ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭى. جەلتوقساننىڭ ىزعارلى تاڭىندا جولعا شىقتىق. ات جەككەن شانادا ءۇش ادامبىز. قاراجالداعى ورتا مەكتەپتىڭ سەگىزىنشى كلاسىندا وقيتىن قۇدايبەرگەن، سونى قىسقى دەمالىستا اۋىلعا الىپ قايتۋعا كەلگەن شەشەسى تورعاي جانە مەن.

بارار جەرىمىز بۇل ارادان سەكسەن شاقىرىم. جولاۋشى ورتا تۇستاعى قىرعىز ىبىرايدىڭ قىستاۋىنا ءبىر تۇنەپ ەرتەڭىنە جەتەدى.

جايداق شاناعا جەگىلگەن ارىق كۇرەڭ كوزگە قوراش كورىندى. ءجۇرىسى ماردىمسىز، قامشى ۇيىرىلسە جەلەدى، ىلە اياڭعا كوشەدى.

"مىناۋ جولدا قالدىرماسا جارادى", دەپ ويلادىم.

قاراجالدان ون سەگىز شاقىرىمداعى قىلىشتىڭ سۋ قويماسىنا ەكى ساعاتتا زورعا ىلىكتىك. وسىندا تاجىكەي دەگەن كىسى وتىرۋشى ەدى، سونىڭ ۇيىنەن شاي ءىشىپ، ات شالدىردىق.

– الىس جولعا مىنانداي ارىق اتپەن شىعا ما ەكەن؟! – دەدى كەتىپ بارا جاتقاندا.

الدىمىزدا قوڭىرولەڭ سايى بار، اتاسۋ وزەنى وسى جەردە وڭ قاپتالداعى بۇيرات-بەلدەردى قۋىپ كەتەدى دە، سودان ىبىرايدىڭ ەل جەكە باز دەپ اتايتىن قىستاۋىنا دەيىن قارا تانىتپايدى. اللا ءوزى جار بولسىن، ەندىگى جول سۇرەڭسىز تىرجالاڭاش.

ارىق كۇرەڭنىڭ ءجۇرىسى ونەتىن ەمەس، تورعاي بيشىكتى قانشا ۇيىرسە دە اياڭنان اسپايدى. جەكە بازعا ۇزاق ءجۇرىپ زورعا تايالدىق. جىلقى اتاۋلى اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەندە قارا تارتىپ شىيراپ سالا بەرۋشى ەدى، مىناۋ سىلبىراپ بارىپ توقتاۋعا اينالدى.

– جامانداتقىر! – دەدى تورعاي دىمى قۇرىپ.

ءبىر امالىن تاپپاسا بولماس دەپ، كۇپايكەنىڭ سىرتىنان كيگەن توندى شەشىپ، كۇرەڭنىڭ الدىنا ءتۇستىم دە جۇگىرە جونەلدىم. ءبىراز ءجۇرىپ، ارتىما قاراسام ات بۇلكىلدەپ ەرىپ كەلەدى ەكەن.

* * *

ىبىرايدىڭ تاتار ايەلى ءبىزدى جاقتىرمادى. شاي جاساپ ءجۇرىپ بۇرقىلداپ سويلەۋمەن بولدى.

–  ولاي دا وتكەن – اسسالاۋ، بۇلاي دا وتكەن – اسسالاۋ، بۇل نە قىلعان تاۋسىلمايتىن اسسالاۋ! ىعىر قىلدى عوي، ىعىر قىلدى!

ىبىراي قاباعىن شىتىپ جوتكىرىنىپ ەدى، ودان سايىن ۇدەدى.

– مىنا تورعاي الدىڭعى كۇنى عانا قاراجالعا ءوتىپ بارا جاتىپ قوندى ما؟ قوندى. ودان بۇرىن ەرەنعايىپ مۇعالىم جولشىباي سوقتى ما؟ سوقتى. ايدىڭ باسىندا داۋىلباي ورمانشى كەلدى مە؟ كەلدى. قارا دا تۇر! بۇدان بىلاي بىرەۋىن دە جولاتپايمىن! قۋامىن دا وتىرامىن! قۋامىن دا وتىرامىن!

ءبىراز جەر جاياۋ جۇرگەندىكتەن بە، دەنەم دەل-سال بولىپ، بەس-الى ءتىلىم تابا نان، ازداعان قۇرت-ىرىمشىك تارىداي شاشىلعان داستارحاننان ءدام اۋىز ءتيدىم دە، قاراكولەڭكە بولمەنىڭ بوساعا جاعىنداعى بۇرىشىنا تونىما ورانىپ جاتا كەتتىم.

* * *

تۇندە تۇسىمە ۇيالى قاسقىر ەندى. جازىق دالانىڭ توسىندە كۇنباتىسقا قاراي شۇباپ بارادى. ءوزىم ءبىر توپ توبىلعىنىڭ تۇبىندە قالعىپ-مۇلگىپ وتىرمىن، كوتەرىلەيىن دەسەم، ءالىم جوق، ۇمتىلا ءتۇسىپ قايتا سىلق ەتەم. ءبىر كەزدە الدەكىمدەر كەلىپ: "تۇر دا تۇردىڭ" – استىنا الدى. كوزىمدى اشسام، جانىمدا تورعاي تۇر.

– شىراعىم ويان، ەرتەرەك قوزعالايىق، – دەيدى.

ىبىرايدىڭ ايەلى كۇڭكىلدەپ ءجۇرىپ شاي كەسەگە قۇيىپ بەرگەن اشىعان كوجەنى ءىشىپ، دالاعا شىقتىق. قويشىنىڭ كومەكشىسى ساپار كۇرەڭدى شاناعا جەگىپ جاتىر ەكەن.

– مىنا اتپەن قىسى-جازى جىرتقان با، ىڭىرشاعى اينالىپتى عوي، – دەدى.

قورا جاقتان ىبىراي كورىندى، قولىندا كىشكەنە دوربا.

– مىناعان ءبىر-ەكى ۋىس سۇلى سالدىم، جولدا اتقا بەرەرسىڭدەر، ءالجۋاز نەمە ەكەن، تالعاجاۋ بولسىن، – دەپ قولىما ۇستاتتى.

– ارىق ات جولدا تىيتىقتاسا، انا ەكەۋى ارام ولەدى عوي، – دەدى ساپار اقساڭداپ كەلە جاتقان تورعاي مەن قۇدايبەرگەنگە قاراپ.

تورعاي ەرتەدە اتتان قۇلاپ مەرتىككەن، ال قۇدايبەرگەننىڭ ءبىر اياعى ەكىنشى اياعىنان قىسقا. ايتتى-ايتپادى كۇرەڭ سىلەسى قاتىپ تۇرىپ السا، بۇلارعا قارعا ادىم جەر مۇڭ!

– انا قورانىڭ قابىرعاسىنا سۇيەۋلى تۇرعان سويىلدى الا كەت، – دەدى ىبىراي. – جاياۋعا سۇيەۋ، قورعانعانعا – قارۋ.

* * *

كۇن بۇلتتى، شىڭىلتىر اياز. تۇندە تۇسكەن قىربىق قاردىڭ بەتى تولعان ءىز، تۇلكى مەن قارساق ەرسىلى-قارسىلى جورتىپتى. جەكە بازدان ۇزاي بەرە وزدەرى دە كوزگە شالىندى. ەكى تۇلكى جولدىڭ سول جاعىنداعى شوق قاراعاننىڭ ءتۇبىن بۇرقىراتىپ قازىپ جاتىر. تاس لاقتىرىم جەردەگى بىزگە بۇرىلىپ تا قارامايدى. ءتۇزدىڭ اككى تاعىسى جولاۋشى قارۋلى ما، قارۋسىز با، الىستان سەزەدى. ەگەر مىلتىعىمىز بار بولسا، بۇل ماڭايعا جولاماس ەدى.

الدەن سوڭ بىرەۋى: – بۇلار كىمدەر؟ – دەگەندەي بۇرىلىپ قارادى دا قاردى قايتا بوراتتى.

ارىق كۇرەڭنىڭ وگىز اياڭى، ەسكى شانانىڭ دامىلسىز سىقىرى قاجىتتى.

– مىنا كوتەرەم دىڭكەنى قۇرتتى-اۋ! – دەدىم.

تورعاي ەستىلەر-ەستىلمەس كۇڭك ەتتى.

– وسىنىسىنان جاڭىلماسىن دە.

تەرىستىكتەن سىلبىر جەل ەسىپ، قار ۇشقىندادى. اينالا الدەبىر سويقاندى كۇتكەندەي، سەستەنىپ سۇپ-سۇر! سول قول جاقتاعى قىزىلتاس تاۋىنىڭ نايزا شىڭى كوككە كەكتەنە شانشىلىپ، قاتىپ قالعان. ەتەكتەگى الاسا بەلدەر باس كوتەرۋگە باتپاي جەر جاستانسا، جەل ايداعان سابالاق بۇلت البا-جۇلبا بەزىپ بارادى.

– انانى قارا، – دەدى قۇدايبەرگەن.

وزەن جاقتا دالا بۇركىتى قويانعا ءتۇسىپتى. سول تۇستان قۇلاعان ءۇيدىڭ جارتى قابىرعاسى كورىنەدى. بۇرىن وسى جەردە گريشا دەگەن ورىس ءۇي-ۇشىمەن وتىراتىن. اڭ-قۇستى قورعاشتاپ، سۋعا اۋ سالعىزباي، ۇنەمى ات ۇستىندە ءجۇرۋشى ەدى. الدىڭعى جىلى كوشىپ كەتتى.

ايشىراق بۇل جەردەن جيىرما شاقىرىمداي.

– بۇعان دا شۇكىرشىلىك، – دەدىم ىشتەي. – وگىز اياڭمەن جولدى ورتالاپپىز.

ال كۇرەڭ ءىلبىپ بارىپ توقتادى. جەم بەرمەك بولىپ شانادان ءتۇستىم. اۋىزدىعىن الىپ جاتىپ جارتىلاي جۇمىلعان كوزىنە قاراپ ەدىم، سونگەن شوقتاي كۇلگىندەنىپ كەتىپتى.

اۋىلعا جاياۋ تارتۋ كەرەك، ەندى مىنادان قايران جوق.

وسى ويىمدى تورعايعا ايتىپ ەدىم، بەزىلدەپ قويا بەردى.

– ونىڭ نە؟ ايدالاعا تاستاپ؟!. – دەپ شىرىلدادى.

– دۇرىسى سول، – دەدىم. – ارىق اتتىڭ جەتكەن جەرى وسى. ۋاقىت وزدىرماي جۇرەيىن. اۋىلعا تەزىرەك بارسام، سىزدەرگە ىزدەۋشى دە تەزىرەك كەلەدى.

– جەتپەسەڭ شە؟ – دەپ ۇركەكتەدى قۇدايبەرگەن.

– ءتايت ءارى، قايداعىنى شىعارماي! – دەدى تورعاي.

ويلانىپ ءارى وتىردى، بەرى وتىردى.

– ءجونى وسى شىعار، – دەدى اقىرىندا. – جولىڭ بولسىن!

* * *

شانادا جاتقان قۇرىقتى الىپ ءجۇرىپ كەتتىم. سايراپ جاتقان جول جوق، بىردە قاتقاق، بىردە كۇرتىك. كەيدە جوعالىپ، اۋدەم جەردە زورعا سوراپتانادى.

– جەتەمىن! – دەدىم ءوزىمدى ءوزىم قايراپ. – جەتەمىن! جەتەمىن!

شوپتە ەدىك. بىردە تىرناۋىشقا وتىرامىز، بىردە ءشوپتى ايىرمەن اتجالعا سالامىز. ءشوپ ماشيناسىنا جەگىلەتىن وگىزدەردى سۋارۋ، كەشكە ارقانداپ، ەرتە الىپ كەلۋ دە موينىمىزدا.

سول كۇنى وگىزدىڭ بىرەۋى جوق بولىپ شىقتى. ارقاننىڭ قالاي شەشىلىپ كەتكەنىن كىم ءبىلسىن، ولاي جۇگىردىك، بۇلاي جۇگىردىك، كوزگە تۇسپەدى.

بريگادير سادىققا ايتىپ ەدىك، ال كەپ تۋلاسىن؟! اۋزىنا اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى. بالاعاتتاپ تۇگىمىزدى قويمادى.

قابدەش: – اكىرەڭدەمەڭىز! – دەپ ەدى جاقتان ءبىر تارتتى.

– نەگە ۇراسىز؟ – دەگەن مەنى ءبىر تەپتى.

قوسقا سۇيەۋلى تۇرعان ايىردى الا سالا ۇمتىلدىم.

– ويباي! ءولتىردى! – دەپ شارىلدادى وشاق جاقتا جۇرگەن اسپاز ايەل.

ازان-قازان بولدىق. شوپشىلەر ارا ءتۇسىپ، زورعا تىنشىدىق. بريگادير وگىزدى ىزدەپ كەتكەندە، كيىم كەشەگىمىزدى ارقالاپ ءبىز دە جولعا شىقتىق.

– ءشوپتى تاستاپ قاشىپ بارسام، اكەم ولتىرەدى، – دەدى قابدەش بىلاي شىققاندا.

قولدى ءبىر-اق سىلتەدىم.

– بۇدان دا ولگەن جاقسى.

سودان بەرى جاياۋ ساندالعانىم وسى. وندا جاز ەدى، قازىر قىس. تەرىسكەيدەن كوتەرىلگەن جەل سەزىكتى سۋىلدايدى. شىڭىلتىر اياز دا قاتايعان.

* * *

ءبىراز ءجۇرىپ ارتىما قاراپ ەدىم، ارىق كۇرەڭ قوزعالماعان با، ەكى ارا ۇزارا باستاپتى. قۇلاعىم شۋىلداعان شىعار، الدە تورعاي الدەنە دەپ ايعايلاي ما، ءالسىز داۋىس تالىپ جەتتى.

– توقتاما! تەز جەت! – دەيتىن بولار بايعۇس.

جولدى جۇگىرىپ قىسقارتقىم كەلدى. ۇزىن اۋىر تون شۇباتىلىپ، ادىمىمدى اشتىرمادى.

– ماعان جىلى كۇپايكە-شالبار دا جەتپەي مە؟! – دەدىم كۇبىرلەپ. – اياعىمدا پيما. توڭبايمىن.

سەڭسەڭ توندا شەشىپ تاستاپ، جۇگىرە باسىپ جونەلدىم. ءار قادامىمدى ساناپ كەلەمىن. ءجۇز، ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز... مىڭ.

– بەس مىڭعا دەيىن توقتامايسىڭ! – دەيمىن وزىمە ءوزىم بۇيىرىپ. – ايالدامايسىڭ!

جەل، داتكە قۋات بولعاندا، تۋ سىرتىمنان. قارسى بەتتەن ىسقىرىپ تۇرىپ السا، ول دا قۇدايدىڭ سورى، ماڭدايدان وتكەن ىزعاردان جامانى جوق.

سۋىق سورىپ ءوزىن ءوزى وگەيسىگەن ءوڭىر: – ەي، بيشارا! ارقانىڭ اقىرعان قىسىندا ۇيىڭدە تىنىش وتىرمايسىڭ با؟! – دەگەندەي سالقىن قارايدى.

سازارعان بەزبۇيرەك اسپان: – سور تۇرتكەن عوي! – دەپ سازبەتتەنەدى.

ەستىگەنىم راس پا، الدە... الدىڭعى جاقتان كۇشىك شاۋىلدەدى، ول قۇلادۇزدە قايدان ءجۇر؟!

جان-جاعىما سەزىكتەنە قارادىم. وسى مەنى جاپاندا جىن-شايتان اينالدىرىپ جۇرمەسىن؟!

شوپىر قايىربەكتىڭ شوپشىلەردىڭ قارا قوسىندا وتىرىپ ايتقان قورقىنىشتى  اڭگىمەسى قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە كۇڭگىرلەدى.

– اۋدان ورتالىعىنان كەلە جاتقام، – دەپ ەدى ول. – ماناقا وزەنىنە ىلىككەندە كۇن جاۋدى دا كەتتى. شەلەكتەپ قۇيىپ بەردى. ماشينانىڭ قورابىندا ءۇش-ءتورت قاپ ۇن، شاي-قانت بار ەدى. قۇرىدى-اۋ دەدىم.  قوڭىر قويشىنىڭ قىستاۋىنا قول سوزىم قالعان، سونىڭ قوراسىنا كىرىپ ايالداي تۇرماق بولدىم.

كەڭ بازدىڭ قاقپاسى اشىق ەكەن، ماشينانى ەنگىزىپ، كابينادان ءتۇستىم. كەرىلىپ-سوزىلىپ، دەنەمنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازدىم. شىلىم تۇتاتىپ جاتىر ەدىم، بىرەۋ تۋ سىرتىمنان: – ءسوندىر! ورتەيسىڭ! – دەدى. جالت قارادىم دا سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. انا الدىڭعى جىلى قايتىس بولعان شالاتاي بار ەدى عوي، سول.

– سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ – دەپپىن ساسقانىمنان.

– مەن باياعىدان وسىندامىن، – دەدى ول.

سودان كەيىن قورانىڭ ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ، ال كەپ قارقىلداسىن. جانارى جارق-جۇرق جارقىلدايدى، ءتىسى اقسيىپ كەتكەن.

– لايلاھا-يلاللا! – دەپ كابيناعا ۇمتىلدىم. ماشينانى وتالدىرا سالا زىتتىم.

* * *

اينالاعا سەكەمدەنە كوز سالدىم. قارسى بەتتە قارساق كەتىپ بارادى. جورتا ءتۇسىپ توقتايدى دا شاۋىلدەيدى. "قۇلا ءدۇزدى جالعىز جاياۋ كەزگەن سەنىڭ ءسىرا ەسىڭ دۇرىس ەمەس" – دەيتىندەي.

وزەن جاقتان قارعا قارقىلدادى، قاراپ ەدىم، كورىنبەدى. زىم-زيا.

– اڭ با، جىن با؟! – دەدىم كۇدىكتەنىپ.

– مەيلى، – دەدىم تاعى دا، – مەيلى. مىنا دالانىڭ بۇكىل الباستىلارى جاعالاي قاماسا دا توقتاي المايمىن. بۇگىن قالاي دا اۋىلعا جەتۋىم كەرەك. جۇرە بەرۋىم كەرەك، جۇگىرە بەرۋىم كەرەك.

مىڭ، ەكى مىڭ، ءۇش مىڭ، بەس مىڭ...

ءالى تىڭمىن، شارشاعان جوقپىن. دەنەم قىزىپ بۋسانعان. دەم الىسىم جيىلەگەنى بولماسا، ءبارى دۇرىس.

جول بىردە بار، بىردە جوق. ول مۇلدە عايىپ بولسا دا اداسپايمىن. وڭ قول جاقتا قاتارلاسقان تالدى ارنادان الىستاماسام، ايشىراقتىڭ ۇستىنەن تۇسەمىن.

تۋ سىرتىمنان سوققان جەل كۇشەيىپ كەلەدى.

– ۇيتقىپ، ءۇيىرىپ اكەتسەڭ دە ەركىڭ! – دەدىم. – تەك قار بوراپ الاي-دۇلەي ۇيىتقىماسا بولعانى.

جالعىزدىڭ كوڭىلى الاوكپەلەنىپ قيىردان قيىرعا سابىلا بەرە مە، ەسكە قاي-قايداعى تۇسەدى.

اجەم ايتاتىن. باياعى جاۋگەرشىلىك زامانىندا وسى اتاسۋدى جايلاعان ەلدەن شىققان ءبىر باتىر تالاي جورتۋىل مەن قان مايداندا جارقىلداپ كوزگە تۇسەدى. جاۋ جاساعى ونىڭ اتى اتالعاننان قوعاداي جاپىرىلادى ەكەن.

داڭقى اسقاقتاپ، ايدارىنان جەل ەسىپ، ەلگە قايتىپ كەلە جاتقاندا ءبىر قىراتتىڭ استىنا بۇعىنا قونعان اۋىلدىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. جاقىنداپ قاراسا، قالماقتار ەكەن. ات ۇستىندە زەرىگىپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي جەلىككەن ساربازدار اتويلاپ لاپ قويادى. ءۇي بىتكەندى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، كوزدەرىنە كورىنگەننىڭ ءبارىن قىرىپ سالادى. شاپقان قىلىشتان، ىسقىرىنعان جەبە مەن شانشىلعان نايزادان جالعىز قىز عانا امان قالىپتى. بايعۇس ون بەسىندەگى ايداي تولىقسىعان ارۋ ەكەن.  باتىر قۇمارتىپ، جەل-كۇنگە تيگىزبەي اۋىلعا الىپ كەلەدى.

ەل-جۇرتىن، اتا-انا، باۋىرىن قىناداي قىرعان ادامعا قالاي ءجىبىسىن، قىز كۇن وتكەن سايىن سەمىپ، قۇسادان ولەدى.

ايدان اي وتەدى، جاز كوشىپ قىس جەتەدى. اقپان-قاڭتاردا اتقا قونعان، جولاۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى قايتىپ ورالمايدى. ىزدەگەن جۇرت ءبىرىن تار قويناۋدان، ءبىرىن قوعالى-قورىستى سايدان، ءبىرىن جاپان دالادان تابادى.

ەل نە ويلارىن بىلمەي وشارىلادى. ازامات اۋىلدان شىعا الماي قاڭتارىلادى.

باتىر تالاي جورىققا بىرگە اتتانعان ۇزەڭگىلەس سەرىگىن ەرتىپ اتقا قونادى. قۇلادۇزدە كۇن جۇرەدى، ءتۇن جۇرەدى. ەرتەسىنە اتشالدىرىپ وتىرعاندا اي دالادان نازىك داۋىس ەستىلەدى.

– تۇر! اتىڭا ءمىن! ەر سوڭىمنان! – دەيدى.

قاراسا – وزىنە جۇرەگى جىبىمەي قايعىدان ولگەن بايعۇس ارۋ، قوس ەتەگىن جەل كەرنەپ، اپپاق قاردىڭ ۇستىندە اققۋداي قالقىپ قول بۇلعايدى.

– بوزداعىم! بوزارعان بوپ-بوز دالادا بوتاداي بوزدايتىن شاعىڭ كەلدى! ءجۇر! – دەيدى.

باتىر اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، سوڭىنان سالادى.

– توقتا! – دەپ ايعايلايدى ۇزەڭگىلەس سەرىگى. – توقتا!

جالپاق جازىقتىڭ توسىندە جۇلدىزداي اققان باتىر قايرىلىپ تا قارامايدى.

– توقتا! – دەيدى سەرىگى جانۇشىرىپ. – توقتا! اناۋ ساعان كەكتەنگەن ارۋدىڭ اشىنعان رۋحى! قايت!

سوڭىنان قۋماق بولىپ اتىنا ۇمتىلادى. تالاي جىل جولداس بولعان تۇلپار اسپانعا اتىلادى. ءاپ-ساتتە كوز الدىنان عايىپ بولادى.

* * *

– سودان، – دەيتىن اجەم تىڭداعاننىڭ ءبارىن قايران قالدىرىپ. – اتىنان ايىرىلعان بايعۇس ەلگە جاياۋ زورعا جەتىپتى.

باتىردى ىزدەگەن ەل ءوزى شاپقان اۋىلدىڭ جانىنا تاپقان. شوق توبىلعىنى وراي قۇشاقتاپ، قاتىپ قالىپتى.

سول زاماننان بەرى كەكتى ارۋدىڭ ىزالى رۋحى قىس قۇرعاتپاي اي دالانى اشىنا كەزەدى ەكەن. اشىنىپ ءجۇرىپ قۇرباندىعىن ىزدەيدى ەكەن.

* * *

– تەك مەنەن اۋلاق! – دەدىم ەنتىگىپ. – مەنەن اۋلاق!

جەتى مىڭ، سەگىز مىڭ... ون مىڭ...

جۇرەگىم اۋزىما تىعىلدى، كەۋدەم قىسىلىپ، اياڭعا كوشتىم. وسىلاي ءجۇرىپ تە ءبىراز جەر ۇتۋعا بولادى، تەك توقتاماۋ كەرەك.

الدە تورعايدىڭ تالىپ جەتكەن داۋسى، الدە باسقا ىزىڭ... قاي جاقتان شىعاتىنى بەلگىسىز.

بالكىم قالماقتىڭ، كەكتى قىزى قارلى دالادا جالعىز سىڭسىپ بارا جاتقان شىعار؟!

ايالداپ جان-جاعىما قارادىم. كوكىرەگىم سىرىلدايدى. سول سىرىل ارا-تۇرا ءبىر سۇيكىمسىز دىبىسقا ۇلاسادى.

قايتەر دەيسىڭ، بۇرىن بۇلاي ۇزاق جۇگىرمەگەندىكى عوي، باسىلار. توقتاماۋ كەرەك، جۇرە بەرۋ كەرەك.

وزەن جاقتان دالانىڭ ور قويانى اتىپ شىقتى دا قالت تۇرا قالدى. ۇركەك، سىرت ەتىپ شي سىنسا، اتا جونەلگەلى تۇر.

– قورىقپا! – دەدىم. – اشىنعان ارۋدىڭ كەگى باياعىدا قايتقان شىعار، سەن ەكەۋمىزدە شارۋاسى قانشا؟! مىنا جالعاندا ساعان دا، ماعان دا اللا جار بولسىن!

* * *

ءبىراز جەر اياڭمەن وتىرىپ، ەنتىگىم باسىلعان سوڭ قايتا جۇگىردىم. ەندى ءار قادامىمدى ساناۋدى دا، قايداعى-جايداعىنى قوزداتۋدى دا قويدىم.

– جۇرە بەر! جۇگىرە بەر! – دەدىم ءوزىمدى ءوزىم قايراپ. – تاۋ تەڭسەلىپ، دالا توقىمداي تارىلسا دا توقتاما!

ءبىر ساعات، ءۇش ساعات، بالكىم بەس ساعات وتكەن شىعار. بەسىن اۋىپ بارا ما، كەش تۇسكەن بە... ايىرىپ بولعىسىز. جانارىمنىڭ الدى بۇلىڭعىر بوزعىلت تىلسىم. بىردە سوعان سۇڭگىپ كەتەمىن، بىردە قار جامىلعان جاپاندا ەنتىگىپ كەلە جاتامىن.

قارسى الدىمدا الدەنە قاراۋىتادى.

قۇداي-اۋ، مىناۋ قاشقان تال عوي.

قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلا جازدادى. ايشىراق سونىڭ ارعى جاعىندا قول سوزىم جەردە.

انە يتتەر ءۇرىپ جاتىر.

اپىر-اي، انا قاراڭ-قۇراڭ تايانعان نە پالە؟

الدە قاسقىر، الدە باسقا، جاقىنداي بەرە قارعىدى. كەۋدەمە زىلدەي سالماقپەن سوعىلعاندا شالقامنان ءتۇستىم. "قازىر القىمعا اۋىز سالادى" دەگەن سۇمدىق وي تۇلا بويىمدى جاسىنداي جارىپ ءوتتى.

مۇنىسى نەسى، بەلگىسىز ماقۇلىق بەتىمدى جالاپ قىڭسىلايدى.

جاندارمەن اتىپ تۇردىم.

قۇداي-اي، مىناۋ اقتوس قوي.

ول مەنى شىراينالدى دا، اۋىلعا قاراي زاۋلاپ الا جونەلدى.

* * *

تۇنىمەن دەنەم قىزىپ، جوتەل ءبىر جاعىنان مازانى الىپ، كوز ىلگەم جوق.

تاڭەرتەڭ بادەلحان دارىگەر كەلدى.

– وكپەسى قابىنۋدان امان سەكىلدى، – دەدى كەۋدەمدى ولاي تىڭداپ، بىلاي تىڭداپ. – قىستا ون بەس شاقىرىم جۇگىرۋ وڭاي ما؟! دەمىككەن ءارى سۋىق تيگەن. جاس قوي، ءبىر-ەكى كۇندە تۇرىپ كەتەدى.

– ارىق كۇرەڭ تاجىكەيدىڭ ەسكى قىستاۋىنىڭ تۇسىندا توقتاپتى. ول جەردەن ايشىراققا دەيىن ون بەس شاقىرىم مولىنان بار، – دەدى اكەم.

– ۋاقىت وتكىزبەي بىردەن اۋىلعا تارتقانىڭ اقىل بولعان، – دەپ ارقامنان قاقتى اتام. – تۇنگە قالعاندا جەتۋىڭ قيىن ەدى.

– انا اقتوستىڭ الىستان تانىپ، الدىنان شىققانىن قاراشى، – دەدى اجەم تاڭدانىپ.

– ەسىكتى تىرنالاپ ارسىلداي بەردى، – دەدى اكەم. – بۇعان نە بولدى، قوراعا قاسقىر ءتۇستى مە دەپ، تەز كيىنىپ دالاعا شىقتىم. مەنى كورە سالا قاشقان تالعا قاراي جوسىلدى. قاراسام، سوناداي جەردە بىرەۋ تەڭسەلىپ كەلەدى. جۇگىرە باسىپ تايانعانىمدا: – جەتتىم-اۋ! – دەپ وتىرا كەتتى.

– الدا قۇلىنىم-اي! – ەڭىرەپ قويا بەردى اجەم.

* * *

قاراجالمەن ەكى اراداعى ايعاي دالادا، قاقاعان قىستا ساندالۋىمنىڭ سوڭى وسى ەمەس ەكەنىن سوندا قايدان بىلەيىن.

كەلەسى جىلى قاڭتارداعى دەمالىستا ايشىراققا نەمەرە اعام بالتاشپەن بىرگە كەلدىم. ول اتام سمايىلدىڭ وتان سوعىسىنان قايتپاعان ءىنىسى الىدەن قالعان جالعىز تۇياق. ءبىزدىڭ ۇيدەن سوعىم الماق.

كەلەر جول جەڭىل بولدى. شاناعا جەككەنىمىز كۇيلى تورى ات ەدى، جەلدى دە وتىردى. اۋىلعا جەكە بازدا ات شالدىرىپ الىپ، كوز بايلانباي جەتتىك.

قايتاردا شانا اۋىرلادى، ءبىر سيىردىڭ ەتى تۇتاس سالىندى، وعان قارىن-قارىن سارى ماي، دوربا-دوربا قۇرت-ىرىمشىك قوسىلدى.

– مىنا جۇكتىڭ ۇستىنە ەكى ادام وتىرسا، اتقا اۋىر، – دەپ اتام بالتاشقا ءوزى مالعا ءمىنىپ جۇرگەن قاسقا قۇناندى ەرتتەپ بەردى.

بوزالا تاڭدا ءجۇرىپ كەتتىك. اسىقپاي اياڭداپ كەلەمىز، ويىمىز جەكە بازعا قونۋ. وعان ءتۇس اۋا ىلىكتىك. قوراعا جاپسارلاس جاتاعان ءۇيدىڭ الدىنا توقتاپ، بالتاش اتتان،  مەن شانادان ءتۇسىپ ۇلگەرگەنشە، ىبىرايدىڭ تاتار ايەلى جۇلىنىپ جەتتى.

– كەتىڭدەر! – دەدى شاپشىپ. – كەشە عانا ايشىراقتان ءبىر قورا ادام كەلىپ قوندى. ەندى سەندەر... جوعالىڭدار!

بالتاش قۇنانعا قارعىپ ءمىنىپ، جەلدىرتىپ الا جونەلدى.

– قايدا باراسىز؟ – دەدىم سوڭىنان ايعايلاپ. – تۇنگە ۇرىنامىز! ماياعا تۇنەسەك تە قالايىق!

ول تىڭداعان جوق.

* * *

كۇن بۇلىڭعىر ەدى، جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇرعان، جەل كوتەرىلسە، ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بورانعا اينالۋى وپ-وڭاي. سول كۇدىگىمىدى قالىڭداتىپ تورى قايتا-قايتا وسقىرىندى. جىلقى مالى جولدا قىينالاتىن بولسا، وسىلاي مازاسىزدانادى.

– قايتايىق! – دەپ داۋىستادىم الدىمدا جەلدىرتكەن بالتاشقا.

ەستىمەدى مە، ەستىسە دە ەستىگىسى كەلمەدى مە، قايىرىلعان جوق.

"جامان قاتىن ابالادى ەكەن دەپ تۇرا قاشقانى نەسى؟! – دەدىم كۇيىنىپ. – كۇن بولسا ەكىندىگە ۇلاسقان. قاراجالعا دەيىنگى قىلىشتىڭ وزىنە كوز بايلانباي  جەتسەك جاقسى".

بەكەردەن بەكەر سەزىكتەنبەپپىن، قىستاۋدان ونشاقتى شاقىرىم ۇزاعاندا جەل كۇشەيدى. اينالا اپساتتە اقتۇتەكتەنىپ شىعا كەلدى. اۋەلى سونادايدا قارا جولاقتانعان جوتا-بەلدەر جوعالدى، ارتىنشا تاياق تاستامداعى ويدىم-ويدىم قاراعان-توبىلعى عايىپ بولدى. الدىمداعى بالتاش بىردە بار، بىردە جوق.

ءبىرازدان سوڭ قىلىش قاي جاقتا، جەكە باز قاي جاقتا ەكەنىن ايىرۋدان قالدىم. ۇيتقىعان، ۇيىرىلە سوققان بوران اينالانى وشىگە، ورشەلەنە جۇتىپ جاتىر. جەر-كوك، ءتورت قۇبىلا يۋ-قيۋ ارالاسىپ، اۋدارىلىپ-توڭكەرىلەدى. سول جىن-ويناق الەمدە ەسسىز-ءتۇسسىز قاڭعىعان قاڭباق تا ءبىر، مەن دە ءبىر.

اي دالادا تارپا باس سالعان مىنا بوران ارقانىڭ ءجيى بولاتىن ماي بورانى ەمەس،  الەكەدەي جالانعان ءزارلى، ىزالى بوران. بەت قاراتپاي قۇتىرىنعان كۇشتى جەل قۇلا دۇزگە كىجىنە كومىپ، جانازاڭدى شىعارعانشا اسىق. جىندانادى، جۇلىنادى، جالماۋىزدانا جۇتىنادى.

مانا ءبىر ازىردە وكپە تۇستان بالتاشتىڭ داۋسى ەستىلگەندەي بولىپ ەدى. "اللا-اي! اللا-اي!" – دەپ ەڭىرەگەن سەكىلدەنگەن. سودان بەرى زىم-زيا.

تورى ات ايتەۋىر توقتاماي ءجۇرىپ كەلەدى. جولدان جاڭىلماي كەلە مە، ىزعارلى جەل ىقتىرىپ، اي دالاعا ماڭىپ بارا ما، بەلگىسىز.

قارعا ادىم جەر كورىنبەيتىن اقتۇتەكتە باسىم اينالىپ، تىنىسىم تارىلدى. ارقىراعان بوران تىرشىلىك اتاۋلىنى جانىنان بەزدىرىپ، جاپاندى ۇسكىرىك ۇرەي جايلاعان.

– ءبىتتى! – دەدىم. – جەتكەن جەرىم وسى!

بەتىمدى ۇسىك شالدى ما، الگىندە تىزىلداپ قويا بەرگەن-ءدى، ەندى جانسىزدانعان، بار-جوعى بەلگىسىز.

ءبۇرىسىپ وتىرا بەرمەي قىيمىلدايىن دەپ جەرگە ءتۇستىم. ءبىر قولىمدا اتتىڭ بوجىسى، ءبىر قولىممەن شانانىڭ ارتىنان ۇستاپ ءبىراز ءجۇردىم.

تورى اۋىر شانانى قاشانعى سۇيرەيدى ەكەن؟! وپپى قار تىزەدەن اسادى. ارا-تۇرا مايدا قاراعان-توبىلعىنى جاپىرىپ وتەدى. ءبىر رەت جىراعا كەزىگىپ، ەكى-ءۇش ىرعىپ زورعا شىقتى.

* * *

الا جىن بوراندا بوزعىلت دۇنيەنى بوزداپ كورۋ دە ءبىر عانيبەت ەكەن. قىسقى ءتۇن ۇرلانىپ جەتىپ، جاپان دالا قاراڭعى كورگە اينالدى.

كۇن اشىق بولعاندا ەندىگى قىلىشقا جەتەتىن ەدىم. ال قازىر قاي قيانعا قاڭعىپ بارا جاتقانىم بەلگىسىز.

ءبىر سۇمىراي وي قاماپ الىپ، سەيىلمەي قاجىتتى. بىرتە-بىرتە سۇيكىمسىز سايقال داۋىسقا اينالدى. ء"ولدىڭ! ءولدىڭ! ءولدىڭ!" دەيدى دامىلسىز.

شانا سول جاعىنا كۇرت اۋىپ، دومالاپ ءتۇستىم. بوجى قولىمنان شىعىپ كەتتى. وپپىعا مالتىعىپ زورعا تۇردىم. تۇرا سالا شانانى ىزدەدىم. جوق. ۇرەيلەنىپ، ارى-بەرى جۇگىردىم. ىسقىرىنا، ىشقىنا سوققان، اجداھالانعان اقتۇتەكتە، تاۋ-تاسى مەن قۇلازىعان جازىعىندا ادام تۇگىلى اڭى قالتىراپ جورتقان، اقىرعان بوراندا ارانى اشىلعان اي دالا اشكوزدەنە قىلق-قىلق جۇتقان شىعار، جىم-جىلاس.

اتتىڭ بەتالىسى وسىلاي قاراي-اۋ دەگەن دولبارمەن جۇرە بەردىم، جۇرە بەردىم. بىردە كۇرتىك قارعا بەلۋاردان كومىلەمىن، بىردە قار استىنداعى تۇبىرگە ءسۇرىنىپ قۇلايمىن. ءبىر كەزدە تومەن قاراي قۇلدىراي جونەلدىم. قىلىشتىڭ ماڭايى كەنشىلەر قازعان تەرەڭ شۇرىپتارعا تولى بولاتىن، سولاردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ كەتكەن شىعارمىن دەپ زارەم ۇشتى. زاۋلاپ بارىپ الدەنەگە سوعىلدىم. تىك جار ەكەن. وڭ جاعىم دوڭەس سەكىلدى. سولاي قاراي ءبىراز جۇرگەن سوڭ تابانىمنىڭ استى بيىكتەي باستادى.

بوران ءسىرا دا تولاستايتىن ەمەس. ۇسكىرىك جەل شىر اينالا سوققاندا تالتىرەكتەپ بارىپ زورعا تۇزەلەمىن. ءالىم قۇرىپ، اۋدەم جەر سۇيرەتىلىپ باردىم دا قۇلاپ ءتۇستىم.

باعاناعى سۇيكىمسىز داۋىس جوعالماپتى، تاعى دا ەستىلدى. ء"ولدىڭ! ءولدىڭ! ءولدىڭ!" – دەپ سۇڭقۇلدايدى.

قانشا جاتقانىمدى بىلمەيمىن، ءدال جانىمدا الدەنە سىقىرلاعانداي بولدى. ۇشىپ تۇردىم.

الدە ەلەس، الدە راس، سىقىر شىققان جاقتا بىردەمە قاراۋىتادى. ازىناعان جەل وشىگە شايقاپ، قوزعالعان تارىزدەنەدى.

"بۇل نە بولدى ەكەن؟" – دەپ اڭتارىلىپ تۇرعاندا، جالعىز جىلقى اقىرعان بورانمەن تالاسا قايتا-قايتا شۇرقىرادى.

سولاي قاراي ىشقىنا ۇمتىلدىم. بەس-التى قادام اتتاعان شىعارمىن، كوزىمنىڭ وتى جارق ەتتى.

ەسىمدى قانشا ۋاقىتقا جوعالتقانىم بەلگىسىز، الدەنەگە اسىلىپ تۇرمىن.

شىركىن-اۋ! مىناۋ شانانىڭ جەتەگى عوي.

قۋانعاننان، الدە ابدەن قىستىققاننان، اڭىرادىم كەلىپ. ەگىلىپ ءجۇرىپ ورىنىمنان تۇردىم. ەگىلىپ ءجۇرىپ تورى اتتىڭ مويىنىنان قۇشاقتادىم، ەگىلىپ ءجۇرىپ قيىرشىق قار بىلتەلەگەن كەكىلىنەن ءسۇيدىم.

جانۋار، دىڭكەم قۇرىپ سۇلاپ جاتقان مەنى كورگەندە شۇرقىراپ بەلگى بەرگەن عوي. ماڭدايىم، الدە دوعاعا، الدە ەرشىككە سوعىلىپ، ەسىمنەن تانىپ قۇلاعاندا ەلەڭدەپ توقتاعان عوي. تاستاپ كەتپەگەن عوي.

شۇباتىلعان بوجىنى سىيپالاپ ءجۇرىپ تاۋىپ العاندا ات ورىنىنان قوزعالدى. كىشكەنەدەن سوڭ الدىڭعى جاقتان يت ءۇردى. تورى كىسىنەپ جىبەرىپ ءجۇرىسىن شيراتتى.

* * *

وسپاننىڭ قىلىشتاعى جالعىز ءۇيىنىڭ ەسىگى جۇماقتىڭ قاقپاسىنداي كورىندى. تەڭسەلىپ كىرگەندە دوڭگەلەك ۇستەلدى اينالا وتىرعاندار جاپاتارماعاي اتىپ تۇردى.

– اللا! اللا! بار ەكەنسىڭ عوي! ءتىرى ەكەنسىڭ عوي! –  دەدى بىرەۋ.

بالتاش ەكەنىن داۋىسىنان تانىدىم.

– ات الىپ كەلگەن. اجالى جوق ەكەن، – دەدى وسپان ورىندىققا سۇيەمەلدەپ وتىرعىزىپ جاتىپ.

* * *

دەنەم تۇنىمەن كۇيىپ-جاندى. ەكى بەتىمنىڭ ۇشى ۋداي اشىپ جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. وسپاننىڭ ايەلى تەز جاساعان شايدى شالا-پۇلا ءىشىپ، پەشتىڭ تۇبىنە قيسايا سالعام. نە وياۋ ەمەس، نە ۇيىقتاعان ەمەس، دەل-سال دوڭبەكشۋمەن بولدىم.

ءسويتىپ مازاسىزدانىپ جاتىپ تالىقسىپ كەتسەم كەرەك، الدەكىمنىڭ: – تۇرا عوي، تاڭ اتتى، – دەگەن داۋسى ەستىلدى.

ايدالادا بەلۋاردان قار كەشىپ سابىلعانىم بار، تۇنىمەن كوزىم ىلىنبەگەنى بار، قوزعالۋعا شامام جوق. ايتەۋىر بەتىمنىڭ ۋداي اشىعانى باسىلايىن دەگەن، ءالسىن-ءالى سىزدايدى.

ءوزىمدى ءوزىم قىستاپ، باسىمدى كوتەردىم.

تاڭ اتقانى قايسى، ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى، جانارىمنىڭ الدى بولىمسىز عانا بوزامىقتانادى.

تۇلا بويىم وتقا ورانعانداي. ءشول قىسىپ بارادى.

– سۋ بەرىڭدەرشى، – دەدىم.

بىرەۋ جانىما جاقىنداعان سەكىلدەندى. بالتاش بولار.

– وسەكە! – دەدى. – قاراڭىزشى.

ول اياعىن سۇيرەتە باسىپ كەلدى دە الاقانىن ماڭدايىما، ودان ەكى بەتىمە الما كەزەك باستى.

– كۇلكىلدەپ ىسكەن، – دەدى.

– نە؟ نەگە ىسكەن؟ – دەدىم شوشىپ.

– قورىقپا، – دەدى ول. – ايازدان دومىققان عوي، ەشتەڭە ەتپەيدى.

– مەن نەگە كورمەيمىن؟ – دەدىم ودان بەتەر ۇرەيلەنىپ.

– كوزىڭنىڭ الدى ءىسىپ، جانارىڭ جابىلىپ قالىپتى، – دەدى ول ودان بەتەر ۇركىتىپ.

– ونداي-ونداي بولادى. قازىر قازدىڭ مايىمەن سىلاپ تاستايمىن، قايتادى! – دەگەن ايەلدىڭ داۋسى دا شوشىتتى.

زىعىردانىم قاينادى.

– كەشە جەكە بازدا قالۋ كەرەك ەدى! قاقاعان قىستا ايدالاعا قاڭعىماۋ كەرەك ەدى! ورتەنىپ بارامىن! كۇيىپ بارامىن! – دەپ ايعاي سالدىم.

– سورلى بالا قىينالدى-اۋ! – دەدى ايەل.

بالتاش مەنى دە، تورى اتتى دا قالدىرىپ، قاراجالعا كەتتى.

* * *

ەرتەڭىنە تۇسكە قاراي دارىگەردى ەرتىپ كەلدى. ول كەۋدەمدى تىڭداپ، ۋكول سالدى دا، قاراجالعا الا جونەلدى.

سودان اۋرۋحانادا ايعا جۋىق جاتتىم. ءتورت كىسىلىك تار پالاتادا وتكىزگەن سوڭعى تۇندە قالماقتىڭ ارۋ قىزى تۇسىمە كىردى.

– ساۋ بول! مەن ەندى قايتىپ كەلمەيمىن! – دەپ عايىپ بولدى.

الدان سمايىل، 

جازۋشى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz