(اڭگىمە)

قازاق يدەلوگياسى ياسcاۋيدەن باستاۋ الادى.

ءبىر فاتيحا ءۇش ىقىلاس وقىپ، قوجا احمەت ياسساۋي مەن ءامىر تەمىردىڭ  مۇباراك رۋحىنا باعىشتاپ، ءبىر اللانىڭ اتىمەن باستايمىن. 

قىرىق ءۋازىردىڭ ورتاسىندا سالتاناتى جاراسقان الەمدى جاۋلاۋشى ءامىر تەمىر كەلەدى، سايىپ قىران جىگىتتەردى ارقاسىنا كوتەرگەن سايگۇلىك تۇلپارلار اۋىزدىقپەن الىسا وسقىرىنادى، جەڭىل باسا شاپشاڭ جۇرەدى، سار دالانىڭ قۇمدى بورانى توقتاۋسىز گۋىلدەپ، قۇلاقتارىن تۇندىرىپ، كوزدەرىنە شاڭ ۇرلەيدى. ءوز تەگىن حان اۋلەتىنە بايلاپ، قىزىر قوجاعا كۇيەۋ بولعان تەمىر، جاس توقالعا ارناپ كوڭىل اشار باق سالدىرعالى بالا مىنەز دارىدى، قاتال بيلەۋشى جۇمساردى، شاعىن ەلدى مەكەنگە تاياپ جۇرىستەرىن باياۋلاتتى، جول شەتىندە بەس التى بالا ويناپ وتىر، كىلت توقتاعان ءامىرشىنى، ساز بالشىقتان ۇيشىك جاساپ وتىرعان بالالار ەلەر ەمەس، ءوز الدارىنا ءبىر پاتشالىق.  

-بالاقايلار، نە ويناپ وتىرسىڭدار؟

-ءجانناتتا تۇراتىن ساراي جاساپ جاتىرمىز.

-ءجانناتتا تۇراتىن ساراي؟

-ءيا، جانناتتاعى ساراي،-دەپ شۇڭىرەك كوز سار بالا موينىن بۇرا قارادى.

-«ءجانناتتا تۇراتىن ساراي»،-دەپ پاتشا قايتالاپ تاڭ قالدى. 

-ەي، بالا ءۇيىڭدى ماعان سات.

-قانشا اقشا؟

-70 ديرحام. بۇل كىسى پاتشا، پاتشاعا ساتىپ بەرە مە ەكەن دەپ ۋازىرلەردىڭ ءبىرى ساڭق ەتتى.

جايشىلىقتا اياعىن جەرگە تيگىزەردە وڭ جاعىندا ون ادام، سول جاعىندا ون ادام كوتەرىپ الاتىن پاتشا بۇل جولى ەشكىمگە قاراماي بىردەڭەدەن قۇرقالعانداي، اقساق اياعىن ۇمىتا اتتان تەز ءتۇستى.

-مىنە 70 ديرحامىڭ، الا-عوي.

- اقشانى العان بالا، ۇيشىكتى حاننىڭ قولىنا ۇستاتتى.

بالامەن بالا بولعانىڭىز قالاي،-دەپ ۋازىرلەر ىشتەرىنەن كۇڭكىلدەسىپ جۇرىستەرىن ارمەن قاراي تۇركىستانعا جالعاي بەردى.

سول ءتۇن ءامىر تەمىر ءتۇس كوردى.

ماھشار الاڭى، كۇن توبەدە ءتونىپ تۇر،  كۇيدىرىپ، ورتەپ بارادى، تەك قۇران وقىعاندار كولەڭكەدە. ادامدار عاراسات مايدانىنا جينالۋدا... ەل الداعان الاياقتار بەتىمەن جەر ءسۇرىپ جىلجىپ كەلەدى، كىسى اقىسىن جەگەندەر مەن پاراقورلار قارنىمەن سىرعىپ كەلەدى... بىرەۋ باسىمەن، بىرەۋ قولىمەن ءجۇرىپ بارادى... توقال ەشكى ءمۇيىزى بار ەشكىگە كەتكەن ەسەسىن سۇرايتىن شاق تا جەتتى... كۇناھارلار لاۋلاعان وتتىڭ شىڭىراۋ قۇزىنا شىڭعىرا قۇلاۋدا، بوتەن ايەلگە كوز سۇزگەندەردىڭ ءيىسى الىستان مۇڭكيدى، تۇسىك تاستاعان مەن تۇسىك تاستاتقاندار زينا كۇناسى مەن بىرگە كىسى ولتىرگەن جاۋىزداردىڭ قاتارىندا وتىنى تاستار مەن ادامدار بولعان تەرەڭ شۇڭقىرلارعا توقتاۋسىز قۇلاۋدا...الاپات قوقىنىش... 

ءامىر تەمىر سيرات كوپىرىنە تايادى، ونى كۇتىپ كوپ ادام تۇر، شۋ-شۋ ەتىپ، كەتكەن اقىسىن سۇراي باستادى، تەمىردىڭ كوزى شاراسىنان شىعا شوشىدى، جازىقسىز ولگەندەر قۇنىن داۋلاپ، جاعاسىنا جارماستى، پاتشا قالشىلداپ كەتتى، ءىرى دەنەلى ماليك پەرىشتە لاۋلاعان قىزىل وتتاعى ماڭگىلىك تۇراعىن كورسەتتى. ءاپ-ساتتە بالادان ساتىپ العان ۇيشىگى كوز الدىندا ۇلكەيدى، ءجانناتتان ءبىر ءزاۋلىم ساراي بولدى. شوشىپ ويانعان ءامىر پاتشا ەرتەمەن كەشەگى بالالارعا جەتۋگە اسىقتى.

بالالار شۋ ەتىپ سالەم بەردى.

-بۇگىن تاعى ءبىر ۇيشىك ساتىپ بەر، بالاقاي.

-مىنە،70 ديرحامىڭ.

 -بۇگىن باعاسى 700 مىڭ ديرحام.

-بالام-اۋ، كەشە عانا، 70 ديرحام ەدى-عوي.

-يا، 70 ديرحام بولعان. بۇگىن 700 مىڭ ديرحام، تۇندە ءتۇس كوردىڭىز-عوي.

كوزىنىڭ وتى جارىق ەتكەن پاتشا، «بار قازىنام سەنىكى بوسىن بالام»،- دەدى. 

- تۇركىستاندا جاتقان قوجا احمەت ياسساۋي وتە ۇلكەن اۋليە، تۇركىنىڭ ءپىرى، توقسان توعىز مىڭ شاكىرتى تاربيەلەگەن، ماشايىقتارى ۇرىم مەن قىرىمعا، ماعرىپ پەن ماشىرىققا ءىلىم تارتقان، ءسىز باسىنا ۇلكەن كەسەنە تۇرعىزىڭىز، ماعان بەرگەن قازىناڭىز سول بولسىن،- دەدى بالا ىشتەن وقىپ تۋعانداي.

                                                                   ***

قوجا احمەت ياسساۋي قابىرىنە جاقىنداي بەرە ءامىر تەمىردىڭ اتى اياق استىنان جالت ەتىپ ۇرىكتى، التىن جالاتقان زەرلى تەلپەگى باسىنان ۇشىپ كەتتى، اتتان تەز ءتۇسىپ، ءيىلىپ باس كيىمىن كيىپ، اۋليەگە قۇرمەت كورسەتىپ، جاياۋلاپ باردى. پاتشا تەمىر سول كۇننەن باستاپ جاراتۋشىعا جاقىنداۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. تۇركىستانعا ءازىربايجان، پارسى، ءۇندىستاننان اتى شىققان اتاقتى ەكى ءجۇز ساۋلەتشىنى الدىرىپ، كەسەنەنىڭ جوباسىن سىزدىردى، تاۋدان تاس ويىپ، كىرپىش كۇيدىرەتىن باس بوستاندىعى بار، اقىل-ەسى تولىق، كامەلەتكە كەلگەندەردەن بەس ءجۇز شەبەردى قاسىنا قوستى، ولارعا باسشى ەتىپ يراندىق ماۋلەن ۋبايدۋللا سادىر ۇستانى قويدى. ءۇندىستاننان تاس تاسۋعا توقسان بەس ءپىل اكەلدى، ساعىز توپىراققا قۇستىڭ جۇمىرتقاسىن قوسىپ، قىمىزبەن يلەدى.

ءامىر تەمىر قۇرىلىسشىلارعا: «اللا دوسىنىڭ كەسەنەسىن سالۋداسىزدار، سىزدەر ساحار ۋاقىتىندا عۇسىل الىپ، بەس ازانمەن تەربەلىپ ناماز وقىپ، كۇش جيناڭىزدار. ءار نامازدا دارەت جاڭالىپ، دارەتسىز جەر باسپاي، ءار كىرپىشتى اللا اتىمەن قالاڭىزدار. اقشام نامازىمەن جۇمىس كۇنى اياقتالىپ، قۇپتان نامازىمەن ۇيقىعا كەتىڭىزدەر، بەيسەنبىدەن جۇماعا قاراعان ءتۇن تاسبيح ناماز وقىپ، جۇما كۇنى دەمالاسىزدار، اللاعا جاقىنداپ جۇما وقيسىزدار» دەدى. 

اسپازدار تولىق دارەتپەن ءبىر ياسسىن، اياتۋل كۋرسي، فالاق، ناس سۇرەلەرىن وقىپ دەمدەرىن ىشىنە جۇتىپ، تاماق جاساسىن، ادال تاماق ادام جانىنىڭ وزەگى، ىشكەن تاماق بارلىق ىسىمىزگە تىكەلەي اسەر ەتەدى. بالىقتىڭ ءوزى سۋدا زىكىرىن توقتاتقاندا قارماققا ىلىنەدى، ونى جەسەك نامازدا ويىمىز ءبولىنىپ، جالقاۋلىق پايدا بولادى، سول سەبەپتى  ۇلكەن اۋسىز اۋلانعان بالىقتى جەمەي، جاراتۋشى قۇراندا ماداقتاعان ناعىز تاقۋالارعا ەلىكتەپ، اللا رازىلىعى ءۇشىن جۇمىس ىستەڭىزدەر. سوندا بىزدەر اللانىڭ راقمەتىنە بولەنىپ، پايعامبارىمىزدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا شاپاعاتىنا قاۋىشىپ، قوجا احمەت ياسساۋي اۋليەنىڭ شاراپاتىنا بولەنەمىز،-دەپ جۇرەكتەن شىققان جىلى ءسوزىن ايتتى. 

ساحار ۋاقىتى، جازدىڭ بوزامىق ءتۇنى، سول ءتۇننىڭ سوڭعى ءسۇرى ۇرلەنىپ، قاراڭعىنىڭ كوبەسى سوگىلدى، دالاعا شىققان سادىر ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تاڭ قالدى، قابىرعا قۇلاپ جاتىر، كۇنى بويى اسقان تاقۋالىقپەن قايتا قالادى، ازاندا تاعى قۇلاپ جاتقان قابىرعانى كورىپ، پاتشاعا كىسى شاپتىردى. تەمىر پاتشا سول ءتۇنى ءوزى كۇزەتكە تۇردى، كوز ىلمەي كۇزەتتى، ءتۇننىڭ العاشقى ءسۇرى ۇرلەنگەندە حاننىڭ ۇيقىسى قىستى، قولىن كەزدىگىمەن كەسىپ قانىن اعىزدى، ونىڭ ۇيقىسى تاعى كەلدى، ۇيقىسىن ودان سايىن اشۋ ءۇشىن قولىنا تۇز سەپتى، كەنەتتەن ءبىر الىپ كوك وگىز پايدا بولىپ قابىرعانى قۇلاتا باستادى.  

حان وگىزدىڭ سۇركەيلى ءتۇرىن كورىپ، ەسى شىعىپ،تالىقسىپ قالعىپ كەتتى، تۇسىندە باسىنا اق سالدەسىن ءۇش قىرلىعىپ وراعان، كەڭ ماڭدايلى، قويۋ قاسى توستاعانداي شارالى كوزىنىڭ ۇستىندە قۇپ جاراسقان، جۇزىنەن نۇر تامعان، قىر مۇرىندى، قۇلاعىنىڭ سىرعالىعى ات جاعىنا قۇپ جاراسقان سۇلۋ ءمۇسىندى، قىزىل شىرايلى ياسساۋي اتاسىن كوردى:

-ەي، ءامىرشى، اۋەلى ۇستازىما كەسەنە تۇرعىز.

-ۇساتازىڭىز كىم؟

-پايعامبارىمىزدىڭ اماناتىن ماعان جەتكىزگەن ارىستان باب.

-ۇستازىڭىز قايدا؟

-وتىرادىڭ ماڭىندا.

سادردىڭ قۇلادى، تاعى قۇلادى،- دەگەن ۇنىنەن ويانعان تەمىر ءبىز اۋەلى ياسساۋي اتامىزدىڭ ۇستازى ارىستان بابتىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزباي بولمايدى ەكەن، حيكىمەت سوندا دەدى.

وتىرارعا جەتە الدىعا باسقان قادامدارى كەيىن تارتتى، اتتارى العا باسپاي تابانداپ ارتقا شەگىندى، اق تاياعىن قولىنا ۇستاعان اق ساقالدى شال قويىن  جايا بۇلارعا جاقىنداپ، جول بولسىن جىگىتتەر دەدى.

-الەي بولسىن.

-قايدا كەتىپ باراسىزدار.

- قوجا احمەت اتامىزدىڭ ۇستازى ارىستان بابتىڭ سۇيەگىن ىزدەپ بارامىز.

-بالا كەزىندە اكەسى ىبىرايىم اتاعا «ارام ءشوبىڭ جەردى قاپسىن، ادال جەمىسىڭ ءبىزدى تاپسىن»،- دەگەندە بىردەن ارام ءشوپ سولىپ قالعان ەكەن جارىقتىق، اۋليەلىك تۋا بىتەدى. ارۋاقتى جەردەن ات ۇركەدى دەگەن، ماڭىنا تاياپ قالدىڭدار.

-سۇيەگىن قالاي تاپساق بولادى اتا.

-ول وڭاي، مەنىڭ مىنا قويلارىمدى ايدايىق، قوي قاي جەردى باسپاي ايلانىپ وتسە سول جەر، اۋليە قايتىس بولعان سوڭ قىننان شىققان قانجارداي رۋحى ەركىن شارلايدى.

-مەن بىلمەيتىن نارسەلەر نە دەگەن كوپ،- دەپ تەمىر پاتشا وزىنە وسى جۇمىستى جۇكتەگەن جانناتاعى ءۇيىن ساتقان ويىن بالاسىن ەسىنە الدى.

توقتاۋسىز جەل سوققان اۋماقتى قويلار ەش باسپادى، قانشا ايداسا دا ايلانىپ قاشتى، قاراباس جەل ءبىر تىنباي سوعىپ تۇر. ەشكىنىڭ ساقالىن قوسىپ بالشىق يلەگەن ولار قالىپتاسقان جۇمىس تارتىبىمەن ارىستان بابقا  كەسەنە تۇرعىزۋعا كىرىستى، ءار بەيسەنبى كەشتە حاتىم جاساپ، جۇما سايىن ءنازىر ساداقا تاراتىپ، وتىرار ەجەلگى جۇرتىنا بارىنشا تاعزىم ەتتى. قۇرلىسشىلار ەش شارشامادى، ادامدار اۋىرمادى، ازاندا تۇرعاندا قابىرعا ءوسىپ قالعانداي كورىندى ءار كەز سابىر ۇستاعا، عالامات كەسەنە تەز ءبىتتى.

تۇركىستانعا اسىعا جەتكەن ءامىر پاتشا توقتامىس حاننىڭ ەسكى كەسەنەنى توناپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، جۇمىستىڭ باسىندا كۇندىز ءتۇنى بىرگە بولدى. تەمىردىڭ جانىندا سانسىز پەرىشتە قىزمەت كورسەتتى، ادەمى ويلار باسىندا ساۋلادى. ول ءتاھاجۇت نامازىن قازا جاسامادى. ءبىر كۇنى تۇندە تەمىر پاتشانىڭ  قىتايعا عازاۋات سوعىسىن جۇرگىزۋ ويىنا كەلدى، «پاتشا ءوز  قۇزىرەتىن پايدالانىپ، قانشا كوپ قاۋىمدى مۇسىلمان جاساسا، اللاعا سونشا تەز جاقىندايدى، قىتايدان كوپ قاۋىم جوق»،-دەپ تەمىر قاباعات قۋاندى. اللاعا شۇكىر ەتتى. قۇرلىس بىتە قىتايعا قاسيەتتى عازاۋات سوعىسىن اشۋدى ويلادى. 

كەسەنە كىرەبەرىسىنىڭ تومەندەۋ بولعانىن بايقاعان تەمىر پاتشا قايتا كوتەرتىپ جوندەتتى، ءتىل جەتپەس تىلسىم مەتافيزيكالىق حيكمەتتەردىڭ ىشىندە قۇرلىس ءجۇردى، اۋليەنىڭ قابىرىنىڭ ۇستىنە قىزىلباستىڭ ەلىنەن جاسىل ءتۇستى التىنمەن زەرلەنگەن قۇلپتاس جاپقىشتى ارنايى الدىردى، سول ساتتە ياسساۋي اتانىڭ كوزى اشىق جاتقانىن تەمىر پاتشا كوردى.

قۇرىلىس كۇمبەزىن جاساپ جاتقان ۇندىستاندىق ۇستا بايقاۋسىزدا جەل شىعارىپ، ەلەۋسىز قالدىردى، ءاپ-ساتتە، قىرىق مەتر بيىكتەن قۇلادى، پەرىشتەلەر قاناتىن توسەپ جانىن ساقتاپ قالدى. ءامىر تەمىر جالبىر شاپان كيگەن اقساقالدى شالدى بىرنەشە رەت بايقادى، سادىر ۇستاعا قىزىر (ع.ا) ءار كەز اقىل كورسەتىپ، جەتەكشى بولدى، جانىندا بىرگە ءجۇرىپ ىشكى بيىكتىگى ەش دىڭگەكسىز وتىز توعىز مەتر، سىرتقى بيكتىگى قىرىق ەكى مەترگە دەيىن كوتەرتتى، ءزاۋلىم كەسەنەنى ءبىر شەگەسىز، تەمىرسىز تۇرعىزدى، جەل قاعار مەن جارىق ءتۇسىپ تۇراتىن تەسىكتەردى اسقان اريفمەتيكامەن جاسادى،  سىرتقى ۇزىن قابىرعا «سۋبحان اللا، ۋالحامديليللا، اللاھۋ اكبار»،- دەسە، ەنىنە «تاعدىردى اللا جازادى، ادامدار سوعان سەبەپ جاسايدى»،- دەپ كىرپىشتى قيۋلاستىرا قالادى، سان ءتۇرلى تۇسپەن پەرىشتەلەر تۇندە اشەكەيلەدى. قارناقتا ءابدىلازيز شارافۋددينۇلى  تەربەزيگە سالماعى ەكى توننا بولاتىن الىپ تاي قازاندى جاساتىپ، توبەدەگى كۇمبەزدىڭ ءدال استىنا قويدى. تۋ جاساتىپ وعان اللا ەسىمى مەن پايعامبارىمىزدىڭ ەسىمىن، ءتورت دوسىنىڭ اتىن ەكى جاعىنان بىردەي وقىلاتىن ەتىپ، حيكمەتپەن جازدى. سىرتىنا ادام اقىلى جەتپەيتىن الەمنىڭ عاجايىپ قۇرلىسىنا اينالدى. قۇرلىستىڭ بىتەيىن دەگەندە كوڭىلى جايلانعان تەمىر پاتشا كەسەنەنىڭ باتىس جاق تۇبىندە تۇنەپ، يستاحارا نامازىن وقىدى، ازانمەن كوڭىلسىز وياندى،  «عازاۋات سوعىس جولىندا جان ۇزگەن ادام شاھيت بولادى»،-دەپ پاتشا قالىڭ قولىن باستاپ قىتايعا سۋىت سوعىسقا اتتاندى، جولدا تۇيىقسىز اۋىرىپ، تەمىردىڭ تازا رۋحى دەنەسىنەن ۇشىپ شىعىپ، ءماۋارانناحر جەرىن شارلاپ كەتتى، قالىڭ پەرىشتە تالاسا-تارماسا كوتەرىپ، ونى بالادان ساتىپ العان جانناتتاعى ۇيىنە اكەتىپ بارا جاتتى... 

بوز دالا الدىڭعى تولقىن اعالار، سوڭعى تولقىن ىنىلەر بولىپ، ءباز باياعىسىنشا مۇلگيدى، اتالارىنىڭ ومىردە بولعانىنا شۇبالانىپ، وزدەرىنىڭ ەرتەڭ مۇندا بولمايتىنىنا ەش سەنبەيتىن ادامدار «تۇركىستان جەرىندەگى ءامىر تەمىردىڭ مىزعىماس بيلىگى بۇل كەسەنە» دەپ تالتاڭداي باسىپ، ءوتىپ بارادى....قىزارا باتقان كۇننىڭ  سوڭعى شاپاعى اۋليەنىڭ الىپ كۇمبەزىنىڭ باسىنان ءسۇيىپ تۇر، قىزبەن-جىگىت قولتىقتاسىپ، سول قاپتالداعى قورعانعا شىعىپ بارادى...ورىستار زەڭبىرەكپەن اتقىلاعاندا قورىقپاعان قىزىر (ع.ا) بۇلاردان قورقا كەسەنە ىشىنە ەنىپ بارادى. 

1.اقىت ءۇلىمجىۇلى. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى، 2توم. قحر ىلە حالىق باسپاسى، 1999ج.(اراب حارپىندە) 

2.يااسساۋي فەنومەنى. س.كەرىمباي، م.تولەگەن، ءا.ءنابي، ا. تاسبولات- الماتى: «ورحون» باسپا ءۇيى، 2017.-456 بەت. نەگىزىندە جازىلدى.

نۇرحالىق ابدىراقىن 

Abai.kz