بىراق بۇل ۋاجبەن كەلىسۋگە بولمايتىن سەكىلدى. ەكى ەلدىڭ پرەزيدەنتى باستاپ، ون جىلعا جۋىق ۋاقىت «جىرداي قىلىپ»، اتتارى ۇمىتىلا باستاعان مۋزكانتتاردىڭ 80 جىل بۇرىنعى ومىرىنەن فيلم تۇسىرىلسە، بۇعان قالاي جاي قاراۋعا بولادى؟!

ماقالانى باستاماس بۇرىن ەكى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الايىق. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ وقىپ بىلۋىمىزشە سيان سينحاي - ءبىر فيلمگە جۇك بولاتىنداي تاعدىرى بار كومپوزيتور ەكەن. ەلىنە قايتا الماي، جىراقتا قايتىس بولعان. بىراق ونىڭ ءومىرى، تاعدىرى قىتايعا عانا كەرەك. بۇگىنگى قازاق ايدالاداعى سيان سينحاي تۇگىلى، بايقاداموۆتىڭ ءوزىن بىلە بەرمەيدى. ەندەشە قازاقستاننىڭ 50% قارجى شىعارىپ، بۇل ءفيلمدى تۇسىرگەنى بوس اۋرەشىلىك.

ەكىنشىدەن، ءبىز فيلمگە ونەر تۇرعىسىنان باعا بەرگەلى وتىرعان جوقپىز. ونىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى، رەجيسسەرلەردىڭ، اكتەرلەردىڭ شەبەرلىگى جايلى ءبىر اۋىز پىكىر ايتپايمىز. ءبىزدى قىزىقتىراتىنى كينونىڭ يدەياسى جانە كوزدەگەن ماقساتى.

ءبىز ەكى جىل بۇرىن «كينو-ساياسات. قازاق تاريحىنا تاعى دا وزبىرلىق جاسالماي ما؟» اتتى ماقالامىزدا كينونىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا كۇمانمەن قاراعان ەدىك.

ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2018 جىلى ماۋسىم ايىندا قىتايعا بارعان ساپارىندا سول ەلدىڭ باسشىسى سي تسزينپينمەن بىرگە وسى ءفيلمدى كورگەن بولاتىن. «كومپوزيتور» سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا پروكاتقا شىعادى دەپ جاريالانعان. الايدا بىزگە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن تۇساۋكەسەر وتكەن جىلى مامىر ايىندا ءوتتى. ال جالپى كورەرمەن نازارىنا 2020 جىلى ۇسىنىلىپ وتىر.

بۇل ءفيلمدى ءتۇسىرۋ يدەياسىن قىتاي تاراپى ۇسىنعان كورىنەدى. سوناۋ 2013 جىلى 7 قىكۇيەكتە استاناداعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسكەن سي تسزينپين ەكى كومپوزيتوردىڭ دوستىعى جايلى ءسوز قوزعاعان. وسىدان-اق، «كومپوزيتوردىڭ» تۇسىرىلۋىنە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قۇندىلى بولعانىن، ءتىپتى تاپسىرما بەرگەنىن اڭعارۋعا بولادى.

سيان سينحاي ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە (1941 جىل) تاعدىر ايداپ الماتىعا كەلگەن. وزىنە مۇلدە بەيتانىس شاھارعا تاپ بولعان ونى سول كەزدە قازاق راديوسىندا قىزمەت ىستەيتىن بەلگىلى كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆ قامقورلىعىنا الىپ، قوناقجايلىلىق تانىتقان كورىنەدى. اشىق دەرەككوزدەردە جازىلۋىنشا، سيان سينحاي قازاقستاندا 1944 جىلعا دەيىن تۇرعان.

ال بايقاداموۆ ونى ەكى-ءۇش جىل ۇيىنە تۇرعىزىپ، (كينودا ءتىپتى جەسىر قارىنداسىنىڭ ۇيىنە تۇرعىزادى) باعىپ-قاققانى جايلى ەشقانداي ناقتى اقپارات جوق. ءتىپتى سيان سينحايدىڭ ءومىرى جايلى قىتاي دەرەكتەرىندە ونىڭ الماتىعا كەلگەنى ايتىلعانىمەن، بايقاداموۆتىڭ اتى اتالمايدى دا.

سيان سينحاي مەن بايقاداموۆتىڭ تانىس بولعانى (جارايدى دوس بولعانى) وتىرىك ەمەس. بىراق بۇل ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيتىن، ۇمىتىلا باستاعان دەرەك. سونى قىتايلار قازىپ الىپ، قازاقتى ارقاعا قاعىپ فيلم ءتۇسىردى. ءوز ويلارى، ءوز يدەيالارىمەن. كينودا نە ايتقىسى كەلدى، سونى ايتتى (بۇل جايلى تومەندە جازامىز).

سيان سينحاي ءوز ەلىندە ۇلىقتالماي جۇرگەن كومپوزيتور ەمەس. مىنا فيلم ول جايلى العاشقى كينوكارتينا دا ەمەس. سيان سينحايدىڭ ءومىرى جايلى ءوز ەلىندە 20 ءبولىمدى تەلەسەريال تۇسىرىلگەن. ەندەشە قىتايلارعا «كومپوزيتور» نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ بۇل ءتىپتى مۇلدە قىتايلىق كورەرمەن ءۇشىن تۇسىرىلمەگەن دۇنيە. قازاقستاندىقتارعا ارنالعان، قازاقستاندىقتاردى قىتايمەن «ۇلى دوستىققا» سەندىرۋ ءۇشىن.

ءفيلمدى ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قا­زاق­­فيلم» كينوستۋدياسى مەن قى­تايلىق «Shineworks Pictures» كومپانياسى بىرلەسىپ ءتۇسىردى. فيلمگە جۇمسالاتىن قارجىنى قوس تاراپ ەلۋ-ەلۋ پايىزدان شىعاردى. مونتاجداۋ، كومپيۋتەرلىك گرافيكا جاعىمەن قىتاي تاراپى اينالىسقان. رەجيسسەرى – شەريزات ياقۇب، تەڭ رەجيسسەرى – ءسابيت قۇرمانبەكوۆ.

ءسابيت قۇرمانبەكوۆ تەڭ رەجيسسەر دەپ كورسەتىلگەنىمەن، نەگىزگى شەشىم قىتايلىق رەجيسسەردىڭ قولىندا بولعان سەكىلدى. مۇنى قۇرمانبەكوۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستانعا» بەرگەن سۇحباتىنان اڭعارۋعا بولادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قىتايلىق رەجيس­سەر ءبىزدىڭ اكتەرلەردەن قىتاي كينوسىنا ءتان اسىرە ەموتسيامەن ويناۋدى تالاپ ەتكەن، ءارى دەگەنىن ىستەتكەن. ونىڭ ۇستىنە، كينوعا تۇسەتىن اكتەرلەردى، ءتىپتى قازاقستاندىق اكتەرلەردى دە قىتايلىق رەجيسسەر تاڭداپ العان. مۋزىكا، كومپيۋتەرلىك وڭدەۋ، گرافيكاسىمەن تولىقتاي قىتايلار اينالىسقان. سول ءۇشىن دە جوعارىدا قىتايلار ءفيلمدى ءوز يدەياسىمەن ءتۇسىردى، نە ايتقىسى كەلسە سونى ايتتى دەپ جازدىق.

ەندى «ۇلتتىق ارناداعى» «كومپوزيتور» جايلى

فيلم ەكى كومپوزيتوردىڭ دوستىعى جايلى دەگەنىمەن، باستان-اياق باستى ادامنىڭ سيان سينحاي ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇردى. بوتەن ەلدە ءمۇساپىر بولىپ جۇرگەن جوق، قولدان كەلگەنشە باسا بيلەپ ءجۇر. ءتىپتى جۇرگەن جەرىندە قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋگە تىرىسادى، كىشكەنتاي قىزعا، بايقاداموۆقا، كونتسەرتىن كورۋگە كەلگەن حالىققا (قوستانايدا).

سيان سينحايدىڭ ەكى-ءۇش جىل بويى بايقاداموۆ وتباسىندا تۇرعانى جايلى ناقتى اقپارات جوق دەدىك. بىراق فيلمدە بايقاداموۆ ونى كۇيەۋى حالىق جاۋى رەتىندە اتىلىپ كەتكەن، جەسىر قارىنداسىنىڭ ۇينە تۇرعىزادى. اقىلعا قونا ما؟ التى-جەتى جاستاعى كىشكەنتاي قىزى بار جاس قارىنداسىنىڭ ۇيىنە كەرىسكەدەي قىتايدى جەتەلەپ اپارادى.

ول قىتاي جاي جۇرمەيدى. وتاعاسى جوق وتباسىعا ابدەن سىڭىسەدى. تاماق ىستەيدى، اقشا بەرەدى. كىشكەنتاي قىز ونى «كوكە» دەيدى، جاقسى كورەدى، قىتاي تىلىندە ءان ۇيرەنەدى. بايقاداموۆتىڭ قارىنداسى دا وعان باۋىر باسادى، كەتەردە قيماي كوزىنە جاس الادى، كۇيەۋىنەن قالعان كيىمدى بەرەدى. فيلمدە جاقىندىق وسىمەن شەكتەلەدى. بىراق قىتاي رەجيسسەرى تالاپ ەتكەن اسىرە ەموتسيا ەر مەن ايەل اراسىنداعى ءبىر جاقىندىقتى سەزدىرەدى.

بۇل تۋرالى بايقاداموۆتىڭ فيلمدە ءسوز بولاتىن قارىنداسى داناشتىڭ قىزى قالامقاس تا ەسكەرتۋ جاساعان كورىنەدى. بۇل ءسوزدى قازاقستاندىق رەجيسسەر ءسابيت قۇرمانبەكوۆ تە ايتادى. جوعارىدا اتالعان سۇحباتىندا:

- فيلمدەگى باستى كەيىپكەر سيان سينحاي مەن باقىتجان بايقاداموۆتىڭ قارىنداسى داناشتىڭ قوشتاساتىن تۇسىنا قاتىستى «كومپوزيتور مەن انامنىڭ اراسىندا سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى بولعان ەمەس» دەپ قالامقاس اپامىز ءوزىنىڭ ەسكەرتۋىن جاسادى. بىراق ءبىز ول ەپيزودتا ءتىپتى دە ماحابباتتى ەمەس، سۇراپىل سوعىستىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە ءبىر شاڭىراق استىندا بىرگە تۇرىپ، ءبىر-بىرىنە باۋىر باسىپ، تۋىسقانعا اينالعان جانداردىڭ ادامي اياۋلى سەزىمدەرىن كورسەتكىمىز كەلگەن ەدءى، - دەيدى قۇرمانبەكوۆ.

قازىر ەل اراسىندا قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتى جايلى اڭگىمە كوپ. ولاردىڭ قازاقستاندا كوبەيىپ كەلە جاتقانى ايتىلادى. ءتىپتى قازاقستانعا كەلگەن سوڭ جەرگىلىكتى قىز-قىرقىندى جاعالايتىنى جايلى دا ءسوز بار. بۇل ءتىپتى پارلامەنت سەناتىندا كوتەرىلگەن ماسەلە. سوندا جوعارداعى كورىنىسپەن نە ايتقىلارىڭىز كەلدى، كينو تۇسىرگىشتەر؟

ەكىنشىدەن، فيلم «ۇلتتىق ارنادان» كورسەتىلىپ جاتقانىنا قاراماستان قىتاي كەيىپكەرلەر تەك قىتايشا سويلەيدى. نە ماسقارا! قازاقشا كينودا ورىستار ورىسشا، قىتايلار قىتايشا سويلەپ جۇرەدى. الدە ورىس پەن قىتاي ەشقاشان قازاقشا سويلەمەۋى كەرەك دەگەن زاڭ بار ما؟ قازاق تىلىندەگى كينو بولعان سوڭ، ولاردىڭ ءسوزىن دە اۋدارىپ، قازاقشا سويلەتسە بولادى عوي. الدە بۇكىل قازاقستان كورەتىن «ۇلتتىق ارنا» ارقىلى قىتاي تىلىنە قۇلاق ۇيرەتىپ جاتىر ما؟ سەنات سپيكەرى ۇنەمى تالاپ ەتىپ جۇرەتىن ءتىل بولعاندىقتان، بۇل بولجامدى دا جوققا شىعارۋعا بولمايتىن شىعار.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، بۇگىنگى ادامزات ساناسىن وزگەرتۋدىڭ نەمەسە قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى ءارى ەڭ ءتيىمدى قۇرالى كينو بولىپ وتىر. بۇكىل سانانى كينو ارقىلى جاۋلاۋعا بولادى. وسىنى تۇسىنگەن كورشىلەرىمىز قازاق قوعامىن يەدەياسى كۇماندى كينولارىمەن وزىنە باۋراۋدا. تەلەۆيزوردى قوسىپ قالساڭىز، رەسەيلىك فيلمدەر، سەريالدار قاپتاپ تۇر. اۋدارىپ، ارە بولمايتىنىنا قىزىققان ءبىزدىڭ تەلەارنالار ورىس كينولارىن تالعاماي كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.

ەندى وعان قازاققا بەرەرى از قىتايلىق «كومپوزيتور» ءفيلمى قوسىلدى. رەسەي تۇسىرگەن، ورىسشا كينولاردى كۇندە كورگەنىمىز ازداي، ەندى قىتاي تۇسىرگەن، قىتايشا سويلەيتىن، «قىتاي كينوسىنا ءتان اسىرە ەموتسياعا» تولى فيلمدەردى كورەمىز بە؟ جاۋاپتى شەندىلەر شەتەلمەن بىرلەسكەن جوبا دەگەندى مالدانىپ، ەلگە بەرەرى جوق دۇنيەنى نازارعا ۇسىنىپ وتىر. كينو ارقىلى ايتقىسى كەلگەن ەكى ەل اراسىنداعى «ۇلى دوسىققا» حالىقتى سەندىرگىسى كەلەتىن سەكىلدى...

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz