داعدارىستان كەيىن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىمەن حالىقتىڭ ءال اۋقاتىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋمىز كەرەك؟

بۇل سۇراقتىڭ بيلىكتى دە، اشىق ويلى ازاماتتاردى دا تولعاندىرىپ وتىرعانى انىق. ۇكىمەت ارينە، ءبىر امالىن تاۋىپ، جوبا جاسايدى. تىعىرىقتان شىعار جول تابادى دەپ سەنەمىز. ال، كاسىپكەر اتانىپ، ءوزىن بەلگىلى تۇلعا سانايتىن ازاماتتاردىڭ پىكىرى قالاي ەكەن دەپ، ءبىراز بەلگىلى ازاماتتىڭ پىكىرىنە قۇلاق ءتۇرىپ كوردىك. سونىڭ ءبىرى – بيزنەس ترەنينگ وتكىزۋمەن اتاعى شىققان احمەتبەك نۇرسيلا مىرزا.

احاڭ داعدارىستان امان-ەسەن شىعۋ جونىندە ءوز الدىنا ۇندەۋ تاستاعان ەكەن. ۇندەۋ تاستاعانى دۇرىس. بىراق، وكىنىشتىسى، بۇل ۇندەۋدىڭ نارىقتىق ەكونوميكا قاعيدالارىنا مۇلدەم قايشى بولىپ تۇرعاندىعى ءبىزدى قاتتى قىنجىلتتى.

(احمەتبەك نۇرسيلا)

احاڭ ءبۇي دەيدى:

– ءبىرىنشى، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز شيكى زاتقا تاۋەلدى بولعاسىن، بىزدە ءوندىرىس بولماعاننان كەيىن، تەڭگە باعامى دوللارعا سالىستىرعاندا قۇلدىراي بەرەدى، دوللار وسە بەرەدى. ويتكەنى دوللاردا كادىمگى تاۋار سياقتى. دوللار سىرتتان از كەلگەننەن كەيىن قىمباتتاي بەرەدى. ەكىنشى، ءبىزدىڭ بيۋدجەت مۇنايدان تۇسەدى. مۇنايدىڭ باعاسى تۇسكەننەن كەيىن، بيۋدجەتتە ۇلكەن دەفيتسيت بولادى. بيۋدجەتتىڭ ورنى تولماعان سوڭ، ونىڭ ورنىن «ۇلتتىق قوردىڭ» ەسەبىنەن تولتىرامىز. ول دا ماڭگىلىك ەمەس، شەكسىز ەمەس. جۇمىسسىزدىق ورىن الادى، زاتتار قىمباتتايدى. وسى جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ – دەپ، ءبىر توقتايدى دا، ارى قاراي ءوزىنىڭ وسى جاعدايدى شەشۋگە باعىتتاعان ۇسىنسىن باياندايدى. – وسى داعدارىستان شىققانشا، بارلىق تويحانالاردى جاۋىپ، سپورتتىق شارالاردى توقتاتۋ كەرەك. تەك، «قانداي كۇن كورەمىز، دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋىمىز، تۇگەلدەي اۋىل شارۋاشىلىعىنا، زاماناۋي عىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋگە جۇمساۋمىز كەرەك. تەلەكانالداردان ءازىل قالجىڭدى توقتاتىپ، تەك قانا عىلىم-ءبىلىم، مەديتسينا، بالا وقىتۋ، ءوندىرىس، قالاي ەكونوميكامىزدى ديۆەرسيفيكاتسيا (كوپ سالالاندىرۋ) جاسايمىز؟ وسىنى حالىق بولىپ ويلانۋمىز كەرەك. ۇكىمەتتە بارلىق كوڭىل كوتەرەتىن ءىس شارالارعا تيىم سالۋ كەرەك. سول كەزدە عانا ەسىمىزدى جيىپ، ەرتەڭىمىزگە ۇمىتپەن قاراي الامىز...

احاڭ ۇسىنعان «داعدارىستان شىعۋ جولى» – وسى.

بۇل ۇندەۋ سىرتىنان قاراعاندا، شىنىمەن جان تەبىرەنتەرلىك. توي-توكىن مەن مادەني شارالاردى پىشاقپەن كەسكەندەي توقتاتىپ تاستاساق، ەكونوميكا ەكى ءۇش جىلدا ءدۇر ەتە تۇسكەلى تۇر ەكەن. ءسويتىپ، تىعىرىقتان سەكىرىپ وتە شىعادى ەمەمىز.

الەۋمەتتىك جەلىدە جۇرت «كەرەمەت ۇندەۋ بولىپتى!» دەپ، احاڭنىڭ ۇنىنە ءۇن قوسىپ، دۋىلداتىپ اكەتىپتى.

ارينە، احاڭنىڭ «اۋىل شارۋاشىلىققا، عىلىم-بىلىمگە، مەديتسيناعا دەن قويۋ» تۋرالى سوزدەرى دۇپ-دۇرىس، ايتارىمىز جوق. ونى قازىر ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارياعا دەيىن ايتىپ جاتىر. وكىنىشتىسى، اتاقتى احاڭ بىزگە سول سالالاردى قالاي دامىتۋدىڭ تەتىگى تۋرالى ءتىس جارماپتى.

احاڭ: «تەڭگە جالعاستى قۇنسىزدانادى، دوللار وسەدى»، - دەپتى.

مەن كەسىپ ايتايىن، تەڭگە جالعاستى قۇنسىزدانبايدى، دوللار وسپەيدى!

ويتكەنى، داعدارىس تەك ءبىزدىڭ ەلدە عانا بولىپ جاتقان جوق. داعدارىس  دوللاردىڭ وتانى اقش-تىڭ وزىندە دە تۋىنداپ وتىر. اقش ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن، قازىر دوللاردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىن 0-گە دەيىن تۇسىرەتىنىن مالىمدەدى. سوندا دا دوللارعا سۇرانىس تۋدىرا العان جوق. الەمدە بارلىق مەملەكەتتەر ەسىك-تەرەزەسىن جاۋىپ العاسىن، «ەكونوميكا» دەگەن بۇل الىپ ماشينانىڭ نەگىزگى جانارمايى بولىپ تۇرعان اقش دوللارىنا دا سۇرانىس بولماي قالدى. مۇنداي جاعدايدا، دوللارعا بايلانىستى تەڭگەنىڭ باعامىنىڭ ۇزدىكسىز قۇلدىراۋى مۇمكىن ەمەس.

ءبىزدىڭ مەملەكەتتە تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالاتىن ءبىر مۇمكىندىك بار. ول – ەكونوميكامىزدى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ترانسفورماتسيالاپ، ىشكى تۇتىنۋدى جەدەل تۇردە ارتتىرۋ.

كەز-كەلگەن الەمدىك داعدارىستىڭ سالدارى قىسقا پەريودى دەگەندە 5-8 جىلسىز ايىقپايدى. بۇل جولعى داعدارىس 1929 جىلعى الەم ەكونوميكاسىنىڭ 50% جەلگە ۇشىرعان الەمدىك داعدارىستان كەيىنگى ەڭ جويقىن داعدارىس بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلدە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولەگى، ءبىزدىڭ شىعىنىمىز حالىقارالىق كاپيتال قورىنىڭ ورتالىعى بولعان ەلدەرگە قاراعاندا از بولادى. بىراق، ءبىر ءبولىم حالىقتىڭ جالاڭ اياق، جالاڭ باس قالۋى ابدەن مۇمكىن. ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. بىراق احمەتبەك مىرزا ايتقانداي، تەڭگەمىز قۇنسىزدانىپ، زات باعامىز قىمباتتاپ قۇردىمعا كەتە قويمايدى.

احاڭنىڭ تەك جالاڭ سەزىمگە سۇيەنىپ، حالىققا تەرىس باعىت-باعدار بەرۋى – تىم جاۋاپسىزدىق. بۇل – ەلىمىزدىڭ قارجىلىق جۇيەسىنە جاساعان قيانات.

احاڭ ەلىمىزدى داعدارىستان شىعاراتىن ەكىنشى ءادىسى – «تويحانالاردى جاۋىپ، تەلەۆيزيالىق شوۋ باعدارلامالاردى قىسقارتىپ، سپورتتىق شارالاردى توقتاتۋ»، - دەدى عوي.

بۇل ەندى ۇيات اڭگىمە. ازدى-كوپتى اتى بار،  ءوزىن ەكونوميستپىن دەپ اتاپ جۇرگەن احاڭنىڭ ايتاتىن ءسوزى ەمەس!

ادەتتە ەل ەكونوميكاسىنىڭ حال-جاعدايىن كاسىپكەرلەردىڭ «بالىق» اۋلايتىن «تەڭىز ايدىنى» دەسەك، احاڭ سەكىلدى بيزنەس ترەنينشىلەر – سول «تەڭىزدىڭ» تۇبىندەگى ۇڭعىل-شۇڭعىلدى تەگىس ءبىلىپ، «بالىق اۋلاۋشىلارعا» باعىت-باعدار سىلتەپ وتىرۋشىلار. تاراتىپ ايتساق، سول «تەڭىز ايدىنىنىنىڭ» قاي جەرىندە «جايىندار»، قاي تۇكپىرىندە «سازاندار» جاتقانىن كورسەتىپ، ونى قارماققا قالاي ءىلۋدى ۇيرەتىپ وتىراتىن كىسى. «تەڭىزدىڭ» تەرەڭ جەرى مەن تاياز جەرىنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن، وعان قاي مەزگىلدە قالاي بارۋ كەرەكتىگىن ايتىپ وتىرۋ دا وسى ترەنينگشىلەردىڭ مىندەتى. سەبەبى، احاڭداردىڭ ءار ءسوزى – التىن. ءار كەڭەسى ءۇشىن ماناعى «بالىقشىلاردان» شىتىرلاتىپ اقشا الادى.

قىسقارتىپ ايتقاندا، احاڭ مالدانىپ جۇرگەن ترەنينگشى دەگەنىڭىز مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمى مەن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىعىن بەس قولدىڭ سالاسىنداي بىلەتىن مامان بولۋى كەرەك.

تالابى تاۋداي جاس بۋىننىڭ سەنىپ ۇستاز تۇتىپ جۇرگەن بىلدەي «ترەنينگشىسىنىڭ» ءوزى نارىقتىڭ ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن ەكونوميكالىق زاڭدىلىعىنا قايشى «ەرتەك» ايتىپ، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۇرلىمىن قايتادان جوسپارلى شارۋاشىلىققا يتەرمەلەپ ءجۇرۋى – شىنىمەن دە نارازىلىق تۋدىرادى ەكەن.

نارىقتىق ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى – تىرلىك ىستەيمىن دەگەن ازاماتقا بار مۇمكىندىكتى بەرىپ، حالىقتىڭ ءال اۋقاتىن كوتەرۋ.

سونىمەن بىرگە، حالىقتان تۇسكەن سالىقپەن ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرىپ، حالىققا بار جاعدايدى جاساۋ. بارلىق ەكونوميكالىق تۇلعالارعا تەڭ مۇمكىندىك بەرىپ، ولاردىڭ ءوز قانىن ءوزى جاسايتىن جاندى مەحانيزمگە اينالۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرۋ. قاتىستى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتار شىعارىپ، ەكونوميكالىق تۇلعالاردىڭ قالىپتى تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. احمەتبەك مىرزانىڭ  جابۋ كەرەك دەپ وتىرعان «تويحانا»، «تەلەۆيزيا»، «سپورت كەشەندەرى» دەگەنىڭىز، بىلە-بىلسە، ول – مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى ەكونوميكالىق بولشەگىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

«توي» جاساۋ – بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ ءداستۇرى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇتىنۋدى ارتتىراتىن، ەكونوميكانى تۇراقتاندىرعىش فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ءبىز ونىڭ سىرتىنا قاراپ، كوزىن قۇرتۋ كەرەك دەسەك، ول ەكونوميكاعا جات دوگما بولادى. قازىر شەت ەلدەردە داعدارىسقا بايلانىستى تۇتىنۋ تومەندەپ كەتكەننەن كەيىن، ىشكى تۇتىنۋدى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن، ءارتۇرلى تۇتىنۋشىلىق قۇندى قاعازدار تاراتىپ جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى، نارىقتىق ەكونوميكادا  بىرەۋدىڭ شىعىسى، ەندى بىرەۋدىڭ كىرىسى بولىپ تابىلادى. تۇتىنۋ قانشالىق ارتقان سايىن، تابىس كوبەيەدى. ءسويتىپ، ەكونوميكا ءوز قانىن ءوزى جاساپ، ماكروەكونوميكانىڭ جاندانۋىن كەلتىرىپ شىعارادى. بۇگىنگى داعدارىس ءبىزدىڭ تۇتىنۋ ورەمىزدى بارعان سايىن تومەندەتەدى، بارا-بارا ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە تۇسىرەدى. سول كەزدە جىلىك مايى از تويحانالار مەملەكەت كۇشتەپ جاۋىپ تاستاماسا دا، وزىدىگىنەن قاڭىراپ بوس قالاتىن بولادى.

ەگەر، ءبارىن جاپتىرىپ تاستاساق، بۇل نەگە اپارىپ سوعادى؟

ەڭ ءبىرىنشى - جۇمىسسىزدىققا، ەكىنشى - ازىق-تۇلىكتىڭ ءوندىرۋشىسى مەن وڭدەۋشىسىنىڭ ءبىر ءجۇرىس ونەركاسىبى كۇيرەيدى. مەيلى، قايسى سالانى دامىتۋ ءۇشىن دە ەڭ الدىمەن جوعارى دەڭگەيدەگى ىشكى سۇرانىس قاجەت. ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتامىز دەسەك، الدىمەن ىشكى سۇرانىستى ارتتىرۋمىز كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى بويىنشا ىشكى سۇرانىستىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى ارينە، تاماقتانۋ، ويىن ساۋىق ورىندارى. مۇنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ توي-تومالاق وتكىزەتىن تويحانالارىمىز دا نەگىزگى تۇتىنۋشى ەكونوميكالىق فاكتوردىڭ ءبىرى.

تۇركىستان وبلىسىنداعى قىرىققابات نەگە ءشىرىپ جاتىر؟ كارانتينگە بايلانىستى تاماقتانۋ، ويىن - ساۋىق ورىندارى جابىلىپ ەدى، كوكونىسكە سۇرانىس ازايىپ كەتتى. دەمەك، ىشكى سۇرانىس كوپ بولعاندا عانا، ونىڭ وندىرۋشىلەرى – شارۋا قوجالىقتار مەن تاماق ونەركاسىبى ەسەيەدى. سول ارقىلى ۇلعايمالى ءوندىرىس قالىپتاسادى. سوڭىندا كاسىپورىننىڭ دەڭگەيى جوعارلاپ، ەكسپورتتىق الەۋەتكە كوتەرىلەدى.

سوندىقتان مەملەكەت الدىمەن ىشكى تۇتىنۋدى ىنتالاندىرۋعا كۇش سالعانى ءجون. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدا، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىزدىڭ كاسىپكەرلەردىڭ وندىرگەن ونىمدەرىن الۋعا باسا ءمان بەرۋى، حالىقتى ەڭ الدىمەن وزىمىزدە جاسالعان ونىمدەردى تۇتىنۋعا جەبەۋى، ىشكى تۇتىنۋدى ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن ساۋدا ورىندارىنىڭ كوپتەپ اشىلۋىنا جول اشۋى كەرەك. سوندا عانا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ يمپورتتى ازايتىپ، ىشكى تۇتىنۋ ساپالى تۇردە ورلەۋگە كوتەرىلىپ، ەكونوميكا تۇراقتانادى.

ءۇشىنشى، مادەنيەت ونەركاسىبى ەكونوميكالىق تىرەگىنەن ايىرىلادى. سونىمەن، مادەنيەت ءوندىرىسى كۇيرەيدى. جاسىرارى جوق، ءبىزدىڭ شوۋ بيزنەسىمىز – توي بيزنەس. وسى توي بيزنەستىڭ ارقاسىندا، قانشاما ونەرپازدار نانىن تاۋىپ وتىر؟ قانشاما جاقسى شىعارمالاردىڭ ومىرگە كەلۋىنە ەكونوميكالىق تىرەك بولىپ وتىر؟ ەگەر توي بيزنەس بولماعاندا، بۇكىل مەملەكەتتىك تەاتر، مەملەكەتتىك كونتسەرتتىك ۇيىمداردا ماردىمسىز جالاقى الىپ وتىرعاندار جان جاققا تەنتىرەپ، ساپالى كونتسەرتتىك ۇجىمدى ساقتاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. انىعىن ايتقاندا، توي بيزنەس مەملەكەتتىڭ مادەنيەت، كوركەمونەر دەڭگەيىن كوتەرۋگە وشپەس ۇلەس قوسىپ تۇر.

ءتورتىنشى، سپورت ويىندارىنا كەلسەك، ول – ءبىرىنشى، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنىڭ كەپىلى. ەكىنشى، وندا ۇلكەن ەكونوميكا اينالىپ جاتىر. مادەنيەت، سپورت بيزنەسى قوسىلىپ، جالپىلاي مادەنيەت ونەركاسىبى دەپ اتالادى. دامىعان ەلدەردە ونىڭ ىشكى ونىمدە ۇستايتىن ورنى ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىندا تۇرادى. ەگەر بىزدە وزىمىزدە باردى كوزگە ۇرىپ، جۇيەلى تۇردە مادەنيەت، سپورت، ءتۋريزمدى ويداعىداي دامىتا الساق، ءبىزدىڭ دە مادەنيەت ونەركاسىبىمىزدىڭ ىشكى ونىمدەگى ۇستايتىن ورنى ءبىرىنشى بولماسا دا، ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلمەسىنە كىم كەپىل؟!

ال، احاڭنىڭ بۇل بولجامىنا قاراعاندا، ول كىسىنىڭ «تالىمىنەن» وتكەن بولاشاق كاسىپكەرلەر كولشىكتىڭ بەتىنە شىققان شاباقتاردى عانا ۇستاۋعا جارايتىن كورىنەدى. احاڭ جايلى ايتارىمىز – وسى.

ەندى، بۇل داعدارىستان قالاي ءساتتى شىعۋدىڭ، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋدىڭ جولدارىن وزىمشە پايىمداپ كورەيىن.

ءبىرىنشى، ۇكىمەت شاعىن كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا شەكتەۋدىڭ بارلىعىن الىپ تاستاۋ كەرەك. كىم قانداي ورتا-شاعىن كاسىپپەن اينالىسام دەسە، قۇجات جيىپ ساندالماۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ كاسىپكەرلەرگە بولعان «الدىمەن بەكىتىپ، ارتىنان جۇمىس باستاۋ» تالابىن، «الدىمەن جۇمىس باستاپ، ارتىنان بەكىتۋگە» وزگەرتەتىن فورماعا كوشىرەتىن مەزگىل جەتتى. ەگەر كاسىپكەر قاتىستى زاڭ تارتىپتەرگە قايشى كەلگەن جاعدايدا دا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر وعان بىردەن ايىپپۇل سالىپ نەمەسە جۇمىسىن جاپتىرىپ تاستاماي، كەرىسىنشە كاسىپكەردى دۇرىس باعىتقا جۇرۋگە وزدەرى جول سىلتەۋى، تىعىرىقتان الىپ شىعۋى كەرەك. تەك، بەلگىلى مەرزىمنىڭ ىشىندە (2-3 جىل) مەملەكەت بەكىتكەن نورمالاردىڭ تالابىنا جەتۋدى مىندەتتەسىن.

وسىلاي بولعاندا، ءاربىر ادام ءوزىنىڭ قولىنان كەلگەن كاسىپپەن اينالىسىپ كورۋگە تىرىسادى، تىرلىك ەتۋگە تالپىنادى. وسى ارقىلى ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىن، ءوز وتباسىن ءوزى باعاتىن، بىرتىندەپ وزگەلەردى دە جۇمىسپەن قامتيتىن دارەجەگە جەتەدى. ءسويتىپ، ازاماتتاردىڭ جەكە بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى. جاڭا جۇمىس ورىندارى كوپتەپ اشىلادى. پرەزيدەنتتىڭ ميكرو بيزنەستى 3 جىلدىق سالىقتان بوساتۋ ءموراتوريى بىتكەنشە، ولار دا مەملەكەتكە سالىق تولەۋگە دايىن ەكونوميكالىق تۇلعاعا اينالادى. بۇل – قىتايدىڭ وسىدان 40 جىل بۇرىنعى العاشقى دامۋعا بەت الۋ بارىسىندا «رەفورمالاۋ ەسىكتى اشىق ۇستاۋ» ساياساتىنىڭ اياسىندا قولدانعان تاجريبەسى. قىتاي ونى «اۋىل-قالاشىق كاسىپورىندارىن جانداندىرۋ» ساياساتى دەپ اتادى. اش-جالاڭاش وتىرعان قىتاي حالقى بىردەن كاسىپكەرلىككە بەت الدى، ءال اۋقاتى كوتەرىلدى. اتالعان ساياسات ءوز جەمىسىن بەرگەنى سونشالىق، حالىق ۇكىمەت دەگەندى ۇمىتىپ، تەك ءونىم ءوندىرۋ، سالىق تولەۋ دەگەندى عانا بىلەتىن دەڭگەيگە جەتتى.

بىراق، قىتايدىڭ «نە ىستەگىڭ كەلسە، سونى ىستە. ايتەۋىر، ءوز جانىڭدى ءوزىڭ باعىپ، مەملەكەتكە سالىق تاپسىرساڭ بولدى!» دەگەن بۇل «ۇزىن ارقان - كەڭ تۇساۋ» ساياساتىنىڭ ۇتقان جەرى دە، ۇتىلعان جەرى دە بولدى. ۇتىلعان جەرى – قىتاي تاۋارلارى ساپاسىزدىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ۇتقان جەرى – حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كوتەرىلدى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قورجىنى تولدى. قىتاي تاۋارلارى بۇكىل الەمدى جاۋلادى.

مەيلى، قالاي بولسا دا نارىقتىق شارۋاشىلىقتىڭ العاشقى باسقىشىندا كاسىپكەرلىكتى جاپپاي دامىتۋدا، حالىقتى ءوز ەركىنە جىبەرۋدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بۇل ەكونوميكالىق ساياسات دالەلدەدى. ءونىم ساپاسىن بىرتىندەپ نارىق ءوزى تەڭشەپ وتىراتىن بولادى. ويتكەنى، تۇتىنۋشىلاردىڭ تابىسى مەن تۇتىنۋ دەڭگەيى جوعارلاي باستايدى.

(ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى)

ال، مۇنداي فورماعا كوشكەن جاعدايدا، اكىمشىلىك باسقارۋ قاي كەزدە كەرەك؟

ول ءوندىرىس ورىندارىنىڭ سانى كوبەيگەن تۇستا، باسقارماسا بولمايتىن دەڭگەيگە جەتكەندە، سول كەزدەگى ءىس جۇزىندىك جاعدايعا يكەمدەلە وتىرىپ، تالاپ بويىنشا رەتتەۋ الىپ بارۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىنان الىپ قاراعاندا، حالىققا «وسى تالاپقا جەتسەڭ ءوندىرىس اشاسىڭ، جەتپەسەڭ اشپايسىڭ!» دەپ، ساسىق كەكىرىپ تۇراتىن زامان ەمەس. قايتا، ۇكىمەتتىڭ «نە ىستەسەڭ سونى ىستە! جانىڭدى باق! بىزدەن نە كومەك كەرەك، ورىندايىق!» دەيتىن مەزگىلى. سوندىقتان ءبىر شەڭبەردى سىزىپ الىپ، جۇمىس ىستەيمىن دەگەن حالىقتى سول شەڭبەردەن شىعارماۋ – حالىققا كىرىس، مەملەكەتكە سالىق اكەلمەيدى. قازىر حالىقتى اش-جالاڭاش قالدىرماي، مەملەكەتتى تۇراقتى ۇستاپ تۇرساق، سونىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا.

ەكىنشى، «جەر كودەكسىندە» جەردىڭ پايدالانۋ ماقساتىنا قاراي، «بيزنەسكە ارنالعان جەر، اۋىلشارۋاشىلىققا ارنالعان، تۇرعىن ۇيگە ارنالعان جەر» دەگەن سياقتى ءارتۇرلى جەرلەر بار. سونىمەن بىرگە، قالادا دا ۇيلەردىڭ قولدانۋ ماقساتىنا قاراي «بيزنەسكە ارنالعان» «تۇرعىن ۇيگە ارنالعان» دەگەن ۇيلەر بار. بۇلاردىڭ شەكاراسىن زاڭمەن پىشاق وتپەيتىندەي ەتىپ، مۇزداي قىلىپ بەكىتكەن. بۇل شەكارانى قورعاپ جاتاتىن «ارناۋلى جاساقتار» «ءا» دەسەڭ، «ءما!» دەگەلى تۇر. ەگەر، ءبىلىپ-بىلمەي سول شەكارادان ءوتىپ كەتسەڭ، ايىپپۋل ارقالاپ، قاتاڭ جازالاناسىڭ. ءوزىڭنىڭ جەرىڭ وزىڭە قول بولماي قالادى. تۇرعىن ءۇي سالام دەپ الىپ، ارتىق جاتقان جەرىڭە كىشىگىرىم بيزنەس اشا قويساڭ، ونى باسقاراتىن «جاندايشاپتار» كەلىپ، جانىڭدى سۋىرىپ الا جازدايدى، كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەدى. ال ونىڭ پايدالانۋ ماقساتىن وزگەرتىپ، زاڭدى جولمەن ىسكە قوسايىن دەسەڭ، ءوزىڭ ساتىپ العان جەرىڭدى وزىڭە ساتىپ بەرەدى. بولماسا، زاڭدى قۇجات جاسامايدى. مەيلى، جەر بوس جاتسا جاتسىن، وعان ەشتەمە اشۋىڭا بولمايدى. ونىڭ جاندى مىسالدارى كوپ، ءوز باسىمىزدان دا وتكىزىپ وتىرمىز. ەگەر، وكىمەت شىنىمەن ورتا شاعىن بيزنەستى قولداپ، حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ نيەتى بولسا، تۇرعىنداردىڭ اۋلاسىنداعى بوس تۇرعان جەر ۋچاسكەسىن ىسكەرلىك ماقساتقا پايدالانۋعا وزگەرتكىسى كەلسە، وندا ونى تولەمدەردەن بوساتۋ كەرەك. كوپ قاعازدىلىقتىڭ دا جولىن كەسىپ، بىردەن راسىمدەپ بەرگەن دۇرىس. كاسىپكەر ءوزى قال-قۇلت ەتىپ ءجۇرىپ جيناعان از اقشاسىنا ءوز جەرىن ءوزى ساتىپ الىپ،  تونالماۋعا ءتيىس. ساۋدانىڭ ماقساتى وزىندىك قۇندى ءتۇسىرىپ، ەڭ جوعارعى پايداعا كەنەلۋ. كاسىپكەر ءۇشىن وزىندىك قۇندى جوعارلاتاتىن ەڭ ۇلكەن شىعىستاردىڭ بىرەۋى – ءوندىرىس ورنىنىڭ جالاقىسى.

اقش-تىڭ وتىزىنشى پرەزيدەنتى دجون كالۆين كۋليدج: «امەريكا حالقىنىڭ ەڭ باستى جۇمىسى - ساۋدا»،- دەگەن ەدى.

دەمەك، ءبىز دە دامۋعا قول جەتكىزەمىز دەسەك، قازاقستان حالقىنىڭ دا ەڭ باستى جۇمىسى – ساۋدا بولۋعا ءتيىس. ەگەر شىنىمەن دە بۇكىل حالىق كەز-كەلگەن جەردە كەدەرگىسىز ساۋدا ىستەي الاتىن بولسا، مەملەكەتتىڭ بۇكىل قويناۋى ساۋداعا تولسا، داعدارىستى كوزدى اشىپ - جۇمعانشا ەڭسەرىپ تاستايمىز.  ول كەزدە قازاق باي بولماي، كىم باي بولادى؟

ءۇشىنشى، ءار ءوڭىردىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگى ەگىن ەگەمىن، مال باعامىن دەگەن كاسىپكەرگە، جەردى «جەردەن شۇقىپ» بولسا دا تاۋىپ بەرۋ كەرەك.

ياعني، ءاربىر ەلدى مەكەندەردەگى يگەرىلمەي جاتقان جەردى مەملەكەت تەزدەن قايتارىپ الىپ، يگەرەمىن دەگەن كاسىپكەرگە بيزنەس جوسپارىنا قاراي تەگىن ءبولىپ بەرۋى ءتيىس. 70%-ىن يگەرۋگە كەلەتىن ۇلان بايتاق قازاقتىڭ جەرىندە «مال وسىرۋگە جايلىم جوق، ەگىن سالۋعا جەر جوق!» دەپ، حالىقتىڭ تەنتىرەپ ءجۇرۋى  ەشقانداي لوگيكاعا سىيمايدى. ءوڭىر باسشىلارىنىڭ قىزمەت ناتيجەسىن  ونىڭ اۋىل شارۋشىلىعىنا قانشالىق دەڭگەيدە كوڭىل بولۋىمەن، الدىنعى جىلدان قاراعاندا كاسىپكەرلىكتى قانشالىقتى دەڭگەيدە كوپ جولعا قويا العانىمەن باعالاپ وتىراتىن مەحانزيم كەرەك بىزگە. سونىمەن بىرگە، مەملەكەت بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرىنىڭ دۇرىس يگەرىلۋ، يگەرىلمەۋىن بۇكىل حالىق بولىپ قاداعالاي الاتىن ىستىق جەلى ىسكە قوسىلىپ، كەز-كەلگەن قوڭىراۋ وزىنە ەڭ قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاۋاپ الا الاتىن بولسا،  «بوس جاتىپ جاۋ شاقىراتىن» جەر قالماس ەدى.

ءتورتىنشى، قازىر بىزگە كەلگەن ينۆەستورلار انا اكىمنىڭ ەسىگىن ءبىر سىعالاپ، مىنا اكىمنىڭ ەسىگىن ءبىر قاعىپ، قولىنان بەرىپ، اياعىنان توزىپ ءجۇر.

2016 جىلى استانا قالاسىنىڭ ساۋدا پالاتاسىنىڭ باسشىلارى جانە بىرنەشە كاسىپكەرلەر قىتايدىڭ نانتۋڭ قالاسىنىڭ ونەركاسىپ كورمەسىنە جانە ينۆەستور تارتۋ جينالىسىنا بارا قالدىق. سوندا قىتايدىڭ «ينۆەستيتسيا تارتۋ مەكەمەسىنىڭ» قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسى، قۇددى تاۋارىن تىقپالاپ ساتىپ جۇرەتىن كومپانيانىڭ قىزمەتكەرلەرى سياقتى زىر جۇگىرىپ ءجۇر. ۆيزيتكاسىن ۇسىنىپ، «زاۋىت سالام دەسەڭىز، زاۋىت ءۇيىن كورسەتەيىن، بىزدە بارلىق جاعداي جاسالعان، مىناداي ءتيىمدى ساياساتتارىمىز بار..» دەپ، الدى-ارتىڭدى ورايدى. قۇداسىن كۇتكەندەي، جايلىپ جاستىق بولىپ، ىشىڭنەن كىرىپ، سىرتىڭنان شىعادى. قىتايدىڭ تەز دامۋىنىڭ ءبىر سىرى – وسى. ءبىز دە نەگە سولاي ىستەمەسكە؟ ىستەۋگە بولادى. قولىمىزدان كەلمەي مە؟ كەلەدى! ەگەر، ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىك جالعاستى وسىلاي بيۋروكراتيالىق دەرتپەن جۇمىس ىستەي بەرسە، ءبىزدىڭ تىعىرىقتان شىعىپ، دامۋعا قول جەتكىزۋمىز قيىنعا سوعادى...

سول ءۇشىن، شەتتەن كەلگەن ينۆەستيتسياعا قويىلاتىن قاتاڭ تالاپتاردى ازايتۋ كەرەك. اكىمشىلىك كەدەرگى دەگەن اتىمەن جوق بولۋى كەرەك. اقشا سالام دەپ كەلگەن شەتەلدىك ينۆەستورعا ءوندىرىس اشۋعا لايىقتى ينفراقۇرلىم دايىن بولۋ كەرەك. بيلىك ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانباي، جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە قۇزىرەت بەرۋ كەرەك... سول كەرەكتەردىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەمەلدى زاڭ كەرەك!

بەسىنشى، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر ءتيىمدى جولى – قارجىلىق قولداۋدى ودان ارى جەڭىلدەتۋ. ناقتىراق ايتقاندا، بانكتىڭ نەسيە بەرۋ جۇيەسىن رەفورمالاپ، مەملەكەتتىڭ جەڭىلدەتىلگەن نەسيەسىن الۋدىڭ مۇمكىندىگىن ءتىپتى وڭتايلاندىرۋ كەرەك. قازىر مەملەكەتتىڭ «دامۋ قورى» ەكىنشى دارەجەلى بانكتەردىڭ قول جاۋلىعى بولىپ قالعان. بانكتەر ونى وزىنە ءتيىمدى بولسا پايدالانادى، ءتيىمسىز بولسا لاقتىرىپ تاستايدى. بانكتەر بارىنشا مەملەكەتتىڭ جەڭىلدەتىلگەن نەسيە ساياساتىن اتقارماۋعا تىرىسادى.

ويتكەنى، ءسىزدىڭ كەپىلگە قويعان مۇلكىڭىزدىڭ سىرتىندا «دامۋ قورى» سىزگە 50% كەپىلدىك بەرەدى. بىراق، ول 50% كەپىلدىكتىڭ قاتەرىن نەسيە بەرگەن ەكىنشى دارەجەلى بانك ارقالايدى. ياعني، بانك ءوزىنىڭ بەرگەن قارىزىن قايتارىپ الۋعا 100% ءوزى جاۋاپ بەرەدى. سوندىقتان، ەگەر مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنان يگىلىكتەنگىڭىز كەلىپ،  "«دامۋ قورى» ارقىلى ورتا-شاعىن بيزنەسكە «دامۋ قورى» كورسەتكەن بانكتەن نەسيە سۇراساڭىز، بانك سىزدەن كەم دەگەندە ەكى ايسىز جيناپ بىتپەيتىن قۇجاتتاردى تالاپ ەتەدى. سونىمەن بىرگە،  نەسيە شارتتارى اۋىرلاي باستايدى. ال، جوعارى پايىزدى (20-26%) نەسيە الام دەسەڭ، ونى 3 كۇندە راسىمدەپ بەرۋگە ۋادە بەرەدى. بانك ونى «سىياقى» دەپ، اتايدى ەكەن. ال قاراڭىز، مۇنداي «قولداۋشى» ەمەس، «توناۋشى» بانك جۇيەسى تۇرعاندا، ورتا-شاعىن بيزنەس، كاسىپكەرلىك قالاي داميدى؟!

مەنشە، قولداۋ كورسەتەتىن كاسىپورىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن «دامۋ قورى» ءوزى انىقتاپ، ءوزى بەرەتىن 50% كەپىلدىككە ءوزى يە بولعانى دۇرىس. ءسويتىپ، اقشانىڭ كەيىن قايتارىلۋ قاۋىپسىزدىگىنە ءوزى جاۋاپ بەرىپ، بانكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جەڭىلدەتسە، نەسيەنىڭ بەرىلۋى دە جىلدامدايتىن ەدى.

«ساۋدا ساقال سيپاعانشا» دەگەندەي، قازىرگى تاڭدا كەز كەلگەن ساۋدا ءوز ۋاعىندا جاسالماسا، پايدا كورۋدىڭ ورنىنا زيان تارتىپ قالۋىڭ ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان، نەسيەنى راسىمدەۋ مەرزىمىن بارىنشا قىسقارتىپ، نەسيەنى كاسىپكەرگە «ەگىستىككە ۋاعىندا جاۋعان جاڭبىرداي» ەتىپ تەز قولىنا تيگىزسە، سوندا عانا ورتا شاعىن بيزنەسىمىزدىڭ تامىرىنا ءدال ۋاعىندا سۋ بارىپ، قاۋلاپ وسەر ەدى.

ايتا بەرسەك ماسەلە كوپ. ارينە، ءبارى ءبىر ماقالانىڭ كولەمىنە سىيماس. ەستىر قۇلاق بولسا، الدا جانە ايتا جاتارمىز. بۇل جولعى كارانتين بۇكىل ەلدى جۇمىستىڭ قادىرىنە ءبىر جەتكىزۋدەي جەتكىزدى. ەندى ەشكىم جۇمىس ىستەۋدەن جالىقپايتىنداي بولدى. وسىنداي دا بيلىك جۇمىس ىستەيمىن دەگەن حالىققا دۇرىس ساياسات بەرسە، ەلىمىز ءالى-اق  داعدارىستان امان ەسەن شىعىپ، باي قۋاتتى ەل بولادى! وعان  سەنىمىم كامىل!

ەڭ باستىسى، وسى ايتقاننىڭ ءبارىن ورىنداۋ ءۇشىن كەمەل زاڭ كەرەك. ول زاڭدى «كەڭسەبايلار» ەمەس، تاجىريبەلى ماماندار مەن تاجىربيەلى كاسىپكەرلەر جاساسا، ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى.

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى

Abai.kz